Цукунни ва заманнай оьрчIру тарбия бантIисса ?

45_photo_7ХIакьину обществалуву­сса чIявуми буруккинну бавхIуну бур жула оьрчIан дуллалисса тарбиялуцIун. Гьан­тта ляхну телевизорданувух буслай бур оьрчIал ихтиярду ссу­ссукьу дурсса нитти-буттахъая, гъан-маччаминная.

Буслайгу бур чIявуну журналистътурал цала дакIурдин кьамулсса ку­ццуй, сенсация дуван, цалла программардах, макьаларттах гъира бутан, ссал-бунугу ялув дяъви бувсса нину-ппу оькки-ккаккул бансса кьасттирай, оьрчIан ми сси буцIинну. Цукунни, мяйжаннугу, хIакьину оьрчIру тарбия бантIисса? Жухьва жула хъуниминнал тIий бивкIсса куццуй, лявкIуну, хьхьичIун маххяххари, хъян мабикIари, инсаннан шайссаксса хъинбала бувара, иттав мабацIари, махъунмай махъ маучари, тIий? Ягу, цIанасса цIалхъансса обществалуха лав­хьхьуну, ца мукъул лув мабацIари, зухьва увкунал иттах бакьира, бух хьун мабацIари, да увкунахь дуржагьирал цIу учара тIий? Вагу бур хIакьинусса жагьилсса нитти-буттахъал ца буруккин.
Оьрмулул 10-15 шиннардивусса оьрчIал дуссар цанма баян аьркинмур бакъа къабаяйсса, так цала вичIан бавну ччимур лаласайсса хасият. Балугъравун бухлахисса, хасият кIюла дурксса оьрмулул шинну дур ми. Ши­кку мисалдаран, навагу нину, ттулагу оьрчIру бухьувкун, буцинна ттула оьрмулувасса ца ишгу. КIира-шанна шинал хьхьичI, школалия къатлувун бухханссавагу мугьлат бакъа, хъинну циятувагу рязину, душнил лахъ-лахъну баян бувунни: «Утти кIулликьай ттун ттулла ихтиярду!» — куну. Цилагу рязишиврул дазу-зума дакъар. Ттунгу баянну: «Утти кIулликьай, иш багьни, чун, щичIан оьвчинтIиссарив!» — кунни. Циннагу 10-11 шин дунуккива.
Хъис нава махIаттал хьушивугу ккаккан къабувну: «Аман жун, нитти-буттаннияр, инагу, вил къайгъурдугу аьркинсса ялагу цу урвав? Ккаккан ччива му!. Дуссархха, туну, вил ихтиярду школалийн занан, дарсирая махъ бигьалаган, лагерь-театрданувун, музейравун гьан, гъинттул шанма зуруй бигьалаган», — учав. Хъуннасса къулагъасгу къадурну: «Миннуя къатIра. ЖучIан хIакьину «классный часрайн» юрист увкIун ия. Мунал бусайцири жул ихтиярдая. Ссал-бунугу ялув нину-ппу билларча, дяъварча, жун бучIиссар тIива оьрчIал ихтиярдал ялув бавцIусса къуллугърайн оьвчин, баян бан», — кунни. «Яла ци тIива? Зухьра­сса ихтиярдацIун зуйвасса буржирдаягу къабувсрив? –кувкун: «Бувсуннича, амма ттунгу, жул щала классрангу ихтиярдаямур ихтилат хъинну тIааьн бивзунни», — кунни.
