Мудангу хьхьичIххуттаву

45_photo_6Гъумучиял махъ, неххал тия чулий, дуссар (диркIссар) чIирисса лакрал шяравалу, тикку цIана анжагъ ца къа­тта ливчIун бур. Та Вилттащир. Шяравалу чIиринугу, Вилттащату тамансса гьунар ххишаласса инсантал бувкссар. Миннава­сса ца ур Аьзиев Давуд Сулайманнул арс.

Давуд увну ур 1916-ку шинал Сулайманнул ва Ханичал кулпат­раву. Гьашину ва увну 100 шин бартлаглай дур.
Та заманнай лакрал хIал­тIухъантал хъус лякъин цанма-цанма кIулминначIан занай, гьарца шяраваллил цанма-цанма нахIу лавчIсса шагьрурду бивкIссар: гъумучи хъунмурчIин Ттуплислив лагай­сса бивкIссар, гьухъал – Харьковрайн, хьурукIул – Бакуйн, шуними –Пирмилийн (Пермьлив), ххут ва вилттащи – Екатериндардайн (Краснодардайн). Мукуна лавгун ивкIссар Аьзиев Сулаймангу Краснодардал крайрайсса Новоминская станицалийн хъус лякъин. Тиккунма бучIан бувну бур ганал цала кулпатгу. Тикку бувккуну бур Давудлул цалчинмур класс.
Амма, Сулайманнун Воронежуллал областьрайсса Россошь тIисса хъун бакъасса шагьру къулай бивзун, ивзун ур тиккун. Давудлулгу дуккаву гихуннай дачин дурну дур та шагьрулий. Тикку къуртал бувну бур ванал колхозрал жагьилтурал учкъула. 1932-ку шинал Аьзиевхъул зана хьуну бур ватандалийн.
Цува пишакар унугу, Сулайман ивкIун ур аьрабрай дуркку­сса, дунияллух я тIивтIуну уруг­лагисса инсан. Ганан бувчIуну бивкIун бур пишакар заманалул ахир дукIлакIишиву ва дукъарккусса инсаннал иш къабачайшиву. Мунил Давудлул хьхьичI щак бакъа гьартасса ххуллу тIитIин буллай бивкIун бур. Щурагь шяраваллил маэшатрал рабфакравун увххун ур. Тава чIумал кIиккува медициналулмур рабфакраву дук­лай бивкIсса Муркъилина­хъал Юсуп-кьадинал душ Рашидат дакIнийн бутлай бур, Давуд цува, душваравун кьувтIуну нанисса ивкIун акъанугу, ца хъунама уссу куна, чIарав ацIан ччи­сса жагьил икIайва тIий. Рабфак бувккуну махъ Давуд увххун ур МахIачкъалалив Дагъусттаннал шяраваллил маэшатрал институтравун.
1939-ку шинал Давуд Аьзиев­лул оьрмулуву чIярусса дахханашивуртту хьуну дур. Цалчин, гьаман га шинал був­ккуну къуртал бувну бур ванал институт, цуппагу мукун ххуйну, ва маслихIатну ккавккун ивкIун ур Москавливсса Тимирязевлул цIанийсса Шяраваллил маэшатрал академиялул аспирантуралувун кьамул ан. КIилчин, институт бувккушиву бусан буттал шяравун лавгсса кIанай бувцуну бур ванал цала шяраватусса Аьжа тIисса душ. Цивгу хьуну бур хъинну кувннан кув бувчIайсса лас-щар, гайннал талихIрал кьутIигу хьуну дур оьр­мулухунсса. Аспирантуралувун ухханна тIий, Москавлив нанисса Давудлуйн оьвкуну бур ДАССР-данул виваллил иширттал нарком А.И. Пантелеевлул. Танал бувсун бур, мюхчаншиврул органнаву дурккусса зузалт чанну бушиврийн бувну, жагьилнахь маслихIат буллалишиву билаятрал мюхчаншиву дуру­ччаврил органнавун уххан ва му даврийн кIура аяншиврул хасъсса дуккавугу ласун. Дуккаву дан багьлай бивкIун бур Централ мюхчаншиврул учкъулалий. Ца шинавун хасъсса дуккаву ларсъсса Д.С. Аьзиев лейтенантнал чиндалуву зун ивкIун ур республикалул НКВД-луву.
Тай диркIссар захIматсса чIунну. Европанаву ва Азиянаву кIиллай бивкIссар КIилчинмур Дунияллул дяъвилул лама. Гитлердул Германиянал дазурду СССР-данул дазурдачIан гъан дурну диркIссар, дяъвилул пащагу чIаравва баллай бивкIссар.
