Пашмансса апатIрал чIунну дакIнийн дичлай

15_rr_1030 шин чIарах дурккунни Чернобыллал АЭС-рай апатI хьуну, амма мунил биян бувсса асарду ттигу лагь къавхьунни. Цалва бурж биттур бан лавгсса (гьан бувсса, та чIумалсса кьануннайн бувну) запасрайсса аьралитал чIявусса оьрмурдацIа хьуссар, хIакьинугу хъанайнма бур.
Ва пашмансса апатIрал чIунну дакIнийн дичлай, ва апатI сававну жуятува лавгсса аьралитурал аьпалунгу хас бувну, хьунабавкьура хьхьичIсса зурдардийва Чернобыллал АЭС-райсса апатIрай гьуртту хьусса, хIукуматрал наградалущал увкIсса чIурттащиричу Мусиев Аьвдулгъани Ссамадлул арснащал.

— Аьвдулгъаний, чув зий уссияв ина та чIумал, цукунмири личIи буллай бивкIсса, ина цукун агьра тихун?
— На зий уссияв Каспийскалийсса завод «Точной механики-лий» подводный лодкардал цехраву – модельщикну.
— Мунин аьркиннихха цинна хасъсса кIулшиву дикIан?
— ТIайлассар, на дуркку­ссар гидротехник хьун, амма тестирование дурну (конкурсрал гьанулий), на кьамул увнав модельщикну 4-мур цехравун. Та чIумалсса кьануннайн бувну, мукунсса, атомрал ярагъ хIаласса, апатIрайн бучIину бивкIссар гьан бан оьрмулул 35 шин хьусса запасрайсса аьралийтал кулпат­равугу 2 оьрчI бусса. Ттуйн оьвкуна военкоматрайн, дуллуна повестка хасъсса батIавурттайн (сбордайн) оьвтIутIисса. Ххал барча, му бивкIун бур кутIасса мутталий радиационный разведчиктал хIадур байсса школа, Майкоп шагьрулийсса. Гикку 26 гьантлийсса дуккавугу дурну, лавгссара Чернобыллайн. Гьай-гьай, бувчIлай бунугу оьр­мулун нигьачIисса душиву радиация, та чIумал цIухху-бусу бакъая, гьан къаччима милицанал увцуну иян айссия военкоматрайн, закондалийн бувну аьрали инсаннан цалва буржирая ма­хъаллил хьунсса багьана бакъая. Ва куццуй, на агьра Чернобыллайн. Га яла ягинсса кIанттайн (станциялул лагма-ялттусса кIанттурдай радиация цуксса дурив ххал дурну ларай­сса радиация дусса кIанттурду ккаккан буллалисса топографиялул карта дузал дуллай).
Мува куццуй ми кIан­ттур­давату цалла даврия (последствия ликвидировать дуллали­сса) махъунмай нанисса аьралитал (машиналий бикIу, бахьтта бикIу) лавайсса радиациялущал къабуккан га радиациялул кольцорава къабуккан ялув бацIайссия.
— Туну тайннан ци бай­ссия?
— Буссия мунин хасъсса пункт (ПСО-5). Му пунктрай кка­ккан дурсса нурмалуяр ларай­сса радиация дума гьан бай­ссия, укунминнан хасну був­сса хIаммамравун, щинавунгу учIан, яннагу даххана дан. Аьралий техника шюшайссия ПСО-рай, шюшайссия химический растворданий радиациялия марцI хьунцIа. Ца-ца техника дикIайва разведчикнал кка­ккан дурсса радиация хъинну хъуннасса дуну 5-ла, 6-ла химрастворданий шюршуну, марцI дан къархьуну, итакъадаркьуну, тиннай дацIан дурну кьадитай­ссагу. Гара техника ттигу тиккура дуссар хIакьинусса кьинигу. Жуйрамур радиация ххал дай­ссия жучIарасса прибордай цу­ксса дурив. Мура куццуй жучIа дуссия гьарца щу­сса радиация дакIний дитайсса прибор «накопительная». Штабрай, лабораториялийсса графикрай, дикIайссия цуманан цуксса радиация щуссарив цифрарду. Нормалийнияр ххишаласса радиация дума, гава цIана кIул шайва (ялун бурувгунма), духтуртурал увцуну лагайва.
— Ялун урувгун цукунни кIул шайсса радиация ххишала щума?
— Цалчин, лажин ятIул лагайва, кIирисса бургъил ччуччин дурсса кунна.
КIилчин, хьюму ласайва. Шамилчингу, инсан шанаши айва ссуткардай къаизлай. Ва тагьаруннива ливчума госпитальдания шавай гьан айва.