Микку яла ттунгу, гьарзатгу ду-дуний кьариртун, юристнал «дакIний личIанну» був­сса ихтилатрал ялун ттула душнин мюнпатсса ихтилат буван багьунни. Бусав нитти-буттал цала оьрчIайн бувсса дяъвигу, гьужумгу цайва аьтIисса, оьрмулуву хьунадакьинтIисса дайшишру, байчарду, барурду лахъан лахьхьин буллали­сса бикIайшиву. Цуя ца нитти-буттан цала оьрчI махъун багьлай, дарсирдал бикIу, укунма гьар ишираву бикIу лувну, бухну къакьамулну тIий дяъвигу бувайшиву, ца-ца чIумал хъатгу лаян дан буккайшиву. Амма цанма ниттихъан кунма гайннал оьрчIру щинкIуй къааьркиншиву, ниттихъал кунма, цила оьрчI ххира-ххуйгу щилкIуй къабувайшиву, нитти-буттачIан дирссагу цикIуй дакъашиву. Нину-ппу бакъа ливчIсса, оьрчIал къат­равун багьсса оьрчIал хъунмур хиялгу, оьккинугу, кьадарнугу, мискиннугу, ниттил карав ляхъаврицIун бавхIусса бикIайшиву. ЧIявусса мисаллу ялагу! Бусав, ихтиярдацIун, къатлуву бан шайсса кушу бавугу ганил оьрмулувусса оьрчI-душварал бурж бушиву ва цаймигу затру. Ахиргу, душнил: «Дадай, ина тIимур ттун бувчIунни», — кувкун, хавар кьукьин бав. Га чIумал бувчIухьунссия ттун ттула оьрчIру хъуни хьушивугу, ва заманнайсса оьрчIахь, жухьва жула нитти-буттал кунма, ва-та бувсун ххуллийн къабагьлантIишивугу. Гания мукьах аьдатравун бутав, хъуниминнащал кунма, хIакьинусса обществалул цIуцIи кIанттурдая бусласисса, чил инсаннал бусаяр нава бувсун хъиннича тIисса уттизаманнул масъалартту гьаз буллалисса ихтилатру. Жул чIумал хIакьину куннасса халкь лиявуртту, мардимазаншивуртту къадиркIун тIий мукунми масъаларттаясса ихтилатругу къагьаз шайва. Ттул ниттил тIийкун, ва заманнул оьрчIащал чIявусса гъалгъа тIун, увкумур, бувсмур ялагу цал тикрал буллан багьлагьисса замана бур. Бугу-бурхха! Жул чIумал жун нитти-буттал ца бургаву, ца гьим гьа шайва. ХIатти ция, диркIнугу, жулла ихтиярду душиву кIицI буллан. Дарс дувара, лу бугьира учайсса къаикIайва. Дурну дарсгу, миннул ялун цаймигу литературалул произведениярттугу був­ккуну, нину рязи дан къатлуву, ужагърай кушурду бансса чIунгу дикIайва. Буттахъайнвагу къабивну, ниттихъал хъачIунттай дикIайва оьрчIру тарбия баймур гьиву. ХIакьину тIурча ни­ттилгу, бутталгу ца буруккин – репетитортал бугьан. Нинухъру – ми ххал буллай, оьрчIащал кIул буллай, ппухълу – миннал захIматрах дулунсса арцурду ляхълай.
Ва макьалалувусса пикрирдан сававгу хьунни вай гьантрай, ноябрьданул дайдихьулий, Грозналий ялапар хъанахъисса журналист, «Фейсбук­равусса» ттулагу дус, Залина Лакаевал пост. Норвегиянаву ялапар хъанахъисса, танива Чачаннава бивзун лавгсса ванин маччасса халкьунначIату опекалул къуллугърал 4 оьрчI зе­ххавриясса. Цаннаяр ца мюрщи­сса ца ссу ва шама уссу. Вайннал нину-ппу Ибрагьим ва Раиса Аьбдуллаевхъул яхъанай бивкIун бур Норвегиянал Барневерне тIисса шагьрулий цала мукьвагу оьрчIащал. Къатлул заллу кIира даврийгу зий, цаятура дагьайсса лахъсса налог­ругу дуллай, ххуйсса маэшатгу буну, дуланмагъралгу къулайну яхъанай бивкIун бур. Ххуй­сса къатта-къушгу бувгьуну, муних багьайсса багьагу буллай бивкIун бур. Раиса