«Илчилул» чани

lei_17«ЦIана жула паччахIлугърал тагьар, винтирдавагу хIура дурккун, ттурмузгу дакъа, илтIасса, заэвсса дучращагу дугьан къахъанай, ЦIахъардал Къуманивун бакIъяларай нанисса пургъундалуха лащай».

Бакъаривла ва жула ливну нанисса билаятрал тагьар аьщуйн щуну чIалачIи дуллалисса махъру? ХIакьину лагма хъанахъимунил хIисав ласлан ивкIукун, вай му­къурттий щилчIав цукунчIавсса манеъ къадикIанссар. Амма вай махъру я хIакьину чивчуну бакъар,ягу цIанасса иширттал хIакъиравусса бакъар. Вай бур ваниннин 80 шинал хьхьичI, аьпа биву, Гьарун Саэдовлул итабакьлай ивкIсса «Илчи» кказитрая лавсъсса махъру. Таний, 1917 шинал,Аьрасатнал тагьаргу Ккавкказнаву ва Дагъусттаннайхъанай бивкIсса ишругу утти жула яруннил хьхьичI хъанахъиминнуха бувчIин-битан бакъа лавхьхьусса бивкIун бур.ПаччахIнал ххяппулу буний бавкьуну, нахIуну бивкIсса миллатру, хIурият ларсукун, хIусуд хьуну, партиярттайх бавчIуну, цаннийн ца къарши буклай, питнарду буллай бур тIий шикаятрай бур «Илчи» 80 шинал хьхьичI.
avtor_22ПаччахIнал ттуршах ва ччаллах дирхьуну диркIсса низам 1917 шинал февраль зуруй хьусса революциялул зия дурну, къача-къучшивуртту ва лирданашивуртту дайдирхьусса чIумал итабакьлай ивкIун ур Гьарун цала кказит. СССР-гу лирну, коммунистурал нигьайну дирхьуну диркIсса низамгу лирну, хIукумат «винтирттава лирчусса пургъун кунна», бакI-къутталий дагьну нанисса заманнаву буру хIакьину жувагу.
Гьарун Саэдовлул 1917 шинал гъинттул итабавкьусса урчIвагу «Илчилул» номер бивщуссар жула «Илчилий». Элмулуха зузи­сса аьлим­турал, институтраву дарс дишайсса муаьллимтурал, ца-ца нажагьсса чичултрал бакъа­сса, ми кказитру уттинин чIявучил був­ккуну бакъая. ИвкIссар тIар Гьарун Саэдов буккан буллай «Илчи» цIа дусса лакку кказит, тIисса тIарду-хаварду бакъасса, му кказитрай ци чивчуну бивкIссарив жунма кIулну бакъая. Вана утти жула хьхьичI Гьаруннул итабавкьусса «Илчилул» цинявппа номерду. Утти бюхълай бур жущава Гьарун Саэдовлулгу, Курди Закуевлулгу итабакьлай бивкIсса кказитрая аьщуйн щуну ихтилат бангу, вайми миллатру нахIу шанаву бунува, лакку мазрай кказит итабакьлай бивкIминнал лакрал миллатран бувсса хъинбалалун лайкьсса кьимат бивщуну.
Ца-кIира шинал хьхьичI, ца ттулагу ххуйсса дус, бюхъу бусса лак­рал журналистнал ттухь ца бястливу увкуна: «Да, «Илчилул» зузалт, зу цукунчIав къатIайлассару зулва кказитрай, «Кказит буклай бивкIссар 1917 шинал, цIунил итабакьлан бивкIссар 1991 шинал тIий чичлачаву, зухь мукун чичинсса ихтияр дакъассар», — куну. «Циванни дакъасса?» — увкукунгу: «Гьарун Саэдовлул итабакьлай ивкIсса «Илчи» бивкIссар большевиктурал пикри нани бувсса, коммунист идеяртту лакравух ппив буллалисса кказит, зу тIурча буру бакIрая ччаннайн коммунистурайн къаршисса кказит», — тIива. Ттула дуснал махъругу дакIнийну, на цал ттигу личIлулну дуккав Гьарун Саэдовлул кказитирттай­сса макьалартту. Щин хIайпнугу, ттунмасса щукрулун ттун миннуву къалявкъунни цавагу большевик зумунусса пикри, я цукунчIавсса коммунист идеология. Социализмалул заманнайгу миву-тиву кказит-журналлай, трибунардахасса докладирттаву учайва, ай, Щурагь буклай бивкIсса «Илчи» кказитгу большевиктурал кказитъя, му итабакьлай бивкIмигу большевикталъя, куну. Амма тай кказитру чIявучил хьхьичIун бу­ккан къабайва. Утти щак багьлай бур циван