Ттизаманнул сcихIир бай махъру

avtor_4Дакlний буривкьай оьрчlний, школалийн занази­сса чlумал учительнал бусласици­ри насихlатру? ДакIний бурив «ссихIир бай» мукъурттил хIакъираву увкумур?

— Му махъ ляличlисса мяъналул махъри. Мунил зул хьхьичl, ваца ссихlир бувсса кунма, тlитlлантlиссар оьрмулулгу, щалла дунияллулгу къапурду. Му махъ ­оьрус мазрай «пожалуйста» тlиссар, лакку мазрайрив, мяъналух бурувгун, «лажиннича» тlиссар, — тlий буслай бур ттул цалчинсса учительница.
Юх, ва я лахьхьу, я хlакьину бакъая бувсъсса. Вай махъру оьрчlнийва вичlилун бавну бунугу, ттуннив хlакьину увкусса кунма дакIний бур. Туну ттунгу ттула хьхьичl, гьарца инсаннал дакl къатlитlирчагу, дунияллул къапурдувагу тlитlинссар тlисса хиял бухьунссия.
Мяйжанссар, учительтурал чlявусса цаймигу насихlатру бусайва, туну та чlумал яла аькьилманугу, за кlулманугу, хlатта мубараксса инсаннугу учитель чlалачlисса оьрчlругу мунал иттав а-а бавхъун, зумату бувкмур аькьлулул лаласлай бикlайссия. Амма, нукlува тlисса куццуй, му насихlат ляличlину дакlний ливчlуна ттун.
— Къалякъинтlиссар ва дунияллий чувчlавгу, тачlавгу му му­къул хатир къадансса инсан, — уттигу вичlахух бишлайнма бур учительницал махъру.
Ччя-ччяни ишлагу байссия на ттулва оьрмулуву ми ссихlир бай махъру. Хатир, кьадру банмигу чlявуну хьунабакьайва къабанминнаяр. Амма, ва захlматсса оьрмулул ччарнийн бавкьусса чlявуми жагьилтуран кунма, ттунгу кlива лахьхьирча ца хъама битайхьун­ссия. Ттул зуматугу ттунмавагу хавар бакъанма багьну лявкъунни ссихlир бай махъру. Къакlулли савав ци диркlссарив? Бюхъайхха ттувунгу бухар бувххун бикlан, ва замана «крутойсса» инсантурал буний, навамур нукlува кунма миннатирттайва бикlавав тlий. Юхссагу бюхъай ва замана гьалакlу хьуну, чlунгу даххана хьувкун бувчlуну бикlан чlявуми инсантурал хьхьичl ларкьусса дуниял цукунчlавсса «лажинничалул» ягу «пожалуйсталул» къатlитlинтlишиву. Ши­кку так арцул бияла бакъа бучlи къалякъинтlишиву. Къакlулли….
Инсаннал бакlрачlангу ду­къачlайсса кьини къадикlайхха. Кlюла хъанан диркlунни ца ппурттуву ттул арцул жипгу. Тай ­оьттуйн дурксса перестройкалул шиннардий, гьунттийсса кьини ци бакlрачlан бучlавив къакlулсса чlумал, ттул дакlгу вас-ццахлий дур гьунттий ци бучlавивав тlий, пик­ри буллан бивкlра ча ци кlапIикl ттучlанна дуруган дан бюхъайвав тlий. Дакlнийнгу багьуннихха тамансса хlал хьушиву почталия ттула чlивитlул пособие, яни оьрчlал арцу, къаларсшиву. Ца дакьикьалийсса дакl пархгу куну лерщун ларгунни, почталийсса кассиршал чарил-тlаннул кунна кьянкьа-кьурчlисса, кlия ссаврунная шилу аьрщарай цlими чlа тlутlисса пакьиртурах кунна кассалучlа низамрай бавцlусса пенсионертурал ва оьрчlал арцух ялугьлагьиминнал кьюкьлух дуруглагисса лажин дакlнийн дагьувкун.
Гай циняв цалла-цалла арцул хъирив бувкlсса къахханссияча, ганил жипливату буржирай ягу занарагу къаданну дула тlутlисса хханссия.
