Африканал Зимбабвелия ссаламращал

lei_2Инсан Ватандалия, цалва нину-ппу, уссурссу, тухумирал мархри лявхъусса аьрщарая ят увцукун, арх увцукун, ми гьарзат­рах ххишала акъа мякь уккай. Ватандалий уни къулагъасралун къаласлай ивкIмур, гъурбатрай хьхьичI дацIлай, загьир дуллали шай. Утти­гъанну «Фейсбук» социал сетьраву на кIул хьура НицIавкIуллал шяраватусса, цIана Африканаву, Зимбабве хIукуматрай ялапар хъанахъисса, Шиллаев Исмяил ХIажинал арснащал.
Дунияллул зуманий зунгу, занангу кьисмат хьусса Исмяиллул лакку мазрахссагу, цала аьзиз­сса НицIавкIуллал щарнил тарихрахссагу дакIнийхтунусса къулагъас чIалай, ттунгу ччан бивкIунни Исмяиллул бувсмур зущалгу кIибачIин.
avtor_2— Исмяил, буси Африканал Зимбабве хIукуматрай миналул хьун хьхьичIсса вилва оьрмулия, вилва кулпат_рая.
— Увну ва хъуна хьуну ура на Буйнакскалий, хъинну интеллигент­сса, муницIунма цахъи кьянкьа-кьурчIисса, питналул, къавкъиншиврул кьанкь дусса публика яхъа­най бивкIсса, амма цуппа ца шагьрулий луглай къалякъинтIисса тагьар диркIсса шагьрулий. На тIимур тасттикь бантIиссар вава шагьрулий бугу-бувну, хъунма хьусса Жанна
Абуевалгу. Жу бикIайссияв жулва шагьру хъинну ххирасса патриотътал. Школа къуртал бувну махъ, 1985 шинал, на дуклан увхссияв Ленинградуллал горный институтравун. КутIану бусан, институт къуртал бувну махъ на, МахIачкъалалив зана хьуну, зун ивкIссияв, Ккурккуллал шярава­сса Магьдиев Бастаминнул каялувшиндаралусса, Дагъусттаннал геологоразведочный экспедициялуву. Замана баххана хъанахъисса 90-ку шиннардий на, хIалли-хIаллицIух, МахIачкъалаливсса, Буйнакскалийсса ва Москавливсса коммерциялул структурардавун зун лавгссияв.
— Исмяил, ихтилат буван­сса даражалий кIуллив вин лакку маз?
— Цуксса хIайпнугу, лакку мазрай гъалгъа тIунсса гъира мудан бивкIнугу, ниттил маз ттун къакIулли. ОьрчIан маз лахьхьай­сса ххай ура нину гъалгъа тIий духьурча. Ттулмур нину, ппу лаккучу ивкIнугу, диркIун дур ккабардин миллатраясса. Жун, кIивагу мазравасса ца-ца махъ бувчIирча бакъа, гъалгъа тIун ча лахьхьин­ссия. Цуппа жу яхъанахъисса шагьругу бия личIи-личIисса миллатру бусса, ми куннивух кув хIала бувхсса. Мунияту вичIилун так оьрус махъ бакъа къабаяйва. Ппурив мудангу цалва жямат, лак бавтIний, хIакьинусса кьинигу, лакку мазрай акъа гъалгъа тIун къаикIайссар. Хъунма­сса барчаллагьрай кIицI лагавияв, хIакьинусса жул, НицIавкIуллал, жагьилтал лакку мазрай бакъа гъалгъа тIун къабикIайшиву. Лях-карах личIи-личIисса миллатру цачIун хьусса кулпатирттаву личIаннин. Ниттил мазрай гъалгъа тIисса жагьилтал чансса бакъа къахьунабакьайшиву миннайсса аьй дакъар. Хъунмур аьй миннал нитти-буттайри, хъунмур никирайри. Миннал буржри оьрчIан ниттил маз лахьхьин бан.
— Утти буси инава Африканавун цукун, ци сававну агьссарав, ссаха зий, цукун оьрму бутлай уссарав.
