Ирсирай бур вайнначIа чувшиврул кьимат

Муртазааьли Юсупов

[dropcap]Х[/dropcap]ъун дяъвилул цIараву абадлий хъама къаритайсса къучагъшивуртту дуллай бивкIминнавасса ур Читтурдал шяравасса Юсупов Муртазааьли МахIаммадлул арсгу.


Имара Саидова
[dropcap]М[/dropcap]уртазааьли увну ур 1906 шинал Читтурдал шяраву. Бу­ттал МахIаммадлул цала арс, чIаванияцIава захIмат буллай аьдат увну, цащала хIалтIилухун уцайсса ивкIун ур. ИчIаллил кушурду ниттихун ХIалиматлухун багьайсса бивкIун бур. Тай шинну дакIний лирчIминнал бусласаврийн бувну, ХIалимат бивкIун бур хъинну бакIралгу, чурххалгу авур дусса, зирангсса хъамитайпа. Ччянива ласгу ивкIуну ливчIсса ХIалиматлунгу багьну бур шама ятин ччаннай ацIан уллан.

Жагьилний

[dropcap]М[/dropcap]юрщинияцIава захIматрал кьадру-кьимат кIул хьусса шамагу уссу хъинну хIарачат бусса ва итххявхсса бивкIун бур. КIулну бивкIун бур вайннан аьрабрай чичин ва буккин. Муртаза­аьли чIунархIал оьрчIаву итталун агьлагьисса, хъинну загълунсса, кьуват бусса жагьил ивкIун ур. 14 шинавусса чIава жагьил, цала хIарачат буллай, лагайсса ивкIун ур Чачаннавун нанисса хIалтIухъантуращал. Мукун, зий-занай хIарачат бувну, та чIумалла дурну диркIун дур вайннал Читтурдал шяраву ххаллилсса къатри. ХIакьинусса кьинигу Читтурдал шяраву вайннал кътрал дарвазалул ялувсса «Уссур­вал Муртазааьлил ва Халидлул дур­сса къатри» тIисса аьраб мазрайсса чичру яхьуну дур.

1932 шинал Муртазааьлил бувну бур кулпат, бувцуну бур Саяханум тIисса цала шяраву душ. ЧIал къавхьуну увну ур вайннан арс. Мунангу дирзун дур СалихI тIисса цIа. Арснан кIира шин хьусса чIумал, къашавай хьуну, бивкIуну бур Саяханум. ЧIивисса СалихIгу хъуна увну ур буттал ни­ттил ХIалиматлул.

[dropcap]М[/dropcap]уртазааьли тай шиннардий шяраваллил чивар­кIуннавух маэшатрал хъирив мудан лагайсса ивкIун ур Чачаннавун. Цикссагу нигьачIийсса ишир­ттавун агьайсса ивкIсса Муртаза­аьли цала загълуншиврийну ва сисаврийну ххассал шайсса ивкIун ур. Ца ппурттуву хIалтIилухун лавгсса чIумал шанавату чантI куну ивкIун ур зирзусса тIахIни-кIичIулул чIурдайну. Муртаза­аьли, най унува личин дурну ххаржангу, ххявххун ур къачагътурайн. Нигьа бувсъсса къачагъталгу, цалва ярагъ, думур дуний кьариртун, ливхъун лавгун бивкIун бур. Муния шинмай Муртазааьли ялапар хъанахъисса кIанттайн къачагътал гъан къашайсса бивкIун бур.

Тай хIалтIилухун лагайсса чIумал Чачаннал базаллуву сийлий бивкIун бур цухьлущал лачIун уккан сивсуманан арцуйнусса бахшиш дулаву. Цащалвасса къалайчитурал миннатрайн бувну, Муртазааьли цухьлущал лачIун уккан уллай, цимилгу ххув шайсса ивкIун ур. Муртазааьли цувагу ялапар хъанай ивкIун ур Чачаннаву, Грозный шагьрулий, цала шяравасса Бава тIисса душгу бувцуну.

Хъун дяъвилийнгу Муртазааьли лавгун ур 1942 шинал март зуруй Грозный шагьрулия. Най унува кьамул увну ур цувагу 65-мур Централ аьрали фронтрал 543-мур артиллериялул полкравун.
Цуксса цанма захIматнугу, къулайну бакъанугу, дяъвилийгу хIарачат буллан икIайсса ивкIун ур чакру ва дуаьртту лях къакьаритан. БакIрай командиртал ванах аьжаивну буруглан бикIайсса бивкIун бур, яларив ванал сисаву, тивталшиву ккарккукун, аьралитуран эбратран ишайсса ивкIун ур. Муртазааьлийн тапшур дайсса диркIун дур яла жаваблувми ва биттур дан захIматми аьрали заданияртту.

Къаххирану бивкIун бур Муртазааьлин дяъвилул шинну дакIнийн дичлан, тай оьсса иширттая буслан. Ванал аьрали ххуллу тIурчарив, цикссагу къучагъшивуртту дур­сса ва миннуя буслан лайкьсса бур. ДакIний личIансса оьсса талатавурттавух гьуртту хьуну ивкIун ур Муртазааьли Орловский областьрай, Севастополлай, Днепр не­ххай, Освенцим концлагерьданувун багьми мурахас буллай ва Берлин ласлай хьусса талатавурттаву. Орловский областьрай хьусса ца талатавриву оьсса щаву дирну, Муртазааьли агьну ур госпиталданийн. Дахьа ччаннай ацIайхтугу, айгьин къавхьуну, зана хьуну ур цIунилгу цала полкравун. Бухли­ккурава дуккан къархьусса ккуллалул цIалцIущал талай ивкIун ур гихунайгу.

