Укунми дунияллийн нажагь бакъа къабуккайссар

avtorУттисса оьрчIахь цIуххирча, цур Гьарун Саэдов? Ссал цIанийри ганал нязаннив, 25 шинал оьрмулуву, жан дуллусса куну, кIулсса цими оьрчI лякъинавав? «Дюхлулул марч бивщукун, щюлли къур левххун бачай», «Ттун макIра ккарккунни цIан хьхьунил някI ссав» тIисса шедеврардал мукъурттил дакIру гьулусан дансса циксса букканавав хIакьину?

Гьаруннул дакI тIайласса дус, шаэр, публицист, чичу, цалчин­сса лакрал повесть «Хъяврин­сса ччаврил» автор, Гьаруннущал архIал «Илчилул» редакторшиву дуллай ивкIсса Курди Закуев Истанбуллая чичлай ур Гьаруннул бивкIулул кьурчIисса хавар цанма бавсса, 1920-ку шинал, чIумал: «Ина бюхттул дунни Дагъусттаннал цIа, Вил цIа личIантIиссар абадлий Лаккуй. ТIутIайх бичинтIиссар вил ххуйсса пикри!» тIий. «Жу вин гьайкал данну ссурулун щусса, Ина шагьид хьусса ЦIахъардал дазуй» — махъ буллай ур лакрал цIания Курди. ЦIана ЦIахъардал дазуйсса лащинсса, язугъсса гьайкалдануя бакъахьунссия Курдинал ихтилат. КIа думунихасса жула хIакьинусса хIурматгу, ла-ялавай наниний кIаничIа бавцIуну, «ца-цагу бувну», шушри ва ччюркгу дунийра кьариртун лагавриву буну­ккар. Ца-цавай миллатру буссар, багьандаран, щилчIав хьхьичIун ласун, хьурдай цалва тарихраву укун­сса цIарду тIисса. Жунмарив ми, чIявусса буну тIийрив, итталу ба­къар. Кьадру бакъар.
Нава хъинну махIаттал шай­сса зат му бур, гьар чIумул тIалав­шиннарал цахава лавхьхьусса, га чIумун тIалавсса инсантал буккан бай тарихрал ареналийн. Гьаруннул заманнайсса зума-ккарччулусса, машгьурсса инсантал «жухлува» талай бивкIмигу, «жуйнма къаршину» талай бивкIмигу, циняв­ппагу ляличIину яхI-къириятрал бувччусса, ас-ламус бусса, уздан­сса дакIурдил заллухъру бур. Ми цинявппагу мяйжаннугу, дакIнийхтуну «аьзизсса миллатран хъинбала баврил» цIаний жанну дулун хьуну бур, уссу уссийн къаршину (Гьарунхъал кулпатраву кунма) бувк­сса чIумалгума. Мунил барашин дуллай дур миннал тIуллал, минная ливчIсса чичрурдал, ккавкминнал бувсмунил, тарихрал. Ми цивппагу циняв уздансса, тIиртIунийн ка диллалисса, авадансса кулпатирттавасса арамтал бур. Аьзизсса миллатгу циласса цуппа буллай кьабивтун, цала бакIрал къайгъу буллай був­ккун бивкIссания, минналгу Аьрасатнаву дикIу, Туркнаву дикIу, Европанаву дикIу ччикунсса карьера данссия. Амма миннал язи бувгьуну бур кьурчIисса ва цIанихсса кьадар. «Зунттаву кьунттал дянив» язугъну ливчIсса инсантал чаннайн буккан баву.
«Ва мискинтурал вакил, пакьиртурал аьтIвакат (адвокат), илдануцIух ларчI цIарал я вилва чурх ччувччума! Вил элмулул чичрулул закат цаву бакъами «жун къуллугъру тIи чIумал, «Да, агьалий!» тIий ивкIма. Агьалинай­сса зулму къабухIанна тIий увккун, зулмулул зулматирттал хьхьиривун оьвкьун лавгма! Миллатраха зийру тIий, цайми жипаха зийни, Жипливусса кислуву ца кIапIикI къаляркъума!» – тIий ивкIун ур Ваччиял Малла-Паша Гьаруннул аьсивсса бивкIулул хъирив, жулва уздантураясса пикри тасттикь буллай.
Совет заманнай циксса чичрурду дурккунугу, жунма ттигу мяълумну къакIулли, УКУНССАРИВ, хIакьину жуйнма бувкIсса кунмасса, чанирив та АьвдурахIман Оьмаршаевлул тIийкун, «ЛухIи хьхьунил цIан ва кIюрххил ххяххабаргъ куннищал ку бивсса талатавриву» миннан чIалай бивкIсса инкьилабрал оьттувххюсса гьантрава? Мунил цIанийрив уздансса арамтуннал жанну дуллусса? Аьнт аьрщарал цIаний чув чувнайн уклай ивкIсса Лакку билаят бачIва буклакисса, хIалтIухъаншиврия бизарсса миллат дунияллийх ппив хьусса, хушрай ссибир хъанахъисса, ниттил маз, накIлил маз бухлавгсса, тарих ттуруллавун лавгсса кьисматрахлу биявав тай талай, уздансса жанну дуллай?
ХIакьинусса жула, мукунна аьра­тталсса кьинилул гьаз бувминнах, бюхттул бувминнах буругарчарив, кIай хьхьичI кIицI лавгсса махъру минная тикрал бан къабюхъан­ссар. Хаснува «аьзизсса миллатрай» аьтIутIиминная. ЧIунгу цамур дур, чIумул тIалав бувсса персонажругу личIисса бур.
Гьарун Саэдовлуя ттун хавар бур ттунна кIулши хьуния шихунмай. Шаэрнал, чичул, аьлимчунал, лакрал патриотнал Абачара ХIусайнаевлул кулпатраву цамур куццуй бикIангу къабюхъайссия. Цал дакIний бур, жуннийн, аьпабиву Къисттаманнущал ( лакрал машгьурсса шаэр Бадави Рамазановлул кулпат), бувкIуна ца бугьарасса хъамитайпа. Ганийн Къис­ттамангу, ганил оьрчIругу хъярчирай «баба Шура» тIий бия. Ихтилат гьар мудан кунма лакрал иширттая, ларг кьинирдая, литературалия бия. Баба Шурал (оьрус дакъая, чIяйри щарсса дия) бувсуна ттунма дакIний ливчIсса, чIун ларгукун, гьай-гьай, дакIниву ссуссукьу хьусса хавар. ЧIал чIумал Щардал къурух ласнащал архIал чай бурттий най буру тIар Гъумучату. Хьхьунил паракьатшивруву къурату цIуру-кIурулийсса чIурду баллай, нигьабувсун, ва лякьа цIун хьусса цулчIарив, инсаннив тIий аглан хьуру тIар. Ялагу баллан бивкIунни тIар аьлтта гайва чIурду. Цу уру куну цIуххарду тIар. «На бура, ПатIимат бура», — увкунни тIар. Арсгу дуснакь увну Гъумук кьаивтун, шардай Ваччав най дунура, лякьлул къювулул къурув ур­ттувун дагьну ккуруйсса Гьарун Саэдовлул нину. Шай-къашай бувну, маз-кьаз бивхьуну, бювхъуссаксса паракьат бувну, шаппайн биян барду тIар уздан ПатIимат.
