Лаккучу ