Хъуншагьрулул буруккинну

Республикалул хъунама архитекторнал къуллугърай ДР-лул Строительствалул, архитектуралул ва ЖКХ-лул министерствалий зузисса лаккучу, КIулушацIрал шяраватусса Камалов Увайс Оьмардул арснащалсса ихтилат.

ХIакьину Ухссавнил Ккав­кказуллай строительствалул чулуха ца яла чагъиравун ларгмур республика жулламур духьунссар. Цанчирча, ци шяравун, ци шагьрулийн гьарчагу, хаснува МахIачкъалалив, къат­ри къадуллалисса мурцIу бакъа тIий ливчIун. Вай хьхьичIсса кьурахъул шиннардий жулва хъуншагьрулий градостроительствалул дуцири ккаккан дур­сса ва кьамул дурсса низамирттахгу къулагъас къадурну, къатри дуллалаву гьарнан цанна-цанна кьамулсса куццуй най диркIхьурча, уттиния гихуннай ва тагьар чан­сса духьурчагу къулай хьунхьуви тIисса пик­ри загьир хьунни ттуву, утти­гъанну республикалул хъунама архитекторнащал ихтилат хьуну мукьах.
Ва жаваблувсса ва хъунма­сса къуллугърай ДР-лул Строительствалул, архитектуралул ва ЖКХ-лул министерствалий 2003 шиная шихунай зий ур жула лаккучу, КIулушацIрал шяраватусса Камалов Увайс Оьмардул арс. Увну ур Увайс 1955 шинал КIулушацIрал шяраву. Гъумук 7 класс къуртал бувсса ппурттуву вайннал кулпат бивзун бур Къабардин-Балкьарнал хъуншагьру Нальчикрайн. Тикку 10 классгу къуртал бувну, дуклан увххун ур строительный техникумравун. Хияллив бивкIун бур архитекторналмур пишалий зунсса. Му хиялгу дузрайн був­ккун бур, аьрали буржгу лавхъун, 1983 шинал Ростоврай архитектуралул институт къуртал бувну махъ. Дуккавриву гьунар бусса ва ЯтIул дипломращал институт къуртал бувсса ванахь тавакъю бувну бур гиккува кафедралий зун. Кулпат бувну цаппара хIаллава Увайс ивзун ур МахIачкъалалив. Шикку ва най уна кьамул увну ур цIана Минстройрал кIанай хьхьичIва бивкIсса Коммунал проектрал институтравун хъунама архитекторну. Яла, МахIачкъалалив Кировский район сакин дурну махъ, тIайла увккун ур ги­ккусса хъунама архитекторнал къуллугърай зун. 1993 шинал, тIурча, ванайн тапшур бувну бур МахIачкъалаллал хъунама архитекторнал къуллугъ. Гания махъгу зий ивкIун ур Советский райондалул хъунама архитекторну.
Ялув кIицI лавгсса куццуй, 2003 шиная шинай Увайс зий ур ДР-лул Минстройрал архитектуралул управлениялул хъунаману. Мукуна 2012 шиная шихунай цIунилгу увчIуну ур Аьра­сатнал Архитектуралул союзрал Да­гъусттаннайсса сакиншиндарал правлениялул председательну.
Увайс лайкь хьуну ур Аьра­­сатнал хIурматлувсса ар­хи­­текторнал цIанин ва ДР-лул ХIукуматрал чулухасса ХIур­матрал грамоталун. Утти­гъанну жулла республикалий 16 регион гьурттуну хьусса Строительствалул ва архитектуралул форумрай Аьрасатнал Архитектуралул союзрал чулуха ванан дуллуну дур «Лучший архитектор Северного Кавказа» тIисса медаль. Ванал чялишсса гьурттушинна дувай буттал шяраву КIулушацI шай­сса жяматийсса давурттавухгу. Увайслул ппу Оьмардул цила чIумал дурну диркIун дур Хъунмасса Буттал КIанттул цIанийсса дяъвилий жанну харж дурсса шяравачалтрал аьпалунсса гьайкал. Буттая эбрат ларсун, Совет Союзрал Виричу Ризван Сулаймановлун КIулушацIрал шяраву дирхьусса гьайкалгу Увайслул кумаграйну дирхьуну дур.
