Мубараксса Рамазан барз шинал зурдардиву яла ххирамур, даража лаваймурди. Му зуруву бусурманнан ляличIисса хъиншивуртту дуссар. Жула ххирасса МухIаммад Идавсил (с.аь.с.) хIадисраву увкуну бур: «Рамазан барз бучIайхту Алжаннул къапурду тIитIайссар, дужагьрал къапурду лакьайссар. Ва барз къуртал хьуннин щяйтIант бавхIуну бикIайссар, бусурман тIайласса ххуллия бяйкьин къабулланшиврул». Цамур хIадисраву увкуну бур: «Халкьуннан Рамазан зурул циняв фазилартту, хъиншивуртту кIулссания, гайннан ччанссия ва барз щалла шинайсса буну».
Рамазан зуруй бувсса хъинсса аьмаллахсса чири хъунмассар, тавба дурманал бунагьру шюшайссар. Мунийн бувну, ва зуруй гьарца бусурманчу цалва бувсса бунагьирттая пашман хъанай, Аллагьнахь аьфву баву чIа тIий, бюхъайссаксса хъинсса аьмаллу буллай, чакру мизитраву жяматращал буллай, кулпат-оьрчIру, нину-ппу, гъанми, чIаххул ххари буллай, Кьуръан буклай, цадакьа буллай, диндалия бусласисса мажлисирттайн занай гьан бувну хъинссар. Мукунма, оьмур баврия, бунагь баврия урувччуну икIангу аьркинссар, цанчирча Рамазан зуруй бувсса хъинсса аьмаллахсса чири гьарза шайсса кунма, бунагьрахсса аьзавгу гуж шайну тIий.
Зума дугьаву
ГьунчIукьатIатусса Кьурбанаьлил чивчусса «НасихIатуль-аьвам» тIисса луттираву увкуну бур: «Зума дугьаву – Имандалул мукьва бутIул ца бутIар, ссавурданул дачIир, эбадатрал кIулар, тIааьтирттал, хъинбаларттал гьанур, АллагьначIан гъан шаврил ххуллури. Мунивусса фазилартту, хъиншивуртту чIяруссар. Цайми тIааьтирттал аьмаллу халкьуннан ккаккайссар, чIалачIиссар, кIул шайссар, зумарив Аллагьнан дакъа къачIалачIиссар, цаманан кIул къашайссар. Му кьюлтIсса аьмалли, Занная нигьаувсманал дакъа къадугьайссар. Зума – Занналгу, лагъналгу дянивсса эбадатри».
Зума дугьаву жулла диндалул ттарцIри, Аллагьнал жуйва бивхьусса буржри. Гьарца аьдатругу дурурччуну зума дургьусса бусурманчу бунагьирттая марцI шайссар. Му бакъассагу, ганал чурхгу цIуцIавурттая марцI буккайссар. Зума дугьаврийну аваданманан мискинманал тагьар кIул шайссар, увччуманан ккашилманал тагьар кIул шайссар, Аллагьу Тааьланал цанма буллусса неъматирттал кьадру бувчIайссар, щукру бан хъамабивтманан дакIнийн багьайссар.
Зумалул шартIру
Фаризасса зума ялув шаврил цаппарасса шартIру дуссар:
•Зума дугьайсса инсан бусурмансса икIаву.
•Балугъ хьусса икIаву. АцIния ххюра шин къархьунай зума ялув дакъассар.
•Аькьлу камилсса, бакIрал сагъсса икIаву.
•Дугьан каши дусса, чурххал кьувват бусса икIаву. Хъиннува хъунав хьусса, заэвсса, къашайсса, зума дугьарча чурххан зарал хъанахъисса инсаннай зума ялув дакъассар. Лахъисса ссапарданий нанисса инсаннайгу ялув дакъассар, ритан бучIиссар, амма яла хъирив лахъан аьркинссар. Лякьлуву оьрчI бусса ягу ккукку ттихъайсса оьрчI бусса щарссанингу, я цинма, я оьрчIан зарал хъанай бухьурча, зума къадугьан ихтияр дуссар. Мукун кьадиртсса зумагу хъирив лахъан ялувссар. Гьалак хьуну нанисса хIайван, инсан ххассал аншиврулгу ритан бучIиссар, къариртун ххассал ан къабюхълай бухьурча, масала, хьхьиривун оькьлай ягу неххал лавсун най. Ца оьзру бакъанува зума къадугьан бусурманчунахь ихтияр дакъассар.