цIана ххюлчинсса оьрчIах бусса бур. Щала гъургъазалул дайдихьугу хьуну дур школалий вяйлиллали­сса вайннал оьрчIахь учительницал «на вил ниттихь бусанна вил тIулдакъашиврия» куния шиннай. ЦIуллу-цIакьну буни, тIуркIу къатIисса, вев-гьарай бакъасса оьрчIру я Европанаву, я Африканаву, я Американаву къабикIайхха. «Вяймалилларди! Акъарив нитти-буттахь бусанну», кувкун лажинни мабусари учайхха жула оьрчIалгу. Ши­кку тIурча, оьрчIал тавакъюри ниттихь мабусари, кусса хавар гьаз бувну, учительницал мугьлат бакъа ва иширая цила каялувшиндарайн баян бувну бур. Инсаннал ихтиярду, демократиялул дуцири кьанунну, тархъаншиву дурурччуссар тIисса Европалул вирдакIсса Норвегиянаву опекалул къуллугърал пишакартал Ибрагьимлул къатлувун хIаммамрал чIавахьулттивухгу бувххун, цIухлагу бивхьуну гьарца къатлуву, баян бувну бур оьрчIру зехлахишиву ва цаппара затирттал хъирив лаяннин лас-щар дуснакь буллалишиву. Лякьлуву бусса Раисал цила ласнащал 30 ссят дурну дур дуснакьрал камералуву. Вайннал цал оьрчIру чуври, чун биян буварду тIисса суаллан цукунчIавсса информациягу къадуллуну. Раисал нину-ппугу бусса бур ти­ккува ялапар хъанай, тайннал паччахIлугърал яхъанансса ихтияргу дуллуну. ЦIана вай, ва иширал хIакъираву адвокатгу увгьуну, оьрчIру цачIанма зана бансса чаранну ляхълай бусса бур. Цивппагу хъинну Аллагьная нигьа бувсъсса, дин-чакгу дусса, миски-гъаривнан цащава шайсса кумаггу бувайсса, тих­сса цала ватанлувтуран бан шай­сса кумаг буллалисса халкь бусса бур. Жула ккавкказуллал менталитетгу дурхха оьрчIру кьянкьа-кьурчIину тарбия бувайсса, дядалан къабувайсса. Ватандалиягу архну яхъанай бухьувкун, Европанал оьрмулувух бявххуну къагьан бухьунссия, шама арс усса вайннал кулпатравугу ккавкказуллал чиваркIуннал хасиятру тарбия дуллай. Европанаву оьрчIру тарбия баврил кьанунну личIиссар. Тайннал оьрчIал нитти-буттахь къабусаймур психологтурахь бусай­ссар, дакIниймур кIибачIайссар. Нитти-буттайн дакъассар психологтурайн куннасса вихшала.
Шикку ца цамургу иш бухьунссар. ХIазран бакъархха жула учалалувугума «Гьантта икIу, кIанттун лахьхьу» учайсса. Жула шичча бикIу, вайми Аьрасатнал шагьрурдая бикIу цумур-цагу чил хIукуматрайн най бухьурча, хаснува кулпат, оьрчIащал, хьхьичIра-хьхьичI тайннал законнал, культуралул, аьдатирттал багьу-бизулул, тайннал духIин-хасиятирттал хъирив лаян аьркинни. Мяйжаннугу, Европанал халкьуннал оьр­мурдал шартIру къулайсса дуну тIий бакъарив вайксса миллионну бусурманнал тихун нех дирхьуну нанисса. Укунсса ца иширал хIакъиравусса комментариярттавугу Норвегиянаву яхъанахъисса ва тиккусса школалий дарс дихьлахьисса жула шихасса Елена Сятэр чичлай бур: «Аьра­сатнавасса нитти­хъал цала оьрчIру тарбия бувну бикIай цивппа мюрщиний цала нитти-буттахъал кунма. Мунияту вайннан дурчIлангу къадикIай норвегиянал законну, аьдатру. ВайнначIа оьрчIащал хъунанащал кунма ихтилат бувайссар, оьрчIал тIимур баян аьркинссар. Норвегиянаву хъуннасса къадагъа дуссар, оьрчIайн кьинс битан цири, «На ина аттанна! На ина ивчIанна» учинсса махъгума учин.