Германнал цала ясустал совет билаятрайн цаннал хъирив ца гьан буллай бивкIссар. Бу­ттал КIанттул цIанийсса Хъунма­сса дяъви байбишин хьхьичI анжагъ Дагъусттаннай диркIун дур 8 къачагъ банда, цаву 32 талатала усса. Ми бакъассагу, цивппа-цивппалу къача-къучшиву дуллалиссагу 15 къачагъ ивкIун ур. Миннал 37 партиялул ва совет къуллугъчитал ливтIуну бивкIун бур.
Германнал разведкалун хъинну ххуйну кIулну бивкIссар Дагъусттан паракьат бакъасса, парх учин хIадурсса кIану бушиву ва хIарачат буллай бивкIссар агьали гьалакшиврийн гьуз бан. «Абвер», СД, гестапо кувннищал кув ччаллий цала ясустал, диверсантал, террористал бичлай бивкIссар Зунттал билаят­райн. Фашистурал пикрилийн бувну, анжагъ кирпит лахъанни лирчIун дусса, Мичиххичгу, Дагъусттангу цала чулийн кIурабаеншиврул. Ми цивппанияргу Германнал бакIчитуран Бакуйннал лухIинавтри аьркинну бивкIсса, амма Бакуйнсса ххуллу бивкIсса миччачIилли.
Гьаман муна му чIумалли Давуд Аьзиев органнайн тIайла авцIуссагу. Мюхчаншиврул органнан бацIансса мугьлат къабивкIун бур. Гьантлун 14-16 ссятрай зузаву цила аьдатравун дагьну диркIун дур. ЧIявумур чIумал гьантта икIангу гиккува, кабинетравува, багьайсса бивкIун бур.
1942-ку шинал Москав цащава ласун къашайшиву бувчIусса Гитлердул кьаст дур­ссар Сталиннун цIасса шагьру ласун ва мунийну совет билаятгу, совет халкьгу кьюкьин бан. Амма му диркIссар ялун чIалачIимур кьаст. Хъунмур мурадмур бивкIссар, Волга дургьуну, Бакуяту ВолгалийхчIин нанисса лухIинавтлицIа бувну, билаятрал хъунмурчIинмур индустрия дусса Совет Союзрал Европей Центр (Москавуллал лагма-ялттусса кIанттурду) къуркъуллул бугьан баву. Мукун 1942-ку шинал, гъидайдихьулий, фашист бакIчинал цала аьрал Сталинград ласун бачин бувссар. Мунищала архIал байбивхьуссар Къапкъазнавунсса гьужумгу. Утти дяъви тIайланма Дагъус­ттаннансса нигьачIавуну хьуссар. Нигь-ццахлил тагьар диркIссар КьахIибуллал (цIанасса Шамильский), ЦIумадиял, ЦIунтIиннал, Бущихъиял районнай. Ми районнайн фашистурал диверсантал, ясустал, агитатортал тIайла буклай бивкIссар. Д.С. Аьзиев цувагу хIала уххайсса ивкIссар ми бандардащалсса талатавриву.
СталинградуллачIа ва Курскаллал ккуртлуй совет аьралуннал немец-фашистурал ­аьрал ххит баву хьуссар дяъвилул ххуллу гьануцIакул баххана шавуну. Утти совет аьрал анжагъ хьхьичIунмай най, билаят оккупантураяту мурахас буллан бивкIссар.
Амма мунийну мюхчаншиврул органнан дигьалагру хьун дуллай къадиркIссар, цанчирча бандардал ххиличIрурду ххартI дан аьркинну бивкIссар. Ми къачагътурал цачIанма гъан хъанахъими ккуллардал цIарайну хьунабакьайсса бивкIссар. Аьзиев­гу, ванал гьалмахталгу, цимилгу цала жанну пида дан хIадурну, ясустуращал ва хаинтуращал талай бивкIун бур.
1943-ку шинал Давуд Аьзиев­лун, учIан увну Москавлив, Кремлилуву дуллуну дур орден «Знак Почета», цала ккаккан дурсса чувшиврухлу ва дяъвилул масъалартту биттур баврихлу. Га диркIун дур ванал цалчин ларсъсса, амма махъра-махъмурну къахьунтIисса паччахIлугърал лишан.