ДухIин диял къархьуна таний ттун, ганил бувсмур биялну чичин, цIухху-бусу бан. ОьрчIний дуниял оьрмулухун дусса кунна чIалан дикIайхха. Циксса хаварду къабусанссия «баба Шурал» ялагу жухь.
«Дюхлулул марч бивщукун,
Щюлли къур левххун бачай» тIисса мукъурттищал дурхсса­ххай бура ттулла дакIнивун лакрал поэзиялухсса ччаву. Ттун га цIана мурчалу, чIаракIулттилу, буслай бусан къашайсса журалий, щюлли кьачIану, чанна шавай, цIан шавай­сса щатIив бишлай левххун нанисса Ваччиял къур хьхьичI бацIайва. Мукунма, мусил рангирай кIу лавгун кьус бивкIсса чIаллугу кIутIу тIий, ссуттихунмай чIаракIуннилу лев­ххун нанисса лакку къур. Хъусрахь бикIу, Ваччав бикIу, Гъумук бикIу. Вай Гьаруннул ххару ттун Лермонтовлул «Когда волнуется желтеющая нива…» тIисса мукъурттищал архIал бавцIуну чIалан бикIай. Вай махъру ца жагьилсса коллегахь увкукун, та хъинну махIаттал хьунни, (ниттил маз къакIулсса лаккучури цувагу), хIисаврай иттав урувгунни. БакIрал баххана хьуну бурав, ккаккан ухьунссия «Ну, где Лермонтов! Это уж слишком!» тIий. Ттухь цIуххирчарив, чIивисса миллатрачIа ляхъаврийну гьунар ялавайсса, чансса, ссуссукьусса къабикIайссар. Микку, туну, бакIрал, чурххал ххуй­сса душгу, масалдаран, так хъунмасса миллатрачIа бакъа ляхъан къабучIир. Жулва шаэртурайсса «аьйгу» чIивисса миллатрал мазрай чичлачаву духьунссар. Жула мазрай оьрус мазрал, ингилис мазрал каши дакъашиву. КъакIулли, амма оьруснайсса бикIу, лаккунайсса бикIу поэзиялул асар цакуцну куртIсса, яргсса бикIайсса ххайра, мазрах, цIа машгьуршиврух къабурувгун. Шиккува кIицI лаган, ттуяргу хьхьичI жула шаэр, чичу Ссугъури Увайсов цалла макьалалуву, ттул пикрилийгу, багьавай, «Къалайчитал» Гоголлул «Ревизорнащал», Островскийл «Грозалущал», Горькийл «На днелущал» ца ххуттай бихьлай ур.
Совет элмулул хъунасса аьлимчу В. Конрадлул Пушкиннуя увкуну бур, халкьуннал дакIниву абадлий личIайссар шаэрнал творчествалущал архIал ганал щихачIав лащан дан къашайсса сипат – образгу, цурдагу ганал чивчумунищал архIал дацIайсса, куну. Гьай-гьай, мукунми инсаниятрал тарихраву чIяву бакъассар. Амма миннавух цану чIалай ур ттун Гьарун Саэдовгу. МарцIсса дакIнил ва аьмаллал заллу. ЛахIан дан къашайсса яхI-къириятрал видурцIусса хасият. ЦIакьсса узданшиву. Шаэрнал ттюнгъасса щугълурдал дурцIусса дакI. Европанал ва бусурман культуралул авадан дурсса интеллект (цукун бигьану, оьруснал цала къачичинсса куццуй чичлай ур ва оьрус мазрай!). МуницIунма бахIлай бур Гьарунхъал кулпатрал трагедий­сса кьадарданулгу. Шекспирдун дакIнийн къабагьансса сюжетру.
«Ттул мукьа арс уссия. Мукьагу — мусил зунтту.
Инкьилаб хьхьири хьуну, хьхьирил бювкьун лавгунни». Укунсса махъру бувккун бур шюшайкун «лякьа шюршусса» Гьаруннул ни­ттил гъюжу дурксса дакIнива. Аллагь буручча, аьщун кунма цаннаяр ца бювхъусса арсру цаннал хъирив ца оьсса кьадардай ниттил хьхьичIа ласаву. Хъуна-хъунама Бадави Саидов, Дагъусттаннал аьрали губернаторнал канцеляриялул хъунама, оьттух хьусса зувилку шиннардий Соловки лагердай ивкIуну ур. Дибир Саэдов, земледелиялул нарком, «буржуазный националист» хIисаврай дуснакьраву аьзаврду духIан къархьуну ивкIуну ур. Сайпуллагь Саэдов, райондалул прокурор, гъан-мачча хIаласса къалмакъалдануву ивкIуну ур. . . РухIру хъинний дишиннав цал, алжаннул ххари баннав.
Гьаруннуву, махъ бакъа, Аллагьнал цаллара ванал рухIираву дирхьусса харизма дур. Ххишалдаран, ва кIулми, ва ккавкми буслай бур ва ялун уругангу «чур­ххалгу оьвхъусса, кIюла-лахъисса, сиппатралгу ххуйсса» (Мюртазали Кьурбиев) жагьил ия тIий. Гьаруннул дус И. Кьурбанаьлиевлул тIурча укунсса портрет кьадиртун дур жунна. «Ярттаарния Гьарун най ия. БакIрай михакрал рангсса, ссуслан бивкIсса кьяпа бия. Уттасса, тIивтIусса ненттабакIралу хъунисса, ккурккисса, лухIисса яру тяхъану, курланну буруглай бия. ДикIнияр ттаркI ххишалану чIалачIисса симандалий гьухъал цIай ливчуну бия. Ссирссилттал хха дахьва був­ккун бия, чIири чартIи бувну бия. Ва най ия цувалу. ЧIутIул рангсса лакку чухълул гимнастерка ва галифе гьарца базулийн даркьуну лар­ххун дия. ХIатIру хIатIурдай бувсса, ттупанчалул хьхьуттайсса, къатта бакъа кIачIасса, хIаписарнал наган ттиликIрах мухIулттухун ливкIуну бия. Гиж къакунна дурцIу кьяржив, лувми нихъри лахъ бивщусса хромрал чакмарду, куццай лархсса кунна, ванал ччаннай даркьуну дия. Ва най ия куклуну. ОьрчIнийра нахIу ларчIсса гимнастика турану, базу-базу паргалну тIиркIа тIий бия чурххай» («Зунттал большевиктал»).
