Лакрал тарихрава

VIII аьсрулул 30-ку шиннардий аьрабнал аьралуннал бакIчи Марван ибн МухIаммадлул, цIакьсса дяъвирду бувну, лавсун бур Гъумучи – Сарирнал паччахIнал кIива хъуншагьрулувасса ца. Аьрабнал кьатI бувну бур гъумучиял чиваркI, миннал хъами-оьрчI ясир бувну бур. Сарирнал паччахI ххассал хьуну ур «мусил тах бу Хайзаджлив» (цамур куццуй Хасзадж ягу Дж.м.р.дж. – кIа къалалийнни чIявуми аьлимтурал, кIа Хунзахъри бивкIсса, тIисса). (Ва хавар буссар Ибн Асама ал КуфичIа).

***
777-8 шинал аьрабнал Дагъусттаннал валийну Шамххал (лакку зумуну — Щанххала) ивтссар, мунал минагу Гъумук дирхьуссар, шичча ислам щалагу Да­гъусттаннайх ппив дулланшиврул, шиккува Хъун мизитгу бувссар (ва Гъумучиял Нюжмардил мизитри), тIий буслай бур бикIлил хроникартту. («Дербентнаме», «Тарихи Дагестан»).

***
Мунияр махъ, хаснува X-XIV ттуршукурдай, лакрал гъазитурал (гъази – диндалул ххуллий талатима тIиссар) хъунмасса захIмат бивхьуссар дагъусттан бусурман бан. Муниятур та чIумалсса лакралгу, дагъусттанналгу хъуншагьрулийн Гъази-Гъумучи кусса.

***
XIII ттуршукул цалчинмур дачIинний Гъази-Гъумучиял шамххалнан хъунисса дяъвирду бан багьссар мангъул-татарнащал. Чирахъчай неххацIух Гъази-Гъумукун нанисса мангъул-татарнал аьралуннащал къизгъинсса талатавуртту хьуссар Ричаллал (лакку зумуну – ЧIурппи) къалалучIа.
1239-1240 шинал Кавтар шагьнал аьралуннал лавсъссар ряхва зуруй мютIи бан къахъанай бивкIсса Гъази-Гъумучи. «Хъинну виричуну биллай бивкIссар цив (гъази-гъумучи). Шагьидну ливтIуссар арулцIала жагьил. ЛивчIминналгу Кекела (лакку зумуну Ччиккулла) мизитрал ялувсса чIюйлувун бувххун, цала хъусгу, жангу, чурхгу бивхьуну билланну, куну, хъа бувссар, му бацIангу бувссар».

***
Та чIумал шамххалшиву мархри аьрабнал буминнаща зерххуну, мангъулнал ларсун чIалай дур. Тай дяъвирдаву лакраяту, личIанагу азаллий зувиллий шама инсанъя, тIар, ливчIсса. ХIасил, лак этнос хIисаврай, миллат хIисаврай бухлагавай бивкIссар. Амма утта бувкссар лак. Гъази-Гъумучиял паччахIлугъгу хъиннура цIакь хьуссар.

***
XIV аьсрулул ахир. Цала муданагусса душман Тахтамышлул чул бувгьусса Гъази-Гъумучиял щамххалнащал дяъвирду буллай, аьрчча Тимурдул лавсъссар Дарбант, Ахъуши, лекьан був­ссар Ккул ва эяллайн буккан бувссар Таус (вагу Ккуллая арх бакъасса кIанайсса къала бивкIун бур). Лакрал балайрдал ва лувлякъурттал буслай бур Тимурдущалсса дяъвирдаву машгьур хьусса аьралуннал хъунмур, виричусса лакку душ ПартIу ПатIимая, миннуву Тимурдул аьрал бух бувссар, тIий буссар. Тимур ацIан увшиву тасттикь буллай бур бикIлил тарихчитал ва та ппурттуву Дагъусттаннай ивкIсса латиннал автор Иоанн де Галонифонтибуслул (1404 ш.).

***
XVIII аьсрулул дайдихьу – халкьлавчину увчIуссар Гарайл арс Сурхай. Махъ мунаяту хьуссар цалчинсса Гъази-Гъумучиял хан Чулахъ Сурхай (Сурхай Цалчинма).

***
1721 ш. – Гъази-Гъумучиял Чулахъ Сурхай ханнал Ширван ханлугъ цайнна таслим дурну, цала паччахIлугърал дазурду Кур неххал киямур зуманичIан диян дурссар. Щамаххигу лавсун, цала ханлугърал тахшагьругу тиккун бизан бувссар.

***
1722 ш. – Аьрасатнал император Петр Хъунаманал Чулахъ Сурхай ханнал Щамах оьруснал савдажартал, хъусгу хъямала дурну, цивппагу литIаврихлу кьисас ласун Дагъусттаннайн ссапар бавхIуссар. Тарки, Дарбант лавсъссар, амма зунттавун ачин сикъавсуну, Сурхай-ханнайн къавщуна ливчIссар.

***
1741 ш. Надир-шагьнал кIилчингу Гъази-Гъумучи лавсъссар, Сурхай-хангу танал канийн лавгссар.

***
1741 ш. ТтурчIайнна зунттуй Хан-Муртазааьли бакIчисса лакрал, яруссаннал ва даргаллал цачIунхьу дасттардал ххит бувссар Надир-шагьнал муниннин бухкъавхьу аьрал.