Москавлияту зана хьуну махъ майор Аьзиев ДАССР-данул НКВД-лул хасъсса инспекциялул бакIчи хьуну ур. 1946-ку шинал ва гьан увну ур ДАССР-данул МВД-лул Дарбантуллал горотделданул начальникну. 1948-ку шинал гьан увну ур МВД-лул аппаратраву зун. ЦIунилгу бандформированияртту ххартI даврил даву. Аьзиев ацIан увну ивкIун ур РитIлябуллал, Аьндалаллал ва Веденнал районнай­сса (Чачан-Ингушнаву) ургъунчитурал ва хаинтурал кьюкьрал ххиличIрурду ххартI дан сакин бувсса группалул бакIчину. Ми бандарду ххит давриву цувагу хIала ухлай, къучагъшиву ва нигь-ццах дакъашиву ккаккан дуллай, Давуд Аьзиев цайнма мютIиминнансса эбратну мудангу ивкIссар.
1948-1950-ку шиннардий подполковник Аьзиев ДАССР-данул МВД-лул бандитизмалущал талатаврил отделданул начальник хьуну ур. 1950-ку шинал МВД кIибавчIуссар МВД-лийх (Виваллил ишир­ттал министерство) ва МГБ-лийх (ПаччахIлугърал Мюхчаншиврул министерство), кIицI дур­сса отделгу дуртссар МГБ-лийн, Аьзи­евгу начальникнал хъиривчуну ацIан увну. Мунищала архIал ва увчIуну ур МВД-лул ва МГБ-лул цачIусса парткомрал секретарьнугу.
Амма микку лахъи лаган къаивтун, партиялул Дагъобкомрал пурмандалийн бувну, гьан увну ур дяъвилул шиннардий Лаккуяту анавархъиндарай агьали бизан бувну сакин дурсса ЦIуссалакрал райондалул цалчинма секретарьну. Тагьармур бигьасса къадиркIссар. Бизан бувсса халкь бивкIссар, къатIазанну къатIрацIа марцI дурну, микку дугьайсса хъуру дуллай. Му диркIун дур хъинну захIматсса даву: цукунчIавсса техника дакъахьувкун, ххалаххарисса тикандалул къатIри аьрщарава карунних буклан багьлай бивкIссар. Авлахърал гьавалийн аьдат бакъасса инсантал баргъ лачIлай, къашавай хъанай, литIлай бивкIун бур.
ЦIусса бакIчинал давриву, хьхьарами кIанттурду хьхьичIххуттаву бивхьуну, ми райкомрал батIаврий ххал бивгьуну, КПСС-рал Дагъобкомрал бюрорал хьхьичI бивхьуну бур. Обкомрал план хъинчулий ккарккун дур, Аьзиевгу му иширайн дуккан дуллан ивкIун ур, балжисса масъалартту щаллу буллан жаваблувсса биттурчиталгу бацIан бувну. ХIасиллугу къулайсса хъанан диркIун дур. Хъиривмур шиналсса дучIия гьарцагу ккаккиялул чулуха ларайсса хьуну дур.
Амма къахъунмасса хIаллай ивкIссар Давуд Сулайманович ЦIуссалакрал райондалий. Ва ацIан увссар КПСС-рал обкомрал шяраваллил маэшат­рал отделданул заведующийну. Шиккугу ванан хъинну ляркъу­ссар ЦIуссалакрал райондалий ларсъсса вардиш. Амма даврил лагру ва жаваблувшин цимилгу ларайсса хьуну дур. ЛичIиссара ургаву дан багьлай бивкIун бур Нугъайнал ва Къалмукьнал авлахъирттайсса кIилахъиннайсса хIухчалтрал къушах, гай тIурча, бивкIун бур нукIузаманнул инсаннал хьхьуцантту кунмасса.
ЛичIиссава хIал ккаккавуну хьуссар 1953-54-ку шинал кIи. Зувира градусрал дякъил ятту кьатIа тIутIи бувну бивкIссар. Яттийн дурксса кьини цала лахъан хIарачат буллалисса инсантурангу яттиннияр бигьану къабивкIссар. Аьзиев ацIаву дакъа щуруй ивкIун ур, къутаннайх уклай, захIматчитурал дакI дуллай, дакъамур дузал данмур буллай. Цукуннугу инттунин ятту кьатIа тIутIаву дацIан дан бювхъуну бур.