Гьарца та ппурттуву революциялувух чялишну ивкIная кIи-шан журалул пикрирду, хаварду бикIай. Гьаруннуярив – так яла бюхттулмур даражалийсса. Так ххуймур. Мува тасттикь буллай ур, цала бу­ттая дакIний ливчIмур буслай, Курди Закуевлул арс Фаик Закиевгу. БувчIлай бур, Гьарун Саэдов ва дунияллийн нажагь бакъа къабуккайминнавасса ца ивкIшиву. ХIазран акъар ва къюкI халкьуннайх дачIлай ивкIсса Данкоха лащан уллалисса.
Пикри буллан бикIара, агарда Гьарун Сэидов сагъну ливчIун ивкIссания, гания гихунайгу хIукуматрал иширттавух чялишну ивкIссания, ссайн укканавав, ци хьунавав тIий. Къалахъи лаганссия мунийгу Гьаруннул оьрму. ОьхIалсса зувиллий арулку шиннардил репрессиярдал кьадар­сса къатIрахьхьун вагу ириянссия. Увкуну бурхха «революциялул цила оьрчIру цила бюкьайссар» куну. Хаснува яхI-къирият думи. Узданми. МарцIсса идеярттал хъаттирдай лехлахими. Юхссагу, бюхъайвахха Гьарун, Аллагь буручча, цувагу, чIумуха лавхьхьуну, «революциялул душмантал» ххартI буллалиминнавух уккан. ХIазран къаувкухьунссияхха ваная «Гьарун Саэдов Дагъусттаннал Робеспьерди» куну (Ибрагьим Аьлиев). Ванал ца макьалалуву, масалдаран, укун­сса махъру бур: «Не розами усыпан путь советской власти. Революция не терпит трусов и обывателей. Такие нам не нужны. ТАКИХ МЫ БУДЕМ СМЕТАТЬ, КАК ВИХРЬ СМЕТАЕТ ЩЕПКУ».
Цамур цичIав къабувну бивкIхьурчагума («Илчи» кказитрал редакторшиву, шаэршиву, пуб­лицистшиву, революционершиву) Гьарун Саэдовлул, Дагъусттаннал тарихраву цIа личIаншиврул, гьассия ца «Къалайчитал» тIисса драма чичавугу. Ва хъанахъиссар дагъусттаннал литературалуву цалчинсса драма. Амма му бакъар ванил багьа бищун къашайсса кьимат. Цалчин­сса бунува, най бунува, махъ бакъа, шедевр лявхъуну бушивур 19 шинавусса Гьарун Саэдовлул канилу. Гьаруннул дус революционер, шаэр, чичу, журналист Ирвагьинхалил Кьурбан­аьлиевлул дакIнийн бичавурттайну, «Къалайчитал» чивчуну бур 1914-ку шинал, Гъумуксса, чантI увку­сса, дуниял ккарксса, европанал цивилизациялувух хIала буххан ччи­сса чиваркIуннал тIалавшиннарайн бувну. Цуппагу аьраб хатIлий ба­къача, цавай бур Услардул ва Ккурккуллал Аьвдуллагь Оьмаровлул (Чапур Аьвдуллагь) ляхъан бувсса кириллица гьанусса алфавитрай чивчуссар тIий, цавайгу бур (С. АхIмадов) цала ляхъан бувсса латин шрифтрай чивчуссар тIий. И. Кьурбанаьлиевгу ур: «Гьаруннул «Къалайчитал» цала каних латин хатIлий чивчуна. Мунийну ганан ччай бия жула лакку мазрал чичругу цайми культурнайсса миллатирттащал гьурттусса, чIявуми миллатирттавун ппив хьусса, лахьхьин бигьасса чичрулийн кIура даен даву», — тIий. Пьесалул темагу, туну, лакран ишласса, хъинну кIулсса дур. Жулла литературалуву чансса ба­къар хIалтIухъантуран хас дурсса литературалул къат. ДакIнийн бичинну цала Ирвагьинхалиллул хIалтIухъаннал, къалайчинал цIаниясса ххару:
«Шяравун агьайвав, шагьрулий шайвав, муххал ххуллий шайвав, хутордай шайвав? Ттула чурххавусса оьтту хьхьивцIуну, ккашин букан­сса ччатI чув лякъин шайвав?» («Ватан» 1916 ш.).
Гьаруннул чIивисса мутталий, хIадурна ивкIсса кунма, чивчуну бур лакрал танийсса оьрмулуцIун хъинну дархIусса темалиясса пьеса. И. Кьурбанаьлиевлул бусласаврийн бувну, Гьарун Москавлив Коммерциялул институтраву дуклакисса чIумал, гуж багьну, заэв увккун ивкIун ур. Ва ххира хьусса ванал преподавательтурал, хIарачат, гьунар бусса студент тIайла увккун ур Ставрополлайн, Ирвагьинхалиллул тIийкун, къимиз (кумыс) хIачIлай хъин хъанан. Му чIумал Гьарун дус хьуну ур тийхсса лакрал къалайчитуращал. Ккавккун бур гайннал захIматсса оьрму. Ккавкмуния чигу чивчуну бур.
«Калайчитал» — это пьеса о судьбе жестоких, темных, жадных к наживе и беспомощных лудильщиков», — укун тIий ур машгьурсса Апанни Къапиев Гьаруннул пьесалия. ТIагу тIайлар, тIагу къатIайлар. Наживалийн жаднайссаннаяту бакъар, ттул пикрилий, къалайчитураву ихтилат. Аьзиз­сса миллатран хъинбала бан ччишиврул гъирарал дурцIусса жагьилсса авторнал дакI га цала кьисматрал цIаний бакIуйн къабуккайсса хIарачатрайсса миски-гъаривнахсса ччаврил ччурччуну най дур. Га гьарнайгу цIимилий ур. Га «жаднайманайгу», «къажаднайманайгу» аьтIий ур. «Къалайчитал» И. Кьурбанаьлиевлулгу, (ва ур цала пьесалийну Гьаруннул агьали «революционныйсса идеялул кьуру хIачIан бувна», « марксизма – ленинизмалул идеярттаяту Дагъусттаннал зунттавун дир­сса хьхьичIра-хьхьичIми тIинттал цану хьуна» тIий). А. Къапиевлулгу тIисса журалийсса политагитка дакъар. Ва бур цил багьайкунсса ИСВАГЬИ литературалул кьануннайсса драматургиялул бюхттулсса даражалул произведение.
