Бурж ва кьадар

Хучнивсса жюружани

Вил цIа гьаз къадурдив?
Пикри мабара.
Оьрму лаглай бурив?
Пикри мабара.
Чичрулул луттирал
вин чирчу чIапIи
Бюхъайссия мурчал
липI учин дангу…

Оьмар Хайям

Аман, ххуйшиву, буллугъшиву Табасараннал тIа­биаьтрал! Чачун тIитIи бавкьусса багъру, гьартасса лух­ччив ва дарарду, зунттурду, нех­ру, жюружайнтту. Инсанталгу бур шикку чумартсса, дугърисса, авурсса ва гьунар бусса. Цивхьуссар, оьрмулул «хъихъи лавсун» бакъахьурчагу, цимурца цанма ччисса куццуй къабагьнугу…
Най буру Хучнив, хьуна­бакьинтIий буру Марият Алисовна Сулаймановащал. Ванил оьрмулуву Бурж ва Кьадар, Аллагьу тааьланал чивчу­сса куццуй, цаннивух ца хIала бувххун бур. Жух ялугьлай, жул хьхьичIун бувккун бур ванил бавкьусса кулпатрал агьлугу: уссу, душ, арсру, тунукьай, цу­ппагу – ва тIааьнсса къатлул заллугу.

Ихтилат байбихьлай буру ххуллийх бувхсса хъамаллурал хьхьичI чара бакъа бишайсса, тунтсса, кьанкь нахIусса чяйлул стакан хIавчIун махъ. Хъунмур душ Умгьаният цIурихьулуву дук­ралулсса буллай кьабивтун, Марият буслай бур жухь циятува, цила оьрмулия, ичIуваминная.

– Жул, Амираьлиевхъал, тухум Табасараннай итталусса тухумри. Ванивату бувкссар диндалул аьлимталгу, дурккучуталгу, хIакинталгу, шаэрталгу, музыкантъталгу. Ттул ссил ва ­уссил оьрчIал, мисалдаран, лавсъссар кIи-кIива, шан-шанма диплом. Цавай Дагъусттаннайн зана бивкIунни, гайми тихва бавцIунни. Амма цинявннал ххуллу байбивхьуссар буттал къатлул бухкIуллия, буттал аьрщарай бувсса захIматрая.
Ттул ниттил бувну бур мяйва оьрчI, кIива мюрщину бунува ливтIуну бур. ЛивчIун буру жу – шанма ссу ва шама уссу. Ттул хиял бикIайссия ларай­сса кIулшиву ласун, биолог хьун. Амма чичру цамур куццуй дагьуна. Нину къашай хьуна, хъуними ссурвал щар хьуну бия, мунияту сагъ дакъасса ниттилгу, къатлулгу къайгъурду чIавасса ттуйн багьуна.
– На къуртал бувссар Дюбекливсса дянивмур школа, жул выпуск цалчинмуръя. Бувхра ттула школалий лаборантну зун, лечайссияв тиккун 2-3 ссятрайсса зун. Амма ттула хиял хъамакъабитайва. Нитти-буттахь миннат буллай буссияв, дуклан итабакьияра тIий. Школалул директоргу, учительталгу ттул чулух бикIайва, – тIий бур Марият.
Ахиргу гай рязи хьуна. Амма…

Махъ­ра-махъмур экзамендалия га буттал шаппай бувцуну бур, кьамул бай комиссиягу ччимур тIий кьабивтун – нину къашай хьуну, шанийн дагьну дуну. Шяравун зана бикIаннин ппу ва Марият лавгун бур Буйнакскалий ялапар хъанахъисса щар хьусса хъунмур ссичIан биян. Гьамин му чIумал училищалул заочный отделениялийн кьамул буллалисса баян баву дурккун дур. Сусаннал буттахь миннат бувну бур, Мариятлухьхьун бу­ххан ихтияр дула куну.

– Укун, ссил хIарачатрайну, на хьуссара мюрщими классир­ттал учительница. БакIрай, гьай-гьай, кьурчIину бикIайва, лахъмур кIулшиву ласун къархьуну тIий. ХIакьинугу хIайп тIий бура ттула чулийн къабувксса биолог хьунсса хиялданий.
1973-ку шинал Марият щар хьуну бур. АцIния цава оьрчI бусса цIусса кулпатралссагу, ургала аьркинсса ниттилссагу буллан жагьилсса жалиндалун бигьану къабивкIун бур.
– На ласнал ниттий аьй дуллайгу бакъарача, – тIий бур Марият. – Га дия аьдатру дуручлачисса щарсса, ганин ччай бия ттуяту цила кумагчи бан, къа­ччай бия я на зий, я сессияр­ттайн занай, я ниттих бурган лечлай. Ча, ттун ца дазу рищун багьуна. На ласкъатта кьабивтукун, ттул чIивисса арс ганил цичIава ацIан увна.