лабитлай бивкIссарив тай кказитру. «Зу тIутIимур ба­къархха вайннуй», учинссар тIий бухьун­ссия. БакIрал-бакIрайва учин, на Гьарун Саэдов тачIавгу большевик къаивкIссар къатIиссара. Бюхъай «Илчи» кказит лавкьуну махъ, мунан большевик идеяртту ххуй бивзун бикIангу («таний большевиктурал лозунгру ва идеяртту ххуй­сса бивкIун бурхха: Аьрщи – хъудугьултран, заводру – зузалтран, тархъаншиву – цинявппа миллатирттан. Лозунгирттайн вих хьусса агьалигу хъяврин бувну, дулунну тIутIимургу къадуллуну, ххишалдаран щала билаятрайсса халкьуннай кьассав банссар тIий цу уххива таний). Большевик акъахьурча, цу ур туну Гьарун Саэдов цалла чичрурдаву, ци ххуллийх най бур мунал кказит? ХьхьичIа-хьхьичI Гьарун Саэдов ур революционер. Так революционертал цавай большевиктал бакъасса къабивкIсса ххай мабикIару. Аьрасат бур революциярдугу ххирасса, революционерталгу чIявусса билаят. Революциялул мархри Аьрасатнаву куртIссар, Герценнуя байбивхьуну, Керенскийхъайн, Троцкийхъайн бияннин, мунил тарих ла­хъиссар. 17 шиналгу анархистал, синдикIалистал, эсертал, большевиктал, меньшевиктал, — циняв революционерталли бивкIсса. «Илчи» кказит буклай бивкIун бур гъинттул 1917 шинал, февраль зуруй демократ зумунусса революция хьуну махъ, махъ Октябрь революция хьуннин дачIи шинал хьхьичI. Гьарун Саэдов ххарину ур Аьрасатнаву демократ революция ххув шаврия. Романовхъал зулмукарсса паччахIлугъ лияврия, Аьрасатнал империя лекьаврия, миллатирттахьхьунгу архIалсса ихтиярду дуллусса демократ зумунусса хIукумат Аьрасатнаву дишаврия: «Ваксса хIаллай чIа тIий, дуркIния тIий бивкIсса, дуаь дуллай бивкIсса хIурият утти кани­хьхьун дуркIунни», — тIий шавкьирай буслай бур «Илчи». «Илчинал ххуллу» тIисса макьалалуву бур Аьрасатнаву ДимукьратIсса, пидиратIсса республика (Демок­ратическая Федеральная респуб­лика) дишин аьркинссар» тIий. Авторнал хъуннасса вихшала дур Учредительное собраниялийн Аьра­сатнал паччахIлугъ дачин­сса цIусса ххуллурдугу ккаккан бувну, мюрщи миллатирттангу тархъаншиву дулунссар му собраниялул тIий.
Мура макьалалуву бур укун­ссагу махъру: «ХIурият, уссурвал, азарда шинай цал канихьхьун дирияйсса затри, мунияту гьар цума-ца, цала иш кьабивтун, жяматраха зун аьркинссару», тIисса. ХIасил чIалай бур «Илчилул» авторнал, февраль зуруй хьусса революциялиягу хъинну рязийну, му революциялул щалва Аьрасатнавугу, Дагъусттаннайгу демократ зумунусса низам дишинссар тIисса умудрай бушиву. Та чIумал большевиктал укун тIий къабивкIшиву, тайннал цайми пикрирду къу­ццу тIутIи бувну бивкIшиву жунма хъинну кIулли. (ДакIнийн бутира Лениннул «Апрельские тезисы»).
Гьай-гьай, танийсса «Илчилул» автортуран большевиктураягу, миннал идеярттаятугу хъинну хавар бур, ца кIанай меньшевиктал царив, большевиктал царивгу бувчIин бувну бур. Амма я большевиктурал идеяртту тIайлассар, я жувагу миннал хъирив бачин аьркинссару тIисса цавагу хха ттун къалявкъунни «Илчилий». Ялагума большевиктурал дуллалисса тIуллая рязий бакъа бур «Илчи». «Вай махъсса гьантрай большевиктурал хъунисса аьлагъужарду бичавай ливчIунни, халкь куннащал кув талати бавай ливчIунни», — тIий бур, «ПитIругърадрал хаварду» тIисса макьалалуву.
ЧIяруми «Илчилийсса» макьаларттай автортурал цIарду да­къар, амма щак лаглай бур миннува чIяруми Гьаруннул цалла чичайхьунссия тIисса.