Драматургия литературалуву яла захIматмур жанралун ккалли байссар. Гьаруннуща бювхъуну бур, га драматургиялувугу га яла захIматмур ххуллийх лавгун, шедевралул даражалийсса пьеса най бунува чичин. Цукун къавих хьунна микку шаэртурайн, магьирлугърал зузалтрайн ссавния, Заннаяр хIикматсса ххару ликкайсса тIисса мукъурттийн.
Бусалардайн бувну, Гъази-Гъумук лакрал интеллигенциялул хIарачатрайну 1914-ку шинал, базар кьини, Гьаруннул пьеса бихьлахьисса чIумал, миллатрал байрандалул масала бивкIун бур. Кьинибархан ссувхIат бивкIун бур, чавуштал гьанттайнмай театр бушиврия баян буллай бивкIун бур. Язи-язими яннардалгу балгусса халкьру шагьрулувух сайрданий занай бивкIун бур, кумиял цIанихсса дукра дувулт уква пирожнайртту(!) нахIу-нацIу дачIлай бивкIун бур. Ци дакI диявав таний, аьпа биву, Гьарун Саэдовлул! ( ХIайп, та кьини дакIний думи сагъсса чIумалва, тайннал бувсмур чичинсса, тарих ябансса духIин къархьуну дур цIу оьрмулул цIаравух буклай, инкьилаб­рал ахъулсса абад дуллай бивкIсса лакраву.)
Зана хьунну «Къалайчитура­чIанмай». Гьаруннул цала пьеса чивчусса чIумал, Аьрасатнал бусурман агьлу яхъанахъисса билаятирттай хъинну чялишну театрданул ишру щуруй бивкIссар. Миккугу хъинну хъуннасса агьамшиву хьу­ссар Ккавкказнаву Азирбижаннал театрданул чялишшиврул, Ураллай, Дянивмур Азиянаву татарнал театрданул хIарачатрал. Азирбижаннал театрданул асар, ххигу ххишалану бивссар Дагъусттаннал магьирлугърайнгу, бия-биялну Аьзирбижаннавух цала маэшатрал хъирив бувккун бивкIсса лакрайнгу.
Лакрал театрдануву зузисса чIумал, аспирантуралуву дуклай на СССР-данул халкьуннал драматургия ГИТИС-рал программалий унгу-унгуну ахттар дурссия. ДакI дарцIуну учинна, Гьаруннул заманнайсса тай республикарттал классиктурал пьесарду цинявппагу ца сюжетрайсса бия. Куннах ку эшкьи хьусса оьрчI ва душ. Ца мис­кинсса, ца авадансса. Аваданми – жиндралсса, оьсса, къудурсса, такаппурсса, чIурукьсса, цIими ба­къасса. Мискинми – дакIру хъин­сса, ххуйсса, авурсса. Гания гихунмай пьеса щаллу баву авторнал гьунарданул даражалух бурувгун. Цинявппагу ца журалийсса. Цанная цаннал чивчусса кунмасса. (Масалдаран, Дагъусттаннай классикалувун багьсса къумукьнал Алимпаша Салаватовлул «Айгъази», ягу, яла, чансса махъ жула Оьмаршаевлул «Оьмар ва Аьишат», Чариновлул «Шагьалай», «ХIажияв ва ХIабибат» ва м.ц.).
Къалащаву миннуха Гьаруннул «Къалайчитурал»! Уникальнайшиву му чIумул литературалуву Саэдовлул произведениялул! Гьай-гьайкьай, драмалул геройтал къалайчитал бур. Архсса Аьрасатнал шагьрулувун хIалтIилий бувкIсса, чаннасса буттал кIанттай бутансса ххарисса гьантлул мутталул цIаний, цIансса подвалдануву оьттул гьухъ рутIлатIисса, ккаши-мякь канаки­сса лакрал чиваркI. Я тамашачитурал дакI цIурхьхьу тIутIи дан­сса эшкьи-ччаврил хавар бакъар, я артистуран бигьашиврунсса, тамашалул чIюлушиврунсса балайрду ба­къар. Так захIматчитурал оьрмулия­сса бикIайкунсса хаварду. Гьарцаннал цалва пикри. Цалла дард. Цалва мурад.
«Къалайчитал» лакралгу, дагъусттанналгу литературоведениялуву ххал бивгьуну бакъар, къулагъас дакъа ливчIун бур учин къахьунссар. Дур хъинну хъирив лав­сса, куртIну вив бурувгсса философ МахIаммад Кьурбиевлул, литературоведтал Апанни Хъассиевлул, Абачара ХIусайнаевлул, Сулайман АхIмадовлул, театровед Гулизар Султановал чирчусса макьалар­тту. Цинявгу мукIруну бур «Къалайчитал», махъ бакъа, шедевр, классика бушиврий. Амма пьеса, ттул пикрилий, гьар шинахгу, мудангу Лакрал театрданул репертуардануву бикIан аьркинсса кIанай, ххюцIаллийсса ххишалагу шиннардий театрдануву къабивхьунни. Я бишин утти дакIнийн къабагьан­ссар. Щин дакIнийсса къалайчиталли ми, му пишава бухлавгун мукьах. Муних мюхтажшиву къуртал хьуну мукьах, тIий бухьунссар инсантал.
Амма къумукьнал, масалдаран, гьар шинах сезон тIитIайссар цала «Айгъази» пьесалийну. Га утти гьарнан, сайки, дакIних кIулссар. Сезон тIитIлай «Айгъази» бихьлахьинийгу миллатрал элита батIайссар театрданувун, цала культуралул хIурматичун, цалла кьини хъун дан, цивппа миллат бушиву, уттавану бушиву тасттикь буван.