Лувату наниминнангу кIулну бикIаншиврул, бусанна ваниягу. Аьралий техника шюшлаши­сса аьралийтурай хъиннура къия хьуссар.
150-хъайсса кIиришиву ду­сса химрастворданул пардануха (хъинну ларайсса радиация дусса) гьухъа битлай, противогазращал машинартту шюшин къахъанай, гайгу лирккун, дачIрасса кисайрал повязкардаву зун бикIайва, загьру хIаласса радиациялул паргу бюкьлай. Ца-ца машина 4-5-ла шювшуну радиациялия марцI къавхьу­ссагу шайва, гай машинартту тIайла буккайва могильникравун. Зура хIисав дара, тти цукунсса цIуллушиву личIанссар минначIа. Агарда радиация щу­сса ца пIапIрус увкунугума оьр­мулухун ссихIирал ххуллурду аьян бувсса инсан хъин ан къавхьуну личIан айсса.
— Дукралул иш ци бия? Уттубишин чун лагай­ссияв?
— 57-58 км. архну тIивтIуну бия жунсса лагерь. На уссияв 25-мур Киевуллал химполкраву. Тиккунгу махъунмайгу лагай­сса аьрали машинартту бу­ссия, зузисса кIанттурдая лагерьдайн бияннин 4-ла ххал дайссия жуй­ссагу, машинарттайссагу радиация. Станциялия 47 км. архну дуссия махъра–махъсса ххал баву. Микку дуссия мярдащал­сса муххал ххалуй ларкьусса зоналул дазу.
Дукра дия гуж бусса, белок чIявусса. Радиациялул нигьачIаву дусса кIанттурдай чара бакъа 3-лла дулайва дукия. Гьантлун 3-ла дулайва дикIул дукра.
Мукунма, га чIумалсса закондалийн бувну, на гикку усса чIумуву ца кьини ккалли дай­ссия 4 кьинилун. Гикку бивкIсса граждан инсантурал харжгу бу­ссия 10-лийну чIявусса. Амма на ухьувкун аьрали саллатI, ттун дуссия 3 къ. 50 кI. Му хъана­хъиссар аьралинал харж.
— Цуксса хIаллай уссияв ина тийх?
— 26 гьантта дуклай, 66 гьан­тта хъуннасса радиация дусса зоналийх занай хьуссар. Миннуватугу 36-ла лавгссара станциялул чIаравсса пунктрайн ПСО-5 (цуппагу 300-400 метралий АЭС-рая бивхьусса). ЛивчIсса 30 гьанттагу хьуна нава аххана ан­сса сменалух лагерьдай ялугьлай. Ми 36 гьантлий, штабрал кка­ккан бувмунийн бувну, ттуй салкьи хьунни 19,8 рентген. БикIан аьркинссия 20 рентген закондалийн бувну, амма 20 рентген къачичайва личIи-личIисса багьантту лявкъуну, цанчирча 20 чичирча, закондалийн бувну, ца гьантта хIисав байссия 10 гьантлун. Харжгу компенсировать бан аьркинссия хIукуматрал. Му къаданшиврул чанну чичайва. Ттулла приборданийн бувну, ттуй хIисав дан багьлай бия 26-ннияр ларайсса. ТтучIара прибор дуну на личIлулну ивкIра. Хьуссар 40-50 рентген лавсъссагу.
— Цукунсса даражалий хьуна зу Чернобыллайн хIадур баву, ва мунияту ци хъар хъанай дия?
— Ттуща кьянкьану учин хьунссар, лахьхьин бансса я литература, я специалистал ба­къая (бикIан аьркинсса ку­ццуйсса бакъая). Гьарца курсант цала-цала ххуллурду лявкъуну кIулшиву ласлай бия, хаснува гичча бувкIсса офицертурая лахьлай бия. На нава мукун ивкIра.
Хъунмур заралгу гикку зузиминнан хьуссар авариялул чIумал ци зунссарив къакIулну, радиациялия цичIав къакIулну, школданий лахьхьин бан аьркинмурвагу къакIулну бушаврийну. Мунияту кIулну бикIан аьркинни чанссавагу, я ххал къашай­сса, я кьанкь дакъасса, я ранг да­къасса, цурдагу инсаннан хъинну нигьачIисса, царагу хьхьичI дацIансса дайшишру дакъасса радиациялия буруччинсса куц кIулну бикIан аьркинни. Циванни школалул программалуву ва атомный векрал чIумал радиациялия цичIав бакъасса. ЦIана жипаву телефон дакъасса мюрщиминнаву бикIу, хъуниминнаву бикIу цучIав акъар. Ххирасса захIматсса технологиялул телефонну дуккан дуллай бур, амма ялттурасса радиация кIул дай­сса куц дуллай бакъар.