Норвегиянал тарих ххилтIу буллан бивкIукун, бувчIлан бикIай вайннал демократия ва толерантность ттуршрахъул шиннардий хIасул хъанахъисса затру диркIшиву. Циняв баларду вайннал багьу-бизу, культура, законну дукъарчIлачIавриятур.
Оьруснал ва Норвегиянал хъуними оьрчIансса школалул каялувчисса Бьярне Берг чичлай ур, норвегиянал оьрчIру жула шихасса оьрчIах бурувгун тархъансса бушиву. Амма жаваблувшивугу тайнная чансса дакъашиву. ЦачIава дуклакисса оьрус оьрчIал хъирив авцIусса ва буслайгу ур, жула оьрчIру ххуй­сса кьиматру ласун, дарс лахьхьин хIарачат бусса бушиву. Ва чара бакъа, школа къуртал бувкун, ларайсса кIулшивуртту ласун вузирдавун буххайшиву. Норвегиянал оьрчIаву дакъа­сса дур мукунсса цIалхъаншиву, тIалавшинна.Тайннал нитти-бутталгу оьрчIай дарс лахьхьира тIисса ялувбацIаву дакъасса дур. Жуламиннан электрикнал, сантехникнал пишарду ккалли-сан бакъани, тайнналми оьрчIачIа гьарцагу пишарал бусрав-сий ду­сса дур. Вузирдаву дуклан аьркинссар тIисса ччал, бяст бувагу бакъасса бур. Норвегиянал оьрчIру бусса бур цанма цивппа кIулсса, нитти-буттал канилу бакъасса, щиякIуй къахъар­сса оьрчIру. Тай щятува тарбия байсса бур цанма ччикунсса, цала дакIнин кьамулсса оьрмулул ххуллу цала язи бугьан.
Махъ шиннардий Франциянаву, Германнаву, Австриянаву, Даниянаву гьарза хьуну бусса бур ляличIину Сомалилияту­сса, Авгъаннава­сса, Мароккалиясса, Яманинавасса, Сириянавасса ва цаймигу бусурманнал хIукуматирттаясса лихъачалтрал кулпатирттава оьрчIру зехлахисса ишру. Бусурманнал кулпатирттавасса оьрчIру булай­сса бур дингу, культурагу, багьу-бизугу ятсса цалами кулпатирттавун. ВаницIун, чIа-чIаннин налог­ругу дуллай, зий-заназисса, кIанттул хьусса бусурманнал халкьругу гьаз хъанай, митингирттайн буклай, цалла ихтиярду душиврия буслай буккай­сса бур. Варив хIакьинусса «толерантнайсса» Европанаву­сса демократиялул лажин? Му жучIара дакъашиву лахъуни буллалисса Европа. Ца чулуха ххуйми-хъинми хьуну, ялгъузну ливчIсса, кьини дурксса халкьру цачIава кьамул бан хIадурссару тIий, гамур чулухагу – багьана бакъасса, марцIну, лайкьну оьрчIру тарбия буллалисса кулпатирттайн укунсса кьинирду дуккан дуллай.
Аьрасатнавугу чансса бакъар укунсса ишру. Гьар хьхьуну телевизорданувухсса Малаховлул темардугума хIанттихун, наркотикирттахун багьсса нитти-буттачIату оьрчIру зеххавриясса дур. На учин ччимургу вари: ттуршрахъул шиннардий цIакьсса демократиялул гьанурду бивзсса Европанавугума тукунсса ишру бусса, яла вайминная махъ бакъар. ЖучIавагу мукунсса ишру гьарза хъанай тIий, чIал къавхьуну Госдумалувугу ххал дигьин тIий бусса бур хъинну хъирив лавну, мюрш бивкIун бакъа опекалул къуллугъра­хьхьун оьрчIру кулпатирттава буцин ихтияр дуллансса законопроект.
Къаккакканнав, къаду­чIа­ннав царагу ниттил бакIрачIан мукунсса, оьрчIру зевххусса, бакъа-къатIа хьу­сса кьини. Жула диндалул уссушиврий­сса Аьбдуллаевхъал кулпатрал буруккингу вайннал дакIурдин ччисса куццуй дузал хьунхьуви тIисса умуд бишинну.