Нава театрданул директорну бавцIусса чIумал, аьпа биву Валерий Эфендиевлулгу икьралданий, бивхьуссия жувагу цIунила цIунил «Къалайчитал». Бюхттулсса гьунар бусса режиссер, аькьлукар, дур­ккучу, буттал билаятралгу, миллат­ралгу дардирайсса Эфендиевлул ххишала бакъа куртIсса мяъналий виттиривкIуссия Гьарун Саэдовлул пьеса. Магьирсса режиссернал трактовкалий захIматсса пишалул аьйплу бувсса инсантурая ба­къая ихтилат. Ватандалуя, ганил ялун бучIантIимуния, жулва аькьлулулгу, дакIнил ххазналулгу къалпшиврия, баххана хъанахъисса заманалул инсантурай буллалисса зулмулия бия. « ЛАККУ БИЛАЯТ КЬАБИТАРЧА, ЖУВА БЯЙКЬУССА КЬУРУКЬРУРУ» — ва калима дия спектакльданул лейтмотив. Хъинну ххуйсса, чIявусса куртIсса асардугу, пикрирдугу тамашачинал дакIниву чантI учин буллалисса спектакль хьуссия жула театрданул сценалий таний. Вардишсса куццуй, ссят ва дачIинний, кIира ссятрал лагрулийсса текст бакъа тIий, Валерий Эфендиевлул ля­хъан дурну дуссия цаппарасса текстру ба­къасса суратру. Масалдаран, хъинну дакIний ливчIунни чагурт оьрчI Камил, цIансса дуссукъаттагу, айизлазинасса усттаргу хъама бивтун, чаннасса хияллаву, «оьрус оьрчIру куна» велосипедрай бигьлагьисса сцена. ( Пьесалуву ва уссар арцу дуния, велосипед ласувияв тIий). Ялагу спектакльдануву хъинну ус­ттарну ишла дурну дуссия Гьаруннул назмурдугу. Халкь таний хъинну рязину ливчIуна. Ххуйсса спектакль хьуна.
ЦIунила цIунилгу ккалай бура Гьаруннул «Къалайчитал». ЦIунила цIунилгу тасттикь хъанай бур – махъ бакъа шедевр. Классика. Жува тIурча жула укун пахрулунсса рувхIанийсса хъуслил чIарах буклайнма буру. Муданнагусса махIатталшиву му дур, театр къабивкIсса, драматургия цирив къакIулсса миллатрачIа укун най бунува шедеврсса, классикалувун багьлагьисса пьеса чичин кьудрат дулаву. «Къалайчитал» Гьаруннул чивчуну бур вана ва хъинну драматургиялул, театрданул элму ахттар дурсса инсаннал кунма. Гьарца драматургиялул кьанунну усттарну ишла дурну.
Пьесалуву яла агьаммур конфликтри. « Къалайчитуравусса» конфликт мукун чIурусса, мукун ххарарххусса, гьар чулинмай мархри итабавкьусса дурхха, калималия калималийн, суратрая сурат­райн чIуллалисса. ХIазран бакъар жула философ, Гьаруннул шяравучу МахIаммад Кьурбиевлул цала гьарта-гьарзасса докладраву «Къалайчитал» га яла агьамми философиялул категориярттай ххал бигьлагьисса.
Пьесалул ишру, Лаккуй шаппа бакъа, гъурбатрай, ватандалия яувцний хъанахъаврилгу дакIниву аьра­тталшиву ххи дуллай дур. Пьесалул агьлу гъалгъа тIутIисса куц! Цурда ца калима ххишаласса, ва ва ишираву, ва инсаннал зумув къадаркьусса дур учинсса да­къар. Жува мяйжаннугу оьрмулуву хъана­хъисса иширал, ихтилатирттал хаварсизсса барачиталну бусса хханссару. Ихтилат экьинанисса, усттарсса, нахIусса мазрайсса бур. ЦIана жунма хъамабивтсса журалийсса. Гьарца персонажрал цанма хасъсса, цахава лавхьхьусса.
Пьесалуву гьуртту хъанахъисса инсантал увагу арула инсан ур. Цивппагу, цалчин, хавардах буругарчан, ца шяравасса бунуккар, кIилчингу, нукIува увкусса куццуй, цинявппагу арамтал бур. Пьесалул конфликт най дунура аьч хъанай дур. Аьра­сатнал цания ца шагьрулийсса (цуппагу неххацIсса, хьхьирицIсса бухьунссар, Аьли пристаньдалия най ура тIий учIай, АхIмадлуцIа арцу дарцуну ливхъун нанисса Камилгу: «ЦIана парахуд бучIанссар, гьанна Самардайн, тичча машиналий», — тIий ур). Дуссукъатлул заллу, бахтти бакъу, ва хъювуссулсса хасиятрал заллу Данккухъал АхIмад буржиралу ур. Буржирал лагругума кIицI ларгун дур пьесалуву. «Мяйттуршра къуруш ттуй дуссар тIий, мяйттуршуннансса ттун ккаккан буннихха!» тIий ур АхIмад. Ганал кулпат Лаккуй арцу мугьлат бакъа зана дара тIисса балаллу­хьхьун биривну бур. АхIмад тIурча, бувчIлачIиссаксса, гай, ци хIисав дуссарив, цIана бутIа-бутIанурагу зана дан ччай акъар. МуначIа ми диялнугу дакъар. АхIмадил лариртсса арцул далухIи Илияслун, масалдаран, хъинну хъун дирзун духьурчагу. Я «мулк» итабакьин къаччай, я бурж биялну занабитан къахъанай, АхIмад хъинну къуманугу, захIматнугу ур. Му захIматсса иширал лагмасса ихтилатирттаву гьарца персонажрал хасиятгу аьчух хъанай дур. Гьарцаннал оьрмулул позиция кIул хъанай бур. ЦичIав ляличIисса, таний бакъа хьун къабюхъайсса, хIакьину къашайсса иш хьунугу бакъар. Инсан дунияллийн лявхъуну мукьахсса коллизия. М.Горький ур «драмалуву аьнтсса хасиятру куннийн ку къаршину дуккан дарча, гай гацIана цайнура цирда щурунтIиссар, ххарахлантIиссар» тIий. Шиккугу личIи-личIисса хасиятру ва иширал лагма цанна-цанна хасну щуруй дур.
