Сагъну унува уччавай ливчIссар

Владимир Уцумиев

«Илчи» кказит буккайминнан кIулссар Анисат Уцумиевал цIа. Ванил макьалартту чIун-чIумуй дуккайссар кказит­рай. Анисат цуппа Уриннал шяравассар, ялапар хъанай буссар Сочи шагьрулий.

Ванил мудангу чичайссар «Илчи» кказит, дахIаву дуссар кказитрал зузалтращал. ХIакьинурив Хъунмасса Буттал кIанттул цIанийсса дяъвилий Ххувшаву ларсун 75 шин шаврицIун бавхIуну ттун бусан ччива Ххувшаврил кьини гъан дуллай цIаран лавхъсса лахъисса дяъвилул ххуллу бивтсса, орден-медаллал хъазамгу бувцIуну зана хьусса ванил лас Къурхъиял шяравасса Уцумил арс Владимир (Уцуми) Уцумиевлуя.


Андриана Аьбдуллаева
Уцумихъал кулпатраву мукьа арс бивкIун бур. Дяъви байбивхьусса чIумал дяъвилийн увцуну ивкIуну ур хъунама уссу, ганаяр махъ гайми кIиягу.
Владимирдун ацIра шин хьу­сса чIумал ливтIуну бур нину-ппу. 1943 шинал ванан дахьра 16 шин диркIун дур. Амма Ватан дуру­ччинсса ва ливтIусса уссурваврахлу кьисас ласунсса гъирарал ва дяъвилийн анавар уклай ивкIун ур. ЗАГС-рай зузисса гъансса хъамитайпалийхчIин увсса шингу даххана дурну, кIира шин ххишала дурну, хушрай дяъвилийн лавгун ур. Зунттал щархъава дяъвилийн наними Буйнакскалийн бувкIун шичча тIайла буккайсса бивкIун бур. Таний Буйнакск хъун бакъасса шяраваллиха лавхьхьу­сса шагьру бивкIун бур. Перрондалий ккучу-ккучунну дурну мухлукьат халкьуннал бивкIун бур, цавай ­аьрайн нанисса, цавай гай тIайла бу­ккан бувкIсса. Аьрайн наниминнал гъан-маччами пашманну, хъюву­ссулну бивкIун бур.

[dropcap]Ч[/dropcap]арив баллай бивкIун бур ­аьрайн наниминнал дакI дан бишлашисса гармондалул чIу. Владимир нукIува вагондалувун увххун, чIавахьулттичIагу щяивкIун пашманну уруглай ивкIун ур перрондалийсса инсантурах. Ва тIайла уклакисса цучIав къаивкIун ур, ванахь цайминнахь кунма ххуллийн бивхьусса азихъгу къабивкIун ур. Щил бишинссия, нину-ппу бакъасса, уссур­вал дяъвилий ливтIусса ятиннахьхьун азихъгу. Ахиргу баян бувну бур поезд бачлачишиву. Вагонну бувцIуну бур. Хъямалтту багьлай, хъювссул буклай гьарица цала-цалами тIайла буклан бивкIун бур. Владимирдул чIарав щяивкIун ур ва куна дяъвилийн нанисса ца жагьил. Ва тIайла уккан дуркIсса ни­ттил Владимирдухь цIувххуну бур: «Вай инсанталния дяъвилийн най бухьун­ссар, ттул арс, вин ххуллухъин», — куну, «Нагу дяъвилийн най ура», — жаваб дуллуну дур ванал.

— Утти мюрщисса оьрчIругу буцлациссарив дяъвилийн? – цIувххуну бур ганил ялагу.
— На чIивисса акъара. Ттул шама уссу дяъвилий ливтIунни, ттун гайннахлу кьисас ласун аьркинссар, — жаваб дуллуну дур ванал. Цанна мяйжаннугу дусса шиннардияргума чIивину чIалачIисса, илтIа-кIюласса Владимирдун 18 шин хьуссар тIий цу вих хьунссия. Арс тIайла уклакисса хъамитайпалун (къумукь щарсса диркIун дур), ва дачIрасса каруннищал нани­сса хIисав хьуну, язухъ хьуну бур. Арснахьхьун бивхьусса азихърава му-та дуккан дурну, ваначIа дирхьуну дур.
— Цаннал ца бувгьуну, цачIу бикIияра, — куну бур. Ххувшавугу ларсун дакIру ххарину зана хьуннав куну дуаьгу дурну дур.
Ниттин ччай бивкIсса ку­ццуй, вайннан щала дяъвилул ххуллу архIал битан кьисмат хьурчагу, кIиягу зана хьунсса кьисмат къавхьуну бур. Къумукь оьрчI Жаппар Жаппаровлул жан дуллуну дур Польшанал аьрщарай, Сандомир тIисса шагьрулий. Владимирдул ва вайми аьралитурал увччуну ур ва.
Владимирдуйн полкраву «сын полка» чайсса бивкIун бур чIивисса уну тIий. Душманнайн гьужум бувну нанисса чIумалгу «Пацан, догоняй!» тIий оьвтIун икIайсса ивкIун ур командир. Владимир артиллерист ивкIун ур. Польшанал аьрщарай нанисса ца къизгъинсса талатавриву гужсса пIякь учаврил щатIул аьрщаравун ахьлаган увну ур Володя цувагу, ярагъгу. Шанма гьантта лавгун махъ лявкъуну ур ми кIанттурдайх нанисса санитартурал роталун.
ИвкIусса ххай цинявппа ливтIуми аьралитал цачIу бучлачисса хъунтIуллучIан ххюрхху увну ур. Му ппурттуву ва сукку-кьютIу хьуну ур. Санитартал ва уччин хъинавав, медсанбатрайн уцин хъинавав тIий пикрирдай бивкIун бур.