Ттун къакIулли, аьпабиву, Гьарун Саэдовлул дин-чак дайсса диркIссарив ягу къадиркIссарив, амма аьлттан чIалай бур Гьарун бусурманнал иширттах къула­гъас дусса, личIлулну хIисав ласласисса, бусурманнал чул бувгьусса, миннай дакI-лякьа цIуцIисса, исламрайн чул бивщусса инсан ушиву. Учин бюхъанссар, цинявппагу «Илчилул» номердай­сса макьалартту чIяруми бусурманнал иширттан хас дурну дур, куну. Туркнаща оьруснал лавсъсса кIанттай бусурманнай оьрус зулмурду буллай бусса бур тIий, рязий бакъа бур, бусурман бусса кIанава оьруснал аьрал букьан бан аьркинссар тIий бур, Щурагь солдатнал ва бусурманнал дянив питна хьуссар тIисса хаварду бавну, леххаврий бусурманнан кумагран бурттигьалт бувкIунни тIий ххарину бур «Илчи». Аьрасатнал империялул ххяппулу бивкIсса бусурмантал тархъан хьун аьркин­ссар тIий, мунийн умудрай бур Гьарунгу, мунал гьалмахталгу.
Тархъаншиву ва илкиншиву – гьарца миллатран, архIалсса ихтиярду, гьарца инсаннан, «куннаяр-ку лава-лавайну къабикIаву, гьарцаннахь цаманан зиян къабияй­сса затру бан ихтиярду душиву», — вайнна укунсса бур «Илчилул» гьануми идеяртту. «Пролетарский интернационализмарду», «Диктатура пролетариатарду» ва миннухара лархьхьусса большевиктурал идеяртту тIурча Гьарун Саэдовлул макьаларттаву кьанкьрагу дакъар.

Килисалул ххачлил
бахьлаган бувсса
Минаралий ЦIубарз
чанна лавхъунни

Вай Закухъал Курдил шеърилувасса мукъурттиву шаэрнал мазрай кутIану аьч дурну дур щалагу Гьарун Саэдов бакIчину «Илчилул» дуллай бивкIсса даврил мяънагу, мунил лавсун най бивкIсса ххуллугу.
Щак бакъа учин бюхълай бур Гьарун Саэдовлулгу, ганацIун «Илчилул» лагма лавгсса гьалмахтуралгу хъунмур хиял – Да­гъусттангу, Ухссавнил Ккав­кказрал миллатругу паччахIнал ххяппула ххассал баву бур куну. «Ца щаву» тIисса макьала (№3. 18.6.1917 ш.), ттухь цIуххирча, дур урчIвагу номердайсса макьаларттаву яла гьунар буну, яла усттарну ва пасихIну чирчусса макьала. Шаэрнал шавкьирай чивчусса ххаллилсса шеъри учин бучIир ванийн. «РяхцIалла шинай бакъавцIуну, оьруснащал дяъви бувссар Дагъусттаннал ва Чаргаснал, ряхцIалла шинай ца хьунну тIий бивкIсса Чуруллал хьхьирил ва ЛухIи хьхьирил дянивсса зунттал агьлу, амма оьрус­нал ва хантурал ца хьун къабивтссар.
Жула буттахъал миллат­рал цIаний бувсса захIматру дакIнийн багьунни, илкиншиврул цIаний экьибувтIусса оь дакIнийн багьунни».
Вана укун бюхханну ва ххарину бур «Илчи» Ухссавнил Ккав­кказрал миллатру ца хьуну, цанналусса хIукумат дуршиву буслай. «Зунттал миллатирттал тархъаншиврул гимн» учин бучIир ва макьалалийн.
«Бюхълай бунува жува ца къахьурча, ялун бучIантIисса жула авладрал жуйнма барчаллагь къаучинтIиссар», — вай мяйцIалла шинал хьхьичI «Илчилул» увку­сса мукъурттил хIакъираву куртIну пикри бан багьлай бур хIакьину жува.
Вана укун, хIакьину хъана­хъисса иширттал мяъна ттирихIин, цIанасса замана бувчIин кумаг буллай бур жунма лакрал миллатрал виричусса арс Гьарун Саэдовлулгу, ганал ххаллилсса гьалмахтуралгу мяйцIалла шинал хьхьичI итабавкьусса «Илчи» кказит. ЦIаннавун бахьлавгсса цIанасса замана чанна буллай бур шиннардил куртIнива пперха тIутIисса «Илчилул» чани.
ХIасан КIурухов
24.04. 1998 шин. «Илчи» №17