КПСС-рал ХХ-мур съезд­рал хъирив хIукму бувссар цала улклуяту бизан бувсса халкь махъунмай зана бан ва Чачан-Ингушнал АССР цIунилгу сакин дан. Мунил ДАССР административ-территориялул сакиншин даххана дуллай диркIссар ва Дагъусттаннаяту мукьра район Мичиххичнавун лаглай диркIссар, ми районнай ялапар хъанахъисса агьлу тIурча цал уттигу цайми кIанттайн бизан бан багьлай бивкIссар. Му ххараххупписса, бигьа дакъа­сса даву Д.С. Аьзиевлуй дирхьуну диркIун дур. Давуд Сулайманович цувагу му ппурттуву республикалул Совминдалул председательнал хъиривчуну ивтун ивкIун ур. Му даву хъинну цIунцIиялунсса диркIун дур. Гьарца кулпатран бувчIин бан багьлай бивкIун бур партиялул политикалул мукссара гуж­сса дуламартту циван ласласиссарив, цIанасса республикалийсса тагьар цукунсса дуссарив, багьлай бивкIун бур, мюрш ивкIун, гьарзатрах уруглан, гьарца кулпатрайн багьайсса ма­съалалул хIакъираву хIукму кьамул баван.
1961-ку шинал цIу-цIусса сакиншиннарду дуллан ляличIинува ххирасса КПСС-рал цалчинма секретарь ва Министртурал Советрал председатель Н.С. Хрущев шяраваллил маэшатрал стратегиялуву ирг­лийсса дулама ласлан ивкIссар. Гьарца кIанай буллан бивкIссар къалмул, ахънилсриннул, ахъул­ссаннул, дикIул, накIлил, ппалул тадаракру (заготовкартту) дай­сса идарартту. Бувссар мукунсса идара Дагъусттаннайгу. Мунил бакIчину ивтссар Д.С. Аьзиев. Цала зумуну, му масъала цайми кIанттай цукун дузал буллай бурив урувгун, ххуйну ххал бивгьуну, ва айивхьуну ур мюрщисса мелькомбинатирттал (иникIма гьаяй комбинатирттал) реконструкция дуллай, цIусса кьуват бусса къамазанну (къама ябай кIанттурду) дуллай. Ванал, мюрщисса къама кьамул бай пунктру цаннийх ца бивщуну, ттизаманнул техника дусса комбикормалул индустриялул къяртта сакин дурссар. Мукунсса комбинатирттал цану хьуссар Ухссавнил Къапкъазнаву яла хъуниминнувун багьайсса Щамхаллал ччатIул продуктирдал комбинат. Му комбинат, гьанумур пикрилул чулухагу, сиптталул чулухагу, бувну бацIан баврил чулухагу Д.С. Аьзиевлул цалава бувшиврун ккаллиссар. Жула заманнай Щамххалнал комбинатран дуллуну дуссар Д.С. Аьзиевлул цIагу.
ЦIу бувну, реконструкция дурссар МахIачкъалаллал, Хасавюртуллал, Буйнакскаллал, Дарбантуллал мелькомбинатирттай. Д.С. Аьзиев бакIчисса Дагъусттаннал ччатIул продукциялул идара Ухссавнил Къапкъазнаву яла хьхьичIунминнувусса цану хьуссар, Аьрасатнал Федерациялувугу яла хьхьичIунминнувусса цаннин ккаллину бивкIссар. Дагъусттаннайн Аьзиевлул даву дачин даврил стильданущал кIул хьун щалагу билаятраяту бучIайсса бивкIссар. Хъамаллуралгу, даврил уртакьтуралгу кIицI дуллай бикIай ванал даву дачин дайшиву чивуну, за кIулну, цIакьсса принципирттай.
Билаятрал лавайсса кьимат бивщуссар Давуд Сулайманович Аьзиевлул бувсса захIматран. Ва цимилгу увчIуну ивкIссар КПСС-рал Дагъобкомрал вакилну, ДАССР-данул Хъун Советрал депутатну.
Д.С. Аьзиев ивкIун ур мюхтажнал чIарав ацIан хIадурсса гьалмахчугу, дакI тIайласса дусгу, ххаллилсса кулпатрал бакIчигу. Цала кулпат Аьжащал ванал дуртун дур 45 шин, цаннан ца бувчIлай, цаннал цаннан ххуллу буллай, хIурмат буллай. Вайннал хъуни бувну бур лайкьсса оьрчIру: Рашид, Мурад, Идрис ва Ханича.
Давуд Сулайманович Аьзиев мудангу дакIний личIантIиссар паччахIлугърал къуллугъчи хIисаврайгу, адамина-инсан хIисаврайгу, лаккучу хIисаврайгу.
Сулайман Мусаев