— Увайс Оьмарович, винма кIулсса куццуй, архитекторнал пиша бур магьирлугърачIан гъан­сса, творчествалул пиша. Мунияту хьхьичIва-хьхьичI вихьхьун булун ччисса суалгу укун­сса бур. ХIакьину жулва хъуншагьрулий хъана­хъимунил хъирив лавну, лаласун бювхъумунил ялув пикри булларчан, хIасул хъанай бур ва шагьрулул архитектор увавагу ивкIривав ттинин тIисса пикри..
— Мяйжаннугу, МахIачкъа­лалив махъ шиннардий хъана­хъимунил ялув ихтилат багьни, жула халкьуннал аьй-бювкьулулун най буна багьай архитектортал. Халкьуннай му ишираву аьй дуллайгу акъара. Миннан къакIулну тIий жул даврил хIакъи-хIисавртту. Аьй ссайри учирча, учин ччива ттинин жучIара хIасул хьуну диркIсса системалийри, куну. ХьхьичIва, масалдаран, цумур-цагу шагьру ягу район генпландалух бурувгун гьарта-гьарза дуллай бивкIхьурча, муниципалитетир­ттахьхьун цахьхьу-цахьхьунна цаппара ихтиярду дуллусса закон дурккун махъ, гьарзат ла-ялун хьуну, цаннайн ца данди буккан багьлагьисса кIанттурду хьуссар. Цумур-цагу администрациялул бакIчинахь респуб­ликалул бакIчинаяр къалагьсса ихтиярду душиву чIярусса шинардий жкнма кIулли. ХьхьичI шиннардий, масалдаран, республикалул хъунама архитекторначIан маслихIатрай батIайсса бивкIхьурча районнал архитектортал, цIана мукунсса ихтияр дакъар. Яла хIакьину районнал хъуними архитектортурал къуллугъирттайгу зий бур хасъсса кIулшивуртту дакъасса пишакартал. Миннава ца 3 % бюхъай дикIан архитекторнал кIулшивуртту. ЧIявуминнан я кIулну, я бавну къабикIай градостроительствалул кодекс тIисса затрая. Циванни жулва шагьрурдай ччи-ччикун къатри дурну, кIичIиртту къума хьу­сса? Машинарттал «пробкарду» хьуну, чIумуй давурттайн, вузирдавун биян къабюхъла­хъисса? Циван бикIави, щилкIуй къулагъас къадурну ва къадурурччуну лякъайну тIий «красная линия» тIисса зат. Гьарца муниципалитетрал дикIайссар 10-15 шинал дяниву цалла аьрщарай дувансса объектирдал, инфраструктуралул план. Масалдаран, ккаккан дурсса чIумул дяниву духсса къатрава халкь цIуминнувун бизан бувну, гикку ци дантIиссарив чIалачIисса. Жула муниципалитетирттай тIурча, мукун зун аьдат хьуну бакъар. Цайми регионнайрив генпланнах бурувгун зий буссар. Жулла республикалийгу дуссар жу ххал диргьу­сса, кьамул дурсса нормативру. Амма муниципалитетирттал бакIчитурал цанма къулайсса куццуй къуццу буллай лякъай.
— Зура кьамул дурсса генстроительствалул ва генпландалул нормарду кIантту-кIанттурдай цукун щаллу дуллай бурив ххал дувансса ихтиярду зухь дакъассарив? Оьрус мазрай тIийкун, «рычаги давления» дуссарив зухь?