Пьесалуву (Гь. Саэдовлул цала «пьеса» куну бакъарча, «хавар» куну бур) акъар къатIайласса, отрицательнайсса персонаж. Балаллул багьаначи, цала кулпат буручлай, «мулк» ябан хIарачатрай ацIалахIин хьусса 45 шинавусса АхIмадлуйн къаучинссархха жува оьккисса инсан куну. Байчара, яру личавай ур буттахъал мина чийх дуккан къаритан. Авторнангу ва оьсса чувну чIалай акъар. Парадокс му бур, совет литературоведениялул (А. Къапиевлулгума) къанихсса капитализмалул оь хIачIуну ккаккан увсса АхIмадлул зумув бивхьуну бур Гьаруннул яла бюхханми, яла дакIнийн кьутIлатIими ватандалиясса махъру. «КIанал (буржирал залуннал) дивандалухун бутарча, ттул буттахъул щябивкIсса къатри, буттахъал дургьусса хъуру даххан тIий дур тургирай. КIай хъус да­ххарча, на Лакку кIанул кьамул къаан­ссара гьич. ТТУЛ ДАКIНИЛ ВА ЧУРХХАЛ МАРХРИ ЛАККУЙРИ БУССА. КIай кьукьин авчунни кIа. КIАЙ КЬУКЬИРЧА, НА БЯЙКЬУССА КЬУРУКЬРА, ССАВНИЯ БАГЬССА ЦIУКУРА», — тIий ур ва. ( Шиккува бучIир дакIнийн бутан Расул ХIамзатовлул дунияллийх машгьур хьусса «Журавли» назмулувасса образ цимицIаллагу шиннардил хьхьичI Гьарун Саидовлул цалва пьесалуву кIицI ларгун душиву — бяйкьусса кьурукь). Ялагу: «Лаккуй щяикIансса къаттагу, дачIу дугьайсса хъугу, дяркъу­сса щинал щаращир. ЩАРАЩУЯР ЯЛА РАТI, НЕХ ШАЙССА. Жува дунияллул зуманив бухьурчагу, миллиончитал жуятува хьурчагу, лаккуймур кIива шагьи цуппа битаву хъинни. Ттул чара бакъар кIай баххан». Цува кIай лаккуйсса къатрацIун лачIаврил савав дурчIин дуллай, АхIмад тIий ур: «Ттул бу­ттахъал кIисса къавщусса чару бакъассар ттул къатрай, бутта­хъал ша къабивзсса аьрщарал кIияма ба­къассар ттул лухччиний. Бюхъай­ссарив кIай даххан аьйкьуну агьсса инсаннан. Ттул дакIниву, оьттуву, ттурчIаву ттула мулк буссар. КIа баххан къашайр, къашайр да, къашайр…». «Ххюя бутта щяивкIсса кIануяхха кIа!» — учай АхIмадлул.
Пьесалуву ур ца цIа къакусса, сценалийн къауккайсса цамагу персонаж. АхIмадлул бала-хатIасса буржирал заллу. Ганан цIагу ХIажи дур. ДакI хъинсса, гьарнащал хIал бавкьусса Макьсуд кIанаяту «Валлагь, ацIийла хIажлийн гьарчагу, адамина кьадарсса ур», тIий ур. «Гьаттава нурчIи дизан дурну, ганая ласунтIиссар ганал (бурж)», — тIий ур сситтуву АхIмад. Амма кIанал къанихшивугу, чIалачIиссаксса, багьана бакъасса дакъар. Адамина цаламур тIалав дуллай ур, ахир. Гава Макьсуд бувчIин буллай ур: «Муса ( вайннал шяравучу ухьунссар) ур кIай цала духми къат­ри дахлай. ХIажинан кIай ласун ччай дикIу цала Оьмарин. Арцузагу дакъа ухьунссия канихь, мунал зухь учин бувну арцу дулара куну, кIа цIана лавгун гьунттиймур кьини аьрза бувну бия вияту арцу ласияра увкуну. Утти мунил «заочное решение» бантIиссар тIий бия».
АхIмад паракьат уллай, ХIа­жинахьгу цалва бурж тIалав буллан ихтияр душиву бувчIин бан хIарачатрай, цамургу ххуллу лякъи тIий маслихIатрай ур шагьрулул инсан хьусса Аьлигу. «Ина ци махъру бусларчагу, кIа вияр ххувну ур. Цалла арцу ласунна тIий ур. КIай ларсуннича куну, аьй дакъассар кIанай. Ина кIанан бюхъайсса арцу дула цIана, хIурмат ба, хъяврин а. Ссайгъат гьан ба… Мукунсса зад­райн политика учайссар. Инагу политика дачин да», — тIий ур ва. Амма АхIмадил хасият, чIалачIиссаксса, чансса къалпсса дур. Ва кьюкьлай уссарив къакIулли миннат баврия, бурж бутIрай зана баврия. Ягу хIалал битанссар тIий тамахIрай усса­рив, АхIмад иш къуманивун багьаннин тарс авцIуну ур.
Пьеса «о жестокой эксплуатации» — мукунгу бухьунссарча, аммаки, цур му эксплуататор шикку? Ттун ттуна чIалай акъар. На учивияв, оьрмулуву кунна, шиккугу личIи-личIисса инсантурал хасият­ру, кьадарду, кьисматру, оьрмулул, инсаниятрал кьанунну щуруй дур. Танийгу, хIакьинугу.
Пьесалуву ца инсан ур, цамур бакъахьурча, ялун уруганвагу оьр­мулия рязисса, гьарца ишираву жаваб хIадурнасса. Мукунсса инсаннайн драматургиялул амплуардайну «резонер» учай. Га, цалсса, бахтти тIайла бавцIусса адамина ур. Ттучан бур, тIиртIунийн ка диллай ур. Европанал зумуну ларххун ур, арс городской училищалуву дук­лай ур, яла гимназиялуву дуклан най ур. Цала жяматгу кьабитлай акъар. ЧIун-чIумуй АхIмадлул ду­ссукъатлувун укIлай ур. Лаккуясса хавардах мякьну ур. ЧIурукьссагу ухьунссар, балики. «Арцу ттучIату ласи винна ччиссаксса, — тIий ур, — нач дикIан къааьркинссар», — тIий. Амма, хъанахъимургу цанма чIалай бунува, ма куну дуллайгу акъар. Арцул кьадру ванан хъинну кIулну бур. Душманнан «чIутIи » дулун аьркинни тIисса АхIмадилухь ва «Ми ккулларду булай замана лавгунни. Га чIумал адамина яхI буссаксса хъун айсса ивкIссар, утти арцу дуссаксса хъун уллай ур. Цайва цува адамина ссавухчIав хIисав уллай бакъар», — тIий ур.
«Лакку янна циван кьаритав?» тIисса Кьурваннул суалдану­хьхьун жавабран Аьли «Замана ба­­ххана хъанахъисса зад бурча, нагу ва заманалуцIун акьлай ура. Замана хьхьичIун бувккун бурча, нагу хъирив лаян хIарачат буллай ура», — тIий. «На бюхъайсса хIарачат банна — тIий ур Аьли, — ттулла дакI да­ххана, зия къахьун, гивун личIисса зад къабуххан. Бусурманшиву данна, бюхъайссаксса кумаг банна бусурманчунан. Яла ттула къа­тта, янна, щяикIаву, изаву даххана шаврийну ттун шайсса зад бакъа­ссар», — тIий.