— Ялув кIицI лавгсса куццуй, 90-ку шиннардий на ишбажаранчишиврухух машхул хьуссияв. 1995 шинал ттун кIулсса жагьилсса ишбажаранчитурал ттухь тавакъю бувна, арцу харж дан дурив да­къарив ххал дан, цаппара проектру ххал дан гьан Африканавун леххан. Коммерциягу щалла ттунна ччи­сса куццуй щуруй къадиркIукун, на рязи хьуссияв леххан. Ттунмагу гъира бия хъунмасса, тIайлану бусан. Дустурал на Замбиянавун наниссара куна, амма, иширах бургарча, на левххун най ивкIун ура Зимбабве тIисса хIукуматрайн. Мукунсса «лихие времена» дия тай шинну.
КутIану бусан, увкIун мукьах кIул хьуна нава Зимбабвелий ушиву.
Таний жу цинявннал ва хIуку­матрайн учайссия Африка­нал Швейцария учин бучIир Зимбабвелийн куну. Цанчирча ва дия мяйжаннугу гьарцагу чулуха лащу-щаллусса, ххуйсса ххуллурду бусса, хъунисса британнал чIалъаьрду бусса, щюллишиврувун дахьларгсса, азардахъул фермарду дусса, азардахъул гектарду аьрщарал аякьалулу дургьу­сса хIукумат. Зимбабве таний дия, США-нал ва Бразилиянал хъирив, ца яла ххуйсса ва ххирасса таммакулул сорт батIайсса шамилчинсса хIукумат. Ва дур лахъсса качествалул личIи-личIисса продукция ласайсса хIукумат. Европанал халкьуннал шикку сакин дурну дур ца яла цIа дансса инфраструктура. КутIану учин, цанма ва дунияллийсса алжан бувну бур тайннал. 1980 шинайннин ва диркIун дур кIялами халкь бакIчисса Кьиблалул Родезия тIисса хIукумат. Та цалчин лавгсса шинал на Зимбабвелий 6 барз бувссия. Яла ххуй-ххуйми асардащал занагу хьуссияв.
1998 шинал ттухь ялагу тихун гьан багьлай бур куна, му ххуллухрив ттун кIула нава чун най ивкIссаравгу. Ца мукъуйну, вана укун, ва хIукуматрал ясир увну ливчIра шийхва. На зузисса предприятие бур Аьрасатнал ва Зимбабвеллал цачIусса предприятие, цувгу Зимбабвеллал экономикалуву хъунисса проектру дирхьу­сса. ХIакьинусса кьини жул компания зий дуссар аьрщараву мюнпатсса затирттал мяъданну ххалбигьлагьавриха.
Ттулла давугу на шийх дайдирхьуссия инженерну зий ва инвес­тортуращал кIул хъанахъаврия. Ца ппурттуву зий уссияв компаниялул директорнал буржру чIумуйну биттур буллайгу, яла на увчIунав компаниялул Директортурал советрал вакилнугу. ХIакьинусса кьинигу миккува зий ура.
На шихун увкIния шиннай ца­ппара дахханашивуртту къархьунугу къадиркIунни. Дахханашивуртту хьунни фермертурал сектордануву. Аьрщарал реформа дурсса ппурттуву кIяламинначIату аьрщи ларсун, ми тапшур дуруна кIанттул халкьуннайн. Амма щуркIал хьун­сса захIматшивуртту къархьунни хIукуматрай. Чил хIукуматирттал прессалух вичIи къадиширча, ши­ккун бувкIсса туристуран цикIуйрагу щуркIал къахьунтIиссар. Шикку чIявур кIялами заллухърусса отеллу ва ресторанну. Амма, махъ ппурттуву зимбабвеллал гьалмахтурал дачин дурсса политика сававну, европейцы, чан-чанну тIий, шичча лаглагиссагу хIисав хъанай бур. Шикку чансса бакъар Азиянава бувксса миллатру, хаснува Индиянава ва Пакисттаннава. Хъинну чIявусса халкь бур личIи-личIисса динну дуллалисса, хаснува хьунабакьай ххачпарас цалла Африканал, кIанттул аьдатругу дурурччусса.