[dropcap]М[/dropcap]уртазааьли гьуртту хьуну ур Севастополлая арх ба­къасса Сапун-Зунттуй хьусса яла къизгъинми талавурттавугу. Шикку душманнал хъунисса хIадуршиннардугу дурну, талан хIадур хьуну бивкIун бур. Артиллериялул битавуртту къуртал хьуну махъ, командирнал Муртаза­аьлийн тапшур бувну бур окопирттаву ливчIсса душмантал бурив ххал баву. Хьхьувай, кIирахъул километралийх цувалу ххярклий лавгун ивкIун ур Муртазааьли окопирдаву лабивкIсса немецнал аьралитал ливчIун бурив ххал бан. Шиччагу ва увкIун ур душмантурал кьариртсса гъилисса янна-уссал ва дуки-хIачIиялул луртан ларсун цала полкравун. Сапун-Зунттуй хьусса талатавриву Муртазааьлил руртун диркIссар душманнал самолет, аммарив ванал бувсса гьунар цама аьраличунай чивчуну бивкIун бур.

«Муртазааьлин кIулну бивкIун бур так аьраб маз. «Зев-зев тIий бацIаву дакъа лехлайсса ккуллардал кьатI бунни цикссагу аьралитал. На сагъну ливчIхьунссара так Аллагьнал ттуйва бувсса рахIму-цIимилийну», — тIий аьраб мазрай бучIайсса бивкIун бур ванал аьраясса шанмурцIу чагъарду. Та чIумул сипта духьунссия дин-чак дусса, Аллагьнайн вихсса инсан хьхьичIун личин къаитаву. Командирнал цимилгу тикрал бай­сса бивкIун бур ванахь: «Агана ина коммунист ивкIссания ва вин ­оьрус маз кIулну бивкIссания, вияту най унува роталул командир хьун­ссия», — куну.

Днепр неххал тамур зуманив цIакь хьусса душманнал ­аьрал кьатI буллалисса талатавриву ца яла хьхьичIунми аьралитуравух гьан увну ур Муртазааьлигу полкрал командирнащал архIал. Снаряд пIякь учин дурсса чIумал, Муртазааьлин хIисав хьуну ур цала командир цувалу ливчIун. Муртазааьлил, цанна нигьачIаву дунугу, командирнал балчаннул хьхьуригу дургьуну, му иян увну ур не­ххал тамур зуманин. Командирнал, полкрал хьхьичI Муртазааьлихь барчаллагьгу увкуну, баян бувну бур сисаврихлу ва тивталшиврухлу бюхттулсса аьрали наградалун лайкь хьушиву. Аммарив, ши­ккугу ванал талихI бакъашиврул, хъиривмур кьини командирнайн кIусса щаву дирну, оьрмулуцIа хьуну ур. Муртазааьлирив ва ххуллухгу награда къадулаврия хъи­сгу пашман хьуну акъар, цанчирчан ванал дурсса чувшиврунсса яла лаваймур кьимат роталул командирнал дакIнихтуну бивщуну бивкIун тIий.

ТачIав хъама къаритайсса диркIун дур Муртазааьлин Освенцимрай плен бувгьуми ххассал буллалисса талатавуртту. Буслан икIайсса ивкIун ур Муртазааьли, ххассал бувсса аьралитал кIира ттурчIайн багьну, шацI хьуну, бусан къашайсса даражалийн бивну бивкIшиву. Цалла кани- кIунттихь думур дукан-хIачIан дуллай бивкIру, тай аьсив бувксса инсантал иттала тачIав къагьан­ссар тIий.
Артиллериялул полкраву Муртазааьли ивну ур Берлиннайн.
Гьуртту хьуну ур Берлин ласласисса талатавурттаву. Тикку хьу­сса талатавурттавугу чIявусса жула аьра­литурал оь экьи бувтIуну бур.
1945 шинал Муртазааьли зана хьуну ур Хъун дяъвилия.

ХIакьину, Ххувшаву ларсун 75 шин ларгун махъгу, Муртазааьлил аьрали ххуллул тарих кьиматрай ябуллай ва ванал дурсса чувшивурттая никирая никирайн буслай кьадрулий ябуллай бур ванал арс ХIасан-ХIусайн ва кулпат Умму-Салимат ва Муртазааьлил щалва наслу.
Яхьуну дур вайннал кулпатраву Муртазааьлил аьрали наградар­ттугу. 1943 шинал Муртазааьлин дуллуну дур «За боевые заслуги» тIисса медаль, 1945 шинал «За отвагу», «За победу над Германией» тIисса медальлу, Буттал кIанттул цIанийсса дяъвилул 2-мур даражалул орден ва Ххувшаврил 20 шинал, 30 шинал, 40 шинал юбилейрал медальлу. 1961 шинал СССР-данул Верховный Советрал Президиумрал хIукмулийн бувну, Ххувшаврил 50 шинал юбилейран хасну дуллуну дур «Жуковлул цIанийсса», «За оборону Кавказа» медальлу ва ХIурматрал грамотарду.