Увкуну буссар: «Дунияллийгу, зул оьрмулувугу хъанахъимур цимурца Луттирай чивчуну буссар ляхъаннин хьхьичIва. Аллагьнан му бигьассар. Жу му зухь бусласиссагу – КIанал зуйнма гьан бувсса оьбалалия зу пашман къашаваншиврул, я хъинбалалия ххари къашаваншиврулли». (Кьуран. Сура 57).
Бюхъай ва суралийн мукIруну бивкIун бикIан Марият. МютIи хьуну, ниттиха къуллугъ буллан бивкIун бур. Ххюра шинава ларгун дур нину дунияллия…
КIилчин Марият щар хьуну бур нину диркIуну махъ. Лас, ХIамзабек, дакI хъинсса, аякьа дусса инсан ивкIун ур. Миннал дянив оьрчI къавхьуну бур. Амма кьисмат хьуну бур, оьрчIшиврийгу бивхьуну, мукьва оьрчI-душ хъуни бан. Цал цила къашай хьусса уссил душру – Умгьаният ва Аминат – Мариятлул цичIанма бувцуну бур. КIивагу хъуни бувну, ду­ккингу бувну, щар буллуну бур. Аминат ласнащал яхъанай бур Дарбантлив. Умгьаниятлун ласкъатлий талихI къавхьуну бур – цIуну увсса арснащал ниттичIан кIура бавну бур. Мариятлул ва ХIамзабеклул гагу цала арс куна кьамул увну ур…
Цал, душру щар булуннинма, ХIамзабеклул цIуру-кIуру бувну бур: «Цукунну жува арс акъа бикIантIисса?» – куну. Пик­ри буллайгу бивкIун, лавгун бур Дарбантлив арс тIалав ан. ОьрчIал азарханалия увцуну ур ниттил кьаивтсса кку­ккулий оьрчI – заэвсса, ивчIан-уккан тIисса.

– Цими хьхьу уттара дур­ссар на ганаха къуллугъ буллай! Вана хъуна хьуну жул Мурад, – Мариятлул ккаккан ай цIуллу-цIакьсса, пиш тIисса жагьил. – Школа къуртал бувунни, амма гихунай дуклан ччай акъар, къат­ри дан буттан кумаг буллай ур. Зун лагай, райондалий къатри дуллалисса давурттай ур.
– Вин мяйжаннугу дуклан ччай бакъарив? – цIухлай бура Мурадлухь.
– Бакъар, – куну, Мурадлул бакI дай чIивима уссийн. – Тана Мага уссар дуклан ччай, дуклакуча.
– Вил гьалмахщар дуссарив? – ялагу булав суал.
– Цалсса дакъар.
– Щарсса дурцукун, му чун дучIантIиссар?
– Шивун, дадачIан.
ДадачIан… Мариятлул буслай, 8-мур классравун гьаннин, ванан къакIулну бивкIун бур цува лякьлул оьрчI акъашиву, ца «хъинбусул» ашкара баннин.
– ХIисав хьунни оьрчI цалнияр цал пашманну занай, цавуна цува ивкIун, ссихI къадук­лай. Цал авчунни ттущал ттучандалийн. Най буру… Яла увкуну гьан бунни: «Дадай, вин на ххирарив?». Хъямалагу багьну, аьтIунгу бивкIун, учав: «Дада – инава хъуна увма, вищалла аьтIий-хъяй диркIмурдихха, арс. Увмур дакъар, бувчIурив?». ДакIния гьиву яла дагьсса куна хьуна, мискин.

Каругу мусилсса оьрчI ур Мурад, адав-имангу дусса. Оьр­мулухун щупирну зий ивкIсса буттал кунма, машинагу усттарну бачин бай.
МахIаммадма, Умгьаниятлул арс, луглай ур ноутбукраву цирив ца ххяххияртту хьун давриясса статьялух – цанна дада хьу­сса амул бигар щаллу буллай.
– Жул дада цила хIакьсса педагогрихха, – хIала буххай Умгьаниятгу. – Гьарцаннахь учин-бусанмур кIулссар. Дадал мероприятиярттайн циняв классруктал бучIайссия. Ва буссия байбихьулул классирттал методистну, методикалул пособиярттугу чичайссия. Ванил ряхцIалла шин шаврил мажлисрайн циняв учительтал бувкIуна, цува директор бакIну.
– Ппу цукунсса ия? – цIуххав Умгьаният ХIамзабековнахь.
– Аьдилсса, паракьатсса, чумартсса. Мямма ивкIусса чIумал, мизитрал имамнал увкуна: «На дакIмяшну ура ва инсаннай, ванаща бювхъунни, мукьва оьрчIал ппушивугу дурну, минная хъинсса инсанталгу хьун бан. Ва хъунмасса чирир Аллагьу ТааьланачIа». На щукрулий бикIара ттунма укун бусравсса нину-ппу буллусса Заннайн.

Умгьаниятлунгу хиял бивкIун бур хIакин хьун, амма, ниттин биолог хьун ччай бивкIшивугу кIулну, цила буржну чIалан бивкIун бур Аьрасатнал академиялул биологиялул факультет­райн буххан. Шамилчинмур курсирай ккалаккийнива зун бивкIун бур шяраваллил школалий, 15 шин дурну дур зий, яла 4 шинай зий бивкIун бур лазгиял миллатрал культуралул автономиялул Табасараннайсса ва Хивский райондалийсса корреспондентну. Умгьаниятлул итабавкьуну бур цила шеърирдал жужгу. Заочнайну дуклай бур ДГПУ-лул филологиялул факультетрай.
Ва бур Дагъусттаннай цайми кунмасса, цичIав аьламатшиву дакъасса кулпат. Бур цала къайгъурду, мюрщисса ягу хъунисса ххаришивуртту, вайннан кIулли ххуйсса мархрай оькки­сса ккиж къаххяххайшиву. Гьарца ккижухагу къуллугъ буллай бур, цала оьрмулул мурхьирай лайкьсса ахъулсса хьуншиврул. Ва бур дардгу, тир­хханнугу, кьадарданул щавурдугу, ссайгъатругу лайкьну кьамул бан кIулсса кулпат.
Халкьунналгу, оьрмулулгу хьхьичIсса цала бурж биттур буллай бур, гъагъан къабавцIуну, ялунгу цIакь хьуну, кувннал чIарав кув бавцIуну.

Аьжа АьбдурахIманова