Зума дугьан ччисса инсаннал хьхьурайра ният дан аьркинссар: «Ният дурунни на гьунттий зума дугьан ва шинал Рамазан зурул фариза тIайла буккан Аллагьу Акбар», — куну. Ният даврил чIунгу – баргъ лавгун махъ чани хъананнинни. Мунияр хьхьичI ягу мунияр махъ дурсса ният къахIисавссар. Му чIумуву ният дан къархьуну, хъамариртун личIарча, зумагу къахIисавссар, хъирив лахъан аьркинссар, амма му кьини дукра дукангу къабучIиссар, Рамазан зурул хIурматрахлуну. Рамазан зурул хьхьичIра-хьхьичIсса хьхьуну щалва барз бугьан куну ният дарчарив, ният дан хъамариртсса кьини дургьусса зума мунийну щаллу шайссар.
Ссалли зума зия дайсса?
•Дукра дукаву. Зума дургьусса инсаннан кIюрххил чаклил чIумуя маркIачIан чаклил чIун дучIаннин цукунчIавсса дукра дукан, хIачIия хIачIан къабучIиссар, мунил зума личIан дайссар. Чурххавун кьацIливух, майравух, вичIилувух ва м.ц. ци-дунугу духхарча, зума зия шайссар, масала, чурх шюшлай унува вичIилувун щин духхарча, ягу къалиян увкуну пуркIу вив ласурча. Зума дургьуну ушиву хъамабивтун ци-дунугу дукарча ягу хIачIарча зума зия къашайссар, циксса чIярусса дукарчагу, амма дакIнийн багьайхту гацIана дукрагу кьадиртун кьацI вилаган аьркинссар. Зума дургьуну ушиву дакIний бунува дюхлулшиврун ягу чаклин иссайни кьацIливун щин ларсун, цакуну дюкьарча, зума зияссар.
ЧIемпи дюкьаврийну зума къаличIайссар, амма кьацIливун дуркIсса ахпув махъуннай дюкьарча личIайссар. Ккарччува ягу синттава бувксса оьтту бюкьаврийнугу зума зия шайссар.
•Кьасттирай кIарчI учирча, зума зия шайссар. КIарчIатIи арча, зия къашайссар, так кьацI вилаган аьркинссар.
•Лас ва щар цачIун шаврийнугу зума личIайссар. Мукунсса чIумал зума хъирив лахъаву бакъасса, ласнай аьчIа (кафарат) ялув шайссар. Кафаратран куннил хъирив ку ряхцIалва гьантлий зума дугьан аьркинссар. Къашавайсса уну ряхцIалла зума дугьан бюхълай акъахьурча, лирчIсса зумагу хъирив лархъун, 60-ла мискинчунан дукра дулун аьркинссар.
•Хъамитайпа хIайз хьурча, оьрчI барча личIайссар.
•Гужрай зад дукан арча, хIачIан арча, ягу увгьуну зумух рутIирча къаличIайссар.
•Къашавай уну ххалаххи (укол) баврийнугу зума зия къашайссар.
•Зума дургьума бакIрава увккун, ахIмакь хьурча зума личIайссар.
Зума дугьаврил суннатру
З ума дургьусса инсаннал цалва бурж биттур баву бакъасса, Аллагьу Тааьланая хъунмасса чиригу бивну ччарча, зумалул суннатругу щаллу бувну хъинссар. КIюрххил ччяни ивзун, акбар учиннин хьхьичI дукра дукаву суннатссар, ца ххув щинал чирчагу. ДачIра, зад къадуркуну дугьаву къахъинссар. МаркIачIан чаклил чIун дуркIукун гацIана зума итадакьавугу суннатссар. Зума ритан яла хъинмур чассагри. Чассаг бакъахьурча, марцIсса щинах ягу накIлих, ягу нацIусса задрах риртун хъинссар. Зума дитайний: «Аллагьумма лака сумту ва бика аманту ва аьлайка таваккалту ва аьла ризкьика афтIарту, фагъфирли я Гъаффару ма кьаддамту ва ма аххарту» — учаву хъинссар, мунил мяънагу: «Я Аллагь, на ва зума Вихлуну дугьав, на Вийн вихссара, ттул таваккулгу так Вийнни. Зумагу Ина дуллумуний ритлай ура. Ттул циняв бунагьирттал ялтту учIу, я Гъаффар».