ХIукуматрай бур хъинну хъунмасса ва махъ нанисса, Ух­ссавнил Индиянавасса, Пакисттаннавасса, Авгъанисттаннавасса халкь бухлахисса, бусурманнал диаспорагу. Зимбабвеллал гьарцагу шагьрулий буссар мизитру. Шиккусса бусурманнал дяниву ур щала бусурманнал умматраву сий ду­сса, хIурмат лахъсса Щайх муфтий Исмяил Менк, ттул хъинну гъан­сса дустурал уссу. Ва диаспоралущал ттуллагу дуссар хъуннасса дахIаву, ччя-ччяни хьунабакьару, личIи-личIисса диндалул байраннай цачIун шару.
Ттулла даву сававну ттун чIявусса кIанттурдайн иян багьай. Миккугу хьунабакьай щалла вихшала дакъасса, душманнах кунма буруглагиссагу. Амма ттул хъинну ххуйсса арарду ду­ссар нава яхъанахъисса райондалул бакIчи (вождь) Мамбо Мутасащал. БакIчи Мутасал ва ванал кулпатрал на цала «Шумба» тIисса тайпалувунгума кьамул увунна. БакIчинал оьрчIал на хьунаавкьукун, ттущал аьла-ссалам буллай, «Шумба» учайссар («Шумба» тIиссар тIар аслан-къаплан, укунсса цIа дусса дур дирзун Мутасахъал тайпалийн). Ялагу ттуйн кIанттул халкьуннал учай­ссар «Шумба-Пенелонга» куну (Пенелонга бур жул предприятие бу­сса кIанугу, районгу). Ттуйн дирзсса ялунцIардал хIат-хIисав дакъар. Масалдаран, ттул зузалтрал ттуйн учай «Мдара», му тIиссар хъунама. Цайминнал учай «Мамбо» куну. Оьрус миллатраясса дустурал учай ингилис мазрай «White Chief» («Белый Вождь») кунугу. Аьрасатнава бувкIсса гьалмахтал хъярч буллан бикIай: «Утти вия африканал аксакал хьуну ур», — тIийча, нагу икIара ттуя аксакал хьуну акъарча, мархха оьнува тавтсса, куртIнийн лавгсса саксаул хьуну ура тIий. КутIану бусан, кинораву кунмасса иш хьуну ура.
Журналистурал даврил хIал­кьазиярагу къакIулну диркIсса ттухь цаппара шиннардил хьхьичI Зимбабвеллал экологиялул ялув зузисса журналистурал ца ассоциациялул тавакъю бувна цащала архIал зун. На рязи хьуссияв. Яла махъ ттуйн оьвкуна попечительтурал советравугу гьурттушинна дан. Цаппара хIаллава му советрал председательнугу увчIунав. Вана укун, ттунавагу къакIулну, журналистурал даврищалгу кIул хьу­ссара. Бизар хьунсса чIун дурарагу къадикIай. Ялагу ттуй буссар жяматийсса буржругу бивхьуну, на кIанттул советрал вакилгура.
На шийх махIаттал уллан икIара, Аьрасатнал ва Да­гъусттаннал халкьуннах урувгун, вай халкьуннал жяматрайн багьайсса суаллаву дуллалисса чялишсса гьурттушиннарай. На яхъанахъисса шагьрулувусса марцIшиву Дагъусттаннай­сса хъуни шагьрурдал халкьуннан макIрарагу ххал къашайхьунссар. Шикку агьаммур ци бур учирча – халкьуннал дяниву цанначIансса цаннал хIурмат хъунмасса бур учивияв. Ттул пикрилий, цанначIан цаннал хIурмат бакъасса обществалул ахир бакIуйн къадуккайссар. Хъунмасса хIурмат бур инсаннал.
Ттухь ца ттуна кIулсса аьрасатлувнал ца ппурттуву куна, виву цирив ца дурчIин къашайсса, аристок­ратнал ва питначинал, къавкъиннал (ххуймур мяъналий) хасиятру хIала дурххун дур куну. На бигьанма ганан бувчIин бувссия – на укунасса дагъусттанчура куну.
Оьрмулуву вайксса хаварду бувсун, чивчуну акъара. Лакку кказит бусса кIул хьувкун, хъинну ччан бивкIунни дакIниву салкьи хьумур бусан. Хъярч бакъа, на ттула харж-хуржлий зуйн Зимбабвелийн хъамалу оьвтIий ура.
— Барчаллагь, Исмяил, хъинну ххагу-ххарину вичIи дишинну вих гихунмайгу.
Залму АьбдурахIманова
«Илчи» 2014 ш. Февраль