Цаннал увкуну бур гаманахь: «Ва ци чулийгу бакI къаукканссар, утанну шивуна. Гаманал увкуну бур: «Къаххуйрихха сагъну унува учлай, ва лапва жагьилсса ур, бюхъайссар бакI уккан», — куну.
Вана укун Володя агьну ур медсанбатравун. КIул хьуну бур му гужсса контузия хьуну ушиву. ПIякь куну диркIун дур урчIамур вичIилул перепонка. Щаву дирну диркIун дур дух лякьлуйн. Цувагу хъинну маз бахчилай ивкIун ур.
Яла къащи хъанахъимур зат бивкIун бур маз бахчилачаву. Ци-бунугу учин ччай, захIмат хъанахъисса чIумал аьтIун икIавай личIайсса ивкIун ур. Харитонов тIисса хIакин ва паракьат уллай ивкIун ур: «Пикри бити, аьраттал маукларда, маз итххяххантIиссар. УрчIамур вичIилия тIурча ка ласи, чIу къабаллантIиссар, куямур вичIилий гьашиву дуллан багьантIиссар ливчIсса оьрмулий», — тIий. Хъин хьуну махъ цIунилгу талан лавгун, Рейхстаграйн ияннинсса ххуллу бивтун бур Владимирдул.

Берлиннай Владимир хьунаавкьуну ур цува Жуковлущал. Цала дуснащал самоволкалийн лавгсса вай маршал Жуковлуйн тIайла бавцIуну бур. Цумур частьрава буссарив цIувххуну, дяъвигу бувну, мугьлат бакъа частьравун кIурабаен амру бувну бур. «Бусияра частьраву Жуковлул зунма 5 гьантлий гауптвахталий битансса танмихI бувшиву», — куну, гьан бувну бур. Частьраву танмихI бувну кIива гьантта шайхту, оьвкуну бур вайннайн командирначIан. Тикку Жуковгу ивкIун ур. Маршалнан кIул хьуну ччан бивкIун бур Уцумиевлул ва Мельниковлул цахьва увкумур бувсун бурив частьраву. Бувсъсса кIул шайхту, чIумуяр ччяни тархъан бан амру бувну бур.
Мунияр махъ аьралитал тачIав цIухху-бусу къабувну частьрава къалагайсса бивкIун бур. 1946-ку шинал Володягу, щалагу полкрава сагъну ливчIсса ряха цаймигу Берлин-Москва поездрай Москавлив Ххувшаврил Парадрайн тIайла бувккун бур. Амма Парадрай гьуртту хьун Владимирдун кьисмат къавхьуну бур. Ва резерврай ивтун ур, чIу ххуйну къабаллалишиву кIул хьуну. Му бакъассагу, ванал чурххал лахъшиву аьркинссаннуяр 2 сантиметралул лагьсса диркIун дур. Вана укун, Парадрай гьуртту хьунгу къавхьуну, Владимир махъунай Берлиннайн зана хьуну ур.
Ва буслан икIайва тIар, инсан занай уна шанан икIайсса ия тIий.

Ца кIаная марш-бросок дайдирхьуну, ахчуну чантI увкусса чIумал, цамур кIанайн ивну лякъайвав тIий махIатталну буслан икIайватIар.
Хияллай икIайсса ивкIун ур цахъи шану лахъан госпитальданийнвагу агьссания тIий. Чув-бунугу бигьа лаган бацIарча, марххала-кьяркьи къаувкуну, га буний шанавун лавгун лякъайвавтIар. Ца-ца чIумал, аьрщарацIун микIлавчIун, бикIайвавтIар. Владимир талай ивкIун ур 1-мур Украиннал фронтрай, 2-мур батальондалул минометный роталуву связист-разведчикну, отделениялул командирну. Дяъвилия зана хьуну махъ кIул хьуну бур ванан цува ивкIуссар тIисса чагъар бувкIун бивкIшиву.
Дяъвилия Владимир зана хьуну ур 1948-ку шинал. Зана шайхту, Москавлив, ва тIайла увккун ур СССР-данул КГБ-лийн. Шичча вайннал тIайла увккун ур Сочилийн, КГБ-лул 9-мур отделданийн («Охрана Сталина»). Шикку квартирагу буллуну бур.
ХIакьинусса кьинигу Сочилий ялапар хъанай бур ванал кулпат Анисат.
Владимир хъинну бусравну ивкIун ур цува зузисса кIанттурдай. КIанттул кказитирттай ччя-ччяни ванаяту чичайсса бивкIун бур.
Ванал хIурмат хъунмасса бивкIун бур чIахху-чIарахначIагу, ва цувагу захIмат ххирасса, хъинну дакI хъинсса, уздансса адамина ивкIун ур. Ва дунияллия лавгун ур 2012-ку шинал. Дяъвилий ккаккан дурсса къучагъшивурттахлу лайкь хьуну ур Буттал кIанттул цIанийсса дяъвилул 1-мур даражалул, ЯтIул ЦIукул орденнан, «За отвагу», «За освобождение Праги, Варшавы, Берлина» медаллан. Шиккува бусан, Анисатлул ппу Мирза Оьмаровгу дяъвилул участникри.
Вайннан къащи хъанан дикIай Мирзан дяъвилул цIаравухгу увккун, Ххувшавугу ларсун шавай зана хьун кьисмат къашаву. Ва ивкIуну ур 1945 шинал май зурул 30-нний Чехнал аьрщарай миналий пIякь увкуну.
Мачча-гъанми бияйсса бур Чехиянавун ванал гьаттайн.