Цама зума дургьусса инсаннан зума ритансса зад дулавугу суннатссар. Мунал дургьусса зумалул чириксса чири дуллунангу бикIайссар. Рамазан зуруй миски-гъаривнай, оьрчIай, гъанминнай аякьа давривугу хъунмасса чири буссар.
Зума дургьуманан ккарчIулучIи ккухIаву, кьункьув, зумув щин ларсун хъиннура гивуннай диян даву къахъинссар, карагьатссар. НахIусса кьанкь дусса задрайн ссунтI учаву, дукралуха зузаву, дукаймуних уругаву къахъинссар. Щялмахърая, гъибатрая, мюнпат бакъасса, оьккисса каламрая маз бурувччуну икIаву хъинссар. Цайми-цайми хIарамсса, карагьатсса иширттаяту урувччуну икIаву хъинссар. Идавсил (с.аь.с.) увкуну бур: «Циксса халкьри, зума дугьаврияту бачIва ккашил шавугу, мякь шавугу дакъа, чири хIасул къашайсса!» Мунияту, гьарца бусурманчунан цалва чурххал базурду оьккисса задирттаяту буруччин ялувссар. Цахьва цама оьккисса калам буллай гъалгъа тIисса ухьурчагу, на зума дургьуну ура куну, мунаяту арх хьунссар.
ГьунчIукьатIрал Кьурбанаьлил «НасихIатуль-аьвамраву» зума дугьаву шанма даражалийх бавчIуну бур:
•Шаръэйсса зума – шинай цал бучIайсса Рамазан барз бугьаву, дукансса къадуркуну, хIачIансса къахIарчIуну, цайми зума личIайсса зад къадуркуну.
•ТIарикьийсса зума – цалва гьарца базу хIараммунияту, Аллагьу Тааьланал мабара увкумунияту бугьавури, яру хIарамсса задрах бургаврияту буруччавури, маз гъибат-бухьттанналия, щялмахърая, миннун лавхьхьусса цайми задирттаяту буруччавури, вичIи оьккисса задрах вичIидишаврияту дуруччавури, ка щинчIав зарал баврияту дуруччавури, ччан хIарамсса кIанайн бачаврияту буруччавури.
•ХIакьикьийсса зума – цалла дакI Аллагь акъасса цамур зад ччаврияту, дунияллул пикрирдаяту, оьккисса ниятраяту дуруччаву.
ТаравихIрал чак
ТаравихI-чак – Рамазан зуруй хъатIан чак бувну махъ байсса суннатсса чакри. Му чак Рамазан зуруй гьарца хьхьуну байссар, цалчинмур хьхьуну байбивхьуну. ТаравихIрал чак жяматращал мизитраву баву хъинссар. Агарда мукун бюхълай бакъахьурча, шаппа кулпатращал, чIаххувращал баванссар. Мукунгу бюхълай бакъахьурча, бучIиссар цалвалу бангу. Му цуппагу гужсса, цIакь бувсса суннатри (суннатун-муаккад), жула Идавсгу (с.аь.с.) ялув авцIуну личIан къабитлай буллай ивкIссар. Мунихсса чири хъинну хъунмассар.
ТаравихI-чаклил мяйра ракааьт дувайссар, кIи-кIира ракааьт дуллай, гьарца кIира ракааьтрал хъирив дуаьрттугу ккалай. ТаравихI-чак къуртал хьувкун, шанна ракааьтрайсса витрулул чакгу байссар, цал кIира ракааьтрайсса чак бувну, яла ца ракааьтрайсса бувну.
ЦIанасса чIумал хьунабакьай лагма-ялттуми зума дургьуну бусса чIумал гайннал хьхьичI дукра канакимигу. Рамазан зуруй жулва кIичIирттаву цивппа бусурманну тIисса инсантал кьацIливу къалиян дургьусса, ци-дунугу ккухIлахIисса ягу хIачIлачIиссагу хIисав шай. Мукун ккаккиялун Рамазан зуручIансса хIурмат кьабитаву – адав дакъашиврул бакIри. Мукссава дукра къадуркуну яхI бан бюхълай акъахьурча, щинчIав ххал къахьунсса кIанайн лавгунвагу дукан аьркинни. Му бакъассагу, Рамазан зуруй зума дугьан ялувсса инсан зума дугьан къаитаншиврул цукунсса-дунугу гьурттушиву даймагу бунагьравун агьайссар.
Аллагьу Тааьланал кумаг баннав Цува рязи хьунсса куццуй Рамазан барз гьан бан. Амин!
ХIадур бувссар
Камал Сагидовлул
ва ПатIимат рамазановал