Ттухра вичlикъадихьлахьисса ликригу мютlий дан гуж буллай, лавхъра почталул чурттурдал шачlанттайх. Ват-ват тlий ришлашисса къюкlлил чlугу чlарах наниминнан баллалисса ххива, вабиллагь. Ттул бахттиннаран, почталуву ца ккассирша личlаннин рухl зумувсса цучlав акъар. Цирив кlул бан ччисса кунма цал бурувгра лажиндаравун, яла байбивхьура ттулла гурга ккуру дитлай ва бувчlин буллай мунил жавабраву душиву ттувура «рухl дишинсса» ва «рухl ласунсса» гуж. Гьунттий чIивитlул букансса ччатlухсса арцу дакъа­ссар куну учав цlимигума бишинсса куццуй. Ай, юх… Къабювхъунни ттуща му чарил дакlнил ца синарагу су­кку дан. Бавунни мудан куннасса инкарсса жаваб.
Миккурив, хар-хавар бакъанма, захlматсса чIумал цайнува цуппа я нину-ппу, ягу Аллагь дакlнийн агьайсса кунма, зумату ливчунни хъамабивтун мадара хlал хьусса ссихlир бай махъру «лажиннича», яни «пожалуйста» тlий. Нукlува кусса куццуй, учительницал увку­сса махъругу дакlнийн багьну, ялугьлан бивкlра байрив ссихlир….
Ай, юх…. Къавхьунни ттуща бассан бан та жалладнал дакlнийсса микl. Ца хъисгу даххана къархьунни мунил лажин ва мурччалгу дуллунни нукlура хlадурну диркlсса жаваб.
— Дакъар арцу. Та дикlантlи­ссаривгу къакlулли, — куну кьукьин бунни, ххишаласса ихтилатру цивппа бити тlисса куйлий бакlрагу гьаз къадурну ккассиршал.
Цахъис дакlнил манзилгу лахъи бувну, на ялагу миннатирттахунгу багьра, хайр бакъашивугу чlалай бунува. Ва ца Аллагьнал гьуз учин бувну тlисса кунма, ттул зумату ливчунни дакlний-мазрай бакъасса, уттинин тачlав къаливчусса махъру: «Лажинничагъар, ччя-ччяни буххаваннача, гьай, балики, арцу дучlарча, махъун дукьа, «магаришгу» баннача», — куну.
Ванакьай винма ссихlир бай махъру… Чанна лархъунни ккассиршал магъмунсса чарил-тlаннул лажин. Утти му инсаннал жинсирайн дуркlунни. Утти ттулми му­къурттил дирхьунникьай ганиву рухl, хlатта мурччай бюкъавхъу­сса пишгума хlасул хьунни, тlяйлул кунма сукку къатlутlисса яругу гъилину буруглан бивкlунни.
— Бацlула, — увкунни, — гьунттий кlюрххил арцу ларсун бучlан бю­хъайссарча, бухху, — увкунни.
Чансса аглангу хьуну, ччай-къаччай ттулва ччанну хьулухунмай буруган буллай байбивхьу­ссаннун ккассиршал ца тlааьнсса, аякьалийсса чlуний (бавал бувния мукьах ттул дуснува бивкlсса ххан­ссия) цlунилгу увкунни вих хьун захlматсса махъру:
— Шивах чуврив чансса арцу дикlан бюхъайссарча, бацlула, вай диял шайрив ккакканнача, — куну.
Ттун личlи чlярусса арцу за аьркинну дияв оьрчlал пособие 54 азарда къуруш перестройкалул заманнайсса хазна. Ганиллив личин дунни на кунмасса цимигу дузал ансса арцул патта.
Дуллунни ттун аьркинссаксса, кlийлла дугу дурккуну. Зумату мачl багьну ливчlсса нагу ларсун канивун арцугу, булав миннува «магарычгу». Муна мичча ххярххьун­ссия тlий бура уттизаманнул откатырттал ччанну.
Утти увкунни ккассиршал биялну аьчухсса бунияласса пишгу. На чlявуну букlлай бачlва ххуллу къахъананшиврул, цилла телефондалул номергу буллунни, оьлувча дурив арцу кlул баван куну.
Муния мукьах хlатта телефондалувухгума мунин хlатта ттул чlу гацlана бувчlай хьунни, ттул цlагу хъамакъадитай. Гъалгъагу ччянивасса дуснащал кунмасса бур.
Ванакьай вин ссихlир бай махъру. Гьарицагу зурул бакlрах тlиссакссагу, ттун му ссихlир бангу багьайва.
Учительтурай цичlав тахсир бакъассар. Анжагъ гьарицагу заманнул цилва ссихlир бай махъру бикlайхьунссар.
Тамара Закарьяева
«Илчи» 1998 ш.