— Дуссар жухь мукунсса ихтиярду. Жул министерствалий ду­ссар щаллусса отдел муниципалитетирттай градостроительствалул даву цукун дачин дурну дурив ххал дуллан ва ялув бацIан ккаккан дурсса. Масалдаран, ва шинал му отделданул хIадур бувну, буллуссар ми муниципали­тетирттахьхьун 300-ксса постановление, закондалул ххуттава ливчуну строительстварду най дуну, ми дацIан дувансса чаранну лякъира тIисса. Ца зурул дянив ми хъирив къабуккарча, отделданухь ихтияр дуссар рес­публикалул прокуратуралийн буккансса. Амма жулва халкьунналгу, системалувусса цаппара пишакартуралгу къанихшиврул, чIявумур чIумал «зеленкарду» бувну, чагъарду щаллу бувну лякъай. Утти щалва умуд бур ми иширттал ва жул даврил хIакъи-хIисаврттугу кIулсса, ттинин жул министерствалул каялувчину ивкIсса Муса Мусаев шагьрулул бакIчи хьуну махъ ва давриву низам хьунтIишиврийн.
— Ина вилла даврицIун бавхIуну жула чIаххув­райсса вайми-вайми шагьрурдайнгу лагай­хьунссара. Цумур шагь­ру вин винма къулай бизай? Хьунавав Ма­хIачкъалаллал кIи­чIир­ттавугу чансса духьурчагу чIалансса дахханашивуртту?
— МахIачкъалалив низам хьуншиврийн щала вихну акъара цалсса, цанчирча гьарца буткалул ягу ччинал ччиний дур­сса объектрал закондалул ихтияргу дуллусса, цIакь бувсса чагъарду буну тIий. КIилчин, ттун ттунма хъинну ххуй бизай ттулва оьрмулул яла ххуйми шинну ларгсса Нальчик. Ти­кку, диркIмурнияргу ялунгу ххуй хьурча дакъа, жучIара кунна­сса хаос дакъар. Паркру бикIу, скверду бикIу, кIичIиртту бикIу, гьарзат дур инсаннал дакI ххари данну дурсса. Яла гьарца шагьрулул бахтти-талихI гикку ялапар хъанахъисса халкьгур. Жулва шагьрулий хъанахъимуних бургарчан, шикку ва шагьру къаччан хьусса, ва къаххирасса халкь яхъанахъисса ххан­ссар. Ялагу хъинну ххуй бизай Кавминводрал курортирттал шагьрурду бувсса куц. Хъинну ххуй бизай чIаххуврайсса Чачаннал Грозный бакьин бувсса куц. Тайннал цIанасса хъунама ар­хитекторнащал цачIу архIал дуклайгу икIайссияв на цила чIумал.
Хъинну кьурчIигу бизлан би­кIай ца чулух цинявннал хьур­дай тIисса хьхьири, гамур чулух зунттурду бусса жулвамур хъуншагьру ччинал дакI мяш хьунну бакъа тIий.
— ЦIана цуку-цукунсса проектирдаха зий бу­ссару?
— ЦIанасса ппурттуву жу нижат дурну буссару Каспийскаллал ва МахIачкъалаллал дянив агломерация дуваврил ялув зун. БучIан бувну Москавлия архитектортал, хIадур дурссар генплан. ХьхьичIва ипподром бивкIсса кIанай дан хIукму хьу­ссар халкь яхъанансса къатри, кIива школа, мукьва детсад, ххуллурду, скверду. Та бикIантIиссар уттизаманнун хасъсса инфраструктуралущалсса шагьрурду цукунсса бикIан аьркинссарив ккаккан буллалисса кIану. Ва ца яла хъунмур план кIицI лагав. МахIачкъалаливгу дансса чIярусса давурттаха зий буру. Масалдаран, «Цумадинский» базар бизан бувну Хасаврайн нанисса ххуллуцIсса базаллувун, пикри буссар кIикку школа бувансса. ЦIусса автостанциялул райондалий яла цIурувкьюсса масъала школардацIун ва садикирттацIун бавхIумур бур, цанчирча яла анаварну хъунна хъанахъимур, зуруя зуруйн халкь гьарза хъанахъимур район кIа дуну тIий. ЦIусса бакIчинащал ванияр гихуннай дувансса давуртту чансса дакъар. Мукунна республикалул районнайгу дуссар дан хIадур дурсса проектру.
— Барчаллагь. ТIайла­бацIу баннав вин ва вищал зузисса пишакартуран!
Ихтилат бувссар
Залму АьбдурахIмановал