— Чернобыллай бивкI­миннан чIявусса кIул­хьунссар, телевизордава кIулхьуминнуяр. Мяйжаннугу апатIрал багьана ци бия? Мунил тIайламур кIул хьуну ччи­ва.
— Реакторданул кIиришиву гьаз шайшиву ягу хьун бюхъайшиву хIисавравун къалавсун, реактор бякъин байсса щин ларкьуну дия. Авариялул даража (уровень) гьаз хьувкун, тIиртIуну дия щин. КIири ларгсса реакторданийн итадаркьусса дяркъусса (физикалул закондалийн бувну), щин пIякь увкуссар хъунмасса гужращал. Му гужирал реакторданул топливо экьи лирчуссар архну (2-3 км. манзилданий), мунилли бувсса хъунмур зарал.
3-4 км. манзилданий лагма-ялттусса вацIа радиациялул гужлил ва 131-мур йодрал (радиациялул компонент) щюллисса вацIри бия къурул рангирайн кIура баен бувну, хаснува ми мурхьирдал мархри бия радиациялул бувцIуну нигьачIину. Гай вацIравусса сагъну ливчI­сса жанаварт аьралийтурал лив­тIуссар, лагма-ялттусса шя­раваллал ризкьигу мукунма кьатI бувссар (зарал биян­ссар тIисса кIанттурдайсса ризкьи). ЛивчIми лавгссар дикIун. ХIачIлансса щин къалирчIссар, дучIайва шушраву Киеврая .
Ахънилссаннуя, ахъулссаннуя учирча ттунма ккавккуна гьивчул бувцIусса мурхьру. Гьивчру хъиннува хъуни хьуну бия, мурхьру цивппа лухIи лавгун бикIайва, аьрщарава бувксса ца нувщи ца бадралувун къалагайва, нисвартилул лахъишиву метралийн дирсса дия. Мунихара лархьхьуну дия гьарзат. Телевизорданувух тиккува ялапар хъанай буру тIисса инсантал бу­ссар (зона отчуждениялий) дазул кьатIув.
На тиккун увкIсса чIумал бия соркофаг бувну, муххал-бетондалул къалип бувну къуртал хьуну, 350 азарда кубометра муххал ва бетондалул къалип ялун бувтIуну бия реакторданул. Му къалипрал ялтту бия буллай чIира чIутIул блокирдая. Лагма-ялттусса шяраваллава (ххуллийх жун хьунадакьайва) ккаччил хIапвагу бакъая, хьулурду, чIавахьултту тIивтIунма бия, чIярусса яннарду, игрушкарду, мурчал ппив дурну, гьар кIанттай хьунадакьайва. Хаснува Припет шагьру бия щалвава къурул рангирайн кIура бавну.
Бусанмур чIявусса бур, амма дакIнийн кьутIлай бур, социал къуллугърал зузалтрал жу­чIанмасса, гайннал отношение Чернобыллал апатIрал чIумал тикку гьурттушинна дур­сса аьралитуран хIукуматрал дулун ккаккан дурмур ссуссукьу къадурну, бакIрай чIараксса ккаккан къабувну, махъуннай тIалав къадурну дуллай бакъар. ХIукуматрал жуйва бивхьусса бурж биттур буллалисса чIумал, бакIравун къабуххайва жува буллалимунил кьимат бищун­ссар ягу чIярусса арцу дулун­ссар тIисса зат. Жу бивкIру, жулла жанная ка ларсун, инсантал оьмуния буруччинмур буллай, амма жуйну цанма хайр банмуних луглай бур жу хъар хъанахъими.
Бур чернобыльцы, Чернобылгу чув буссарив къакIулна, кIулшивурттайн бувну цанма документругу бувну, хъунисса пенсияртту ласлай щябивкIсса.
Мяйжанну Чернобыллал радиациягу щуну, хъунисса арцурдан лайкь хьуми, кьадарну, кьювкьуну личIлай бур. Чернобыллая увкIун 10 шин хьуну мукьах (1996 ш.) дуркIуна АьФ-лул ХIукуматрал наградартту. «За спасение погибавших» медальданун лайкь хьуссар Мусиев Аьбдулгъани Ссамадлул арс, обкомрал оьвкуну, дуллуна медальгу. ЧIявусса ливчIун бакъахьунссар, тукунсса радиация кьамул дурну, махъунмай бувкIсса чернобыльцы.
Ца мурад бур вайннал цала жанная ка ларсун бувсса захIмат хъамакъабитанссар тIи­сса.
Аллагьнайн леххаву тIий ур мукьахунмай укунсса апатIру къашаваннав тIий.
Ихтилат бувссар
Тамара ХIажиевал