***
1747 шиная шиннай щалла ттуршуку ларгссар лакрал хантурал, Кьиблалул Дагъусттан ва Ширван кIунттихьхьун лакъавсун къабитанну тIий, дяъвирду, питнарду буллай. Амма тадбир ва чувшиву ккаккан дурну, цаппарарийла тай кIанттурду ласаву бакъа, тикку цIакь хьун миннаща къавхьуссар.

***
1796-1820 ш.ш. – Гъази-Гъумучиял Сурхай-хан КIил­чинманал (Сурхай Хъун Бутта) Аьрасатнащал тархъаншиврул цIаний буллалисса лахъавай-лещавайсса дяъви.

***
1796 ш. цалчинсса оьруснал ва лакрал аьралуннал щаву. Генерал В. Зубовлул ДарбантуллачIа, Дарбантуллал Щайх Аьлиханнал ва Гъази-Гъумучиял Сурхай-Хъун Бу­ттал аьрал бух бувссар.

***
1799 ш. Сурхайл хъунама арс НухI-багнал Къувал (Азирбижаннавусса Куба) лавсъссар.

***
1804 ш. Гъулудав (Азирбижан — Закатал) Сурхай-ханнал лявма арс Халид-баг бакIчисса лакрал ва гъулудиял кьюкьрал генерал Гуляковлул аьрал бух бувссар, цува генералгу ивкIуссар.

***
1805 ш. НухI-баг Бакуйннан кумагран лавгссар. Микку оьрус­нал аьрал, цичIав бан къавхьуну, зана хьуссар.

***
1806 ш. Сурхай-Хъун Бу­ттал оьруснайн дакI тIайлану икIаншиврий хъа бувссар.

***
1861 ш. Гъази-Гъумук оьрус школа тIивтIуссар.

***
1877 ш. лак хъинну гьур­тту хьуссар Аьрасатнайн къаршисса бунтиравух. Лаваш ва ЦIахъарав хьусса дяъвирдаву яруссаннал, лакрал ва цIахъар-даргиял кьюкьри дух хьуссар. Бунт оьттуву дюкьан дурссар. Бунтирал бакIчитал – цинявгу 300 инсан – аьс бувссар, миннавух мадарасса лакгу. Ссивир увсса 4875 инсанная 1441 лак бивкIссар.

***
1894 ш. Гъумучиял школалий цалчинсса лакку мазрайсса пьеса бивхьуссар.

***
1912 ш. – Революционер, публицист, чичу Саэд Габиев Петроградрай буккан буллан ивкIссар цалчинсса лакку кказит «Ххяххабаргъ».

***
1917 ш. – революционер, поэт, драматург Гьарун Саэдов Темир-Хан-Щурагь итабакьлан ивкIссар лакку кказит «Илчи».

***
1918-1920 ш.ш. – Октябрь революция хьуну махъсса Граждан дяъви. БивкIссар лак­раву ятIулминнахлуссагу, кIяламиннахлуссагу. Амма коммунистурахлуми бивкIссар цукссагу чIявусса. Лаккуй дакъа, щала Дагъусттаннайгу совет хIукумат дишавриву гьуртту хьуссар биялсса лак.

***
1930 ш. ТIивтIуссар Лак­рал театр.

***
1941-1945 ш.ш. Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъви. Лак хъинну чялишну гьуртту хьу­ссар Ватан дуруччавриву. ЧIивисса миллатрал азарахъул вакилтал лавгссар цIарал щуттайн. Миннава бачIиссаннал жанну харж дурссар. ЧIявусса, виричушиву дурну, машгьур хьуссар щалагу паччахIлугърай. Лакрая увкссар ххюя Совет Союзрал Виричу, миннаву ца, цувагу республикалий ца акъа-акъасса, кIийла Виричу. Буссар лакрал дазул кьатIув Гитлердул аьралуннащал талай машгьур хьуссагу. Хъунисса кумагру бувссар фронтран граждан агьалинал. ЧIярусса арцу, лахху-ликку, дуки-хIачIия дартIссар миннал фашистуращал талатиминнан кабакьулун. Дагъусттаннал республикалийсса фронт­ран ка-кумаг баврил сайки гьарца сиптта сукку шайсса диркIссар лакрая.

***
1944-1945 ш.ш. Лакрал райондалул шяраваллил маэшат лябуккан баврихлу ярглий шамийла лавсъссар ва абадлий цин битан увкуссар ПаччахIлугърал Обороналул Комитетрал (ГКО) ЯтIул ттугъ ва СССР-данул СНК-рал ЯтIул ттугъ. Та ппурттуву 2-3 шинал мутталий Лакрал райондалул агьалинал захIматрайну ва райондалул каялувшиндарал хIарачатрайну ризкьилул аьдад кIилийну хъун дурну диркIссар. Му бивкIссар лак хьхьичIунну бусса замана.

***
1988-1989 ш.ш. – лаккучу Муса Маннаров космосраву.

***
1991 ш. лакрал миллатрал прессалул орган «Илчи» цIунилгу итабакьлан бивкIссар.

***
1993 ш. Дагъусттаннал Верховный Советрал депутатътурал III-мур съезд­рал цIусса лак – кIилчингу – бизан бансса хIукму кьамул бувссар ва базилух МахIачкъалаллая арх ба­къасса кIанайн.

***
1999 ш. сентябрь – ЦIуссалаккуйн мичиххич ххявхссар. Федерал аьралуннал ми буккан бувссар.