Ччан бикIарча, Аьлил сипат АхIмадлулмунийн къаршимурну ккаккан дангу бучIир. АхIмад бух оьрмулул кьануннай щурущисса инсан ухьурча, Аьли ялун нанимуних къулагъасрай ур. ЦIу оьрмулущал архIал ачин ччай ур. «Ар, туну вин ттаттахъул кунма бартукьругу лавххун, кIарттухун багьну ччай бурив? Жува аьркинссар ялу-ялун ххуй хъанан. За лахьлан, хьхьичIунмай хъит учин. Оьккимур, захIматмур, чапалмур кьабивтун, ххуймур, бигьамур, марцIмур канил бугьан. На ттула буттаяр ххуй­сса дукра дукара, ххаллилсса янна лаххара, марцIну икIара. КIанан буккинмагу къакIула – на оьрусгу, туркгу буккара, кказит бучIан бара, — тIий ур Аьли. – Цайми къавтIий, жува аьтIий къабучIиссар» тIий. Лакрал та ппурттуву язи бувгьуну бивкIсса пишардал хIакъиравугу ванал цанмасса пикри бур. «Къалайчитал, ттучанчитал, пагьламантал хьуну, щаллара дунияллийх ппив хьуну лавгун бур жулва арамтал. Ми сянатирттаву жунна бигьамур, паракьатмур, хайр бумур ххал дан аьркинни. Усттар хьурча, адаминал чурх сагъну личIлай бакъар, за лахьхьин мугьлат хъанай бакъар… Оьрму дуссукъатлий лаглай бур», «Къалайчишиву яла захIматмур сянат дур. Чахуткалул литIлай бур чIявусса». «Жулла аьрщи дакъар, вилапар къавхьуну чара бакъар, ца пиша бакъа личIлай ­акъар». «ЦIана оьрчIру дуккин къабувми, махъ пашман хьунтIиссар», — насихIатрай ур ва жагьилсса, ду­ккавугу кьариртун, «инсантIутIул кьанкь рирщуну» щар дуцин арцу лякъин увкIсса, миннул кIанай азаргу, бивкIугу кьисмат хьусса бахтти бакъу Макьсудлухь. «Явара, му хузайн хьуссар, мунан цама инсан сан акъассар», — рихшант дуллай ур дардирдал хъювусул уккан увсса АхIмад. Мунингу Аьли паракьатсса жаваб дуллай ур.
КъатIайларивла, агарда, хIакьинусса кьинигу жулва миллатран агьамнувасса суаллу бур вай учирча. Гьарун Саидов «Къалайчитурал» ихтилатирттайну цалами, цалва миллатрал ялун бучIантIимунил хIакъиравусса хажалатру аьч дуллай ур.
Къалайчитал лагрулул чIивисса пьеса бур. Му «аьй» къадиркIссания ганий, яла ганил Дагъусттаннал сценалийсса кьисмат ххишала талихIсса бикIанссия. Амма ялагу махIатталла ва пьесалул усттарну, циняв драматургиялул кьанунну ишла дурну ляхъан баврий. Масалдаран, циняв аьрасатнал культуралия хавар бунан дакIнийсса А. Чеховлул махъру – цалчинмур сценалуву чIирай ттупанг лавхъун бухьурча, махъра-махъмуниву ганива чара бакъа битан аьркинссар. Ча бавну, ча кIулну бикIан аьркин­ссия Гьаруннун ми махъру? Ванал пьесалул цалчинсса ремаркалувува бур чивчуну, чIирай ххаржан лархъун дур, куну. Махъмур суратрай га ххаржан АхIмад щилай ур бунагь бакъасса Макьсудлуйн. Станиславский ур оьманаву хъинманал хасиятрах луглагу, хъинманавугу циниягу ца чIиви-хъунсса зиян лякъи тIий артистнахь. Му чIумал га сипат щаллуну, оьрмулуву кунна яргну чIалантIиссар тIий. Муна му машгьурсса режисссернал маслихIат дакIнийну чичлай ивкIсса хханссар Гьарун Саэдов цала пьеса. Цаягу персонаж я зиян бакъа­сса геройнан лайкьсса, ягу аьйлулу ишинсса бунагь бусса акъар. Сценалий цуппа бусса куццуйсса оьрму ва инсантал бур. ЧIярусса текст да­къанагу, жущава гьарца персонажрая тарину гьарзат кIулсса кунма чIалай бур. Вана пукьарасса Камил. Лаккуй кьи­смат къавхьуну, байчара­сса ниттил АхIмадлучIан чагуртну гьан увсса. Ва хIаланугу хъанай бур ца хъинну дакIний личIансса сцена. Дур­сса даврих арцу ласун лавгсса оьрчI чIурукьсса инсантурал сан акъул увну, харжгу къабуллуну зана итлай ур. АхIмад сситтуй ур, «Я дунгъузрал увсса дунгъуз, на вихь цимил учиви арцу къаларсун, зад макьаритари куну? (…) КIай арамтал бивзун цамур кIанттайн гьарча, ниттил ххазналия дулуннав арцу ттун?». Нигьал зурзу тIутIисса Камил аьрзирай ур: «Арчу, валлагьи на къадуллай уссияв. Махъунай ларсун най уссиявча, увккун кIайннал павур, ччаннай никъагу бивзун, самувар зирххунни. Ява на къаитлай уссияв ласун, кIанал хьхьичIухдахIу ххяларгна. Самуваргу щяв дирхьуну, иллан най ия. Ливхъссияв акъа­ттан. КIичIиравун увккун кIисса буллай ия». Цуксса аьлттану, цуксса яргну хьхьичI дацIлай дур жула ва сурат! Ци бантIиссар байчарасса оьрчIал кIа хIаясизсса «павурнан»? Цукун бувчIин бантIиссар цIими бакъасса залуннан? Мугьлат бакъа я арцу, я самувар ларсун къаучIарча, «бакI бутанна, маз къяцIух букканна» тIий ур ва. (Цува лавгун цала циван къаласайссаривгу къакIулли.) Цамур хасиятрал заллу ур гама чагурт – Ильяс. Ва, Камил куна, кIукIлусса, увтний авкьусса акъар. Хасиятрал аьнтсса ур. Камиллун къакIулсса, личIлулсса Ильяслун «аждагьанал арцу дусса кIанугу» хIисав хьуну бур. «Валлалай! Дияхха чIярусса арцу. Ца миллиун бухьунссия», — тIий ур ва. Арцугу ссан харж дантIиссарив ванан ххуйну кIулну бур. «Ваналуксса (АхIмадлулуксса) арцу ттучIара диркIссания, дачIи ниттихьхьун дулувияв, дачIи ттунна ритавияв. Царай хъинсса яннагу давияв, ца хъинсса ххаржангу ласувияв, яла га яла хъинмур вилисипидгу ласувияв», тIий ур Ильяс.
Гьаруннул цала чивчусса ку­ццуй, 23 шинавусса, илтIасса, бюх­ттулсса, хьхьичIмур суратрай тя­хъасса ( тунукьай, «инсантIутIул кьанкь рирщуну», яни эшкьи хьуну, маллашиврийсса дуккавугу кьариртун, хъатIи бансса хъус лякъин хIалтIилий увкIсса чIун), яла пашмансса, гъаргъсса. Цал Макьсуд умудрай ур. Усттарнащалгу вихшалдарай, маслихIатрай гъалгъа тIий ур. Шаймур банну, захIматшиврува личин хIарачат банну, тIий. «Рищунну кьютIилу, га лурзимах гъагъанцIа. Арцу цирда хьунтIиссар. Гьанну шаппай. Банну ттун хъатIи. Инагу лавгун гай цалла арцу кIа ккарччавух рища…», тIий ур Макьсуд. Шиккува кIицI лаган, И. Кьурбанаьлиев чичлай ур лурзимуххал ва кьютIилттул хIакъираву: «1924-ку шинал, яни Гьаруннул вай махъру чивчуну 10 шин хьуну махъ, Совет хIукуматрал дуккан дурсса марцI арцул къуруширттай ва дачIи къуруширттай захIматкашнал символшиврий рирщуна, гана га Макьсудлул тIисса куццуй, кьютIилу гьаз дурну лурзимуххайх рищун нанисса усттарнал сурат» тIий. «МарцIсса мизитрава дуссукъатлул бугъливун цивана на» тIий пашман хьуну ур алши бяйкьусса Макьсуд. Къашай хьуну чухуткалулгу увгьуну ур. Амма цува чагурт оьрчIай аьтIий ур, гайннал ялату зулму чан бан хIарачатрай ур. «Мискин, шавату увкIун махъ цалагу шанул увччушиву къакIулли» тIий, ттюнгъану шаний ихьлай ур ццаххандаралгу, аьтIутIаврилгу багьтIатI увну, шанавух лавгсса Ильяс.
Яла чанну «аьч увма», ххютулу ливчIма хъанай ур Лаккуя «оьттун уккан увну», ливхъун, лаикIан увкIсса Кьурван. Амма ванаягу мадарасса затру учин бю­хъанссар жущава. Гъурбатрайгу ва оьну ливчIун акъануккар. Цамур цичIав бакъахьурча, дуссукъатлуву зий акъар, я зун дакIнийсса хавар бакъар. Дусшивугу ванал, цалсса, кашилул заллусса Аьлищал дур. Бувсса ихтилатравугу, кIусса, яхI-къириятрал щаллусса инсан чIалай ур. АхIмадлул бурж лахъан ванахьхьун буржирай арцу дуллай « Ца шанма туман бур ттучIача, вайгу булуннача, лавгун диял хьун дан, Аьлихь дула уча. Яла тилданий гьан дан­ссар тIайланна начанникIначIан, тург дацIан да куну. Мукъурттил кьаркьсса ар щюлли къадайссар. Насу, инжит машарача. Нагу цIана учIанна ларсун», тIий ур. Уздансса адаминал ихтилат бур.
КIира-шанна реплика дакъа дакъана, хъинну дакIний личIлай ур ца мугьлатрай, АхIмадлул щарссанил къатри турграй ба­ххан ккаккан бувшиву баян буллали­сса тил ларсун сценалийн уккай­сса тилчигу. Ва дуссукъатлул инсантуращал хъинну санбакъулий, кьюкьин – кьадар буллалисса журалий гъалгъа тIий ур. «Айша» АхIмадлул щарссанил цIа душиву кIул хьувкун, «Ишь ты, стерва, как зовется!» — махIаттал хъанай ур ва. «Тург, знай… знай… Пожалиска, сегодня какой будет?..» тIисса гъюжу увксса АхIмадлул суалданухунгу санакъулий: «Сегодня 12. Но давай расписку, лопата татарская, довольно тебе», тIий ур. Цувагу цаярва лавайминнан итталу акъасса, чIивисса къуллугърал заллу, тилчинан, подвалдануву бугъравусса къалайчитал цаярвагу лагьнугу, кьювкьунугу чIалай бур. Ванал аькьлу-кIулшилул даража ккаккан бан, Гьаруннул тилчинал зумув «простолюдиннал» бакъа къаучайсса махъру бивхьуну бур: «Так, значит ЭНТА самая Айша, что ли, пишет…».
ЧIалай бурив, цуксса куртIсса, цуксса мяънардал авадансса, виттирикIлай виттирикIин къашайсса бурив Гьаруннул «чIивисса» пьеса. Лакрал къалайчитураясса, лакрал оьрмулиясса, аввалгу, ахиргу инсантурал дянивсса чIурусса арардаясса пьеса. «Гьай дуниял, вил рухI арцухьхьун дуллуну дур. Гьарца зад арцуву диркIун дур. (…) КIиссурттал ссихьри къавтIутIи дайсса кунна, вайннул дуниял дачин дурну дур», тIий ур АхIмад. Ца яла агьамма пьесалул геройгу АРЦУ дур учин бюхъанссар жущава. Ттуршлийсса шинну тания мукьах ларгнийгу, дуниял гайра гай арцуй дарцIуну дур. Гукунна «къавтIутIи» дурну дур гайннул дуниял. Гьаруннул «Къалайчитуравусса» дардругу уттаранура дур.
Гьарун цува, цахьва цIуххирча, цала цIа хъунмурчIин «Къалайчитурайну» дакIний личIанссар цалва миллатрачIа тIий къаикIайхьунссия (агарда та тачIаввагу мунил пик­рилий ивкIхьурча). Ванал цалва миллатрайнсса оьвчаву ва васиятгу хIакьинусса кьинигу агьамнува бур:
Ххаллилсса хияллу дакIниву бумий
Буккира майданнив,
дастта дахIира!
ЛухIисса цIаннащал
лачIун буккира!
Элмулул багърава
тIутIив риттара!
Аьзиз захIматкашнан
хъинбала буллай,
Уттиратти лухччи
цIулаган дара!

Щища шайссар ванияр ххуйну учин?!
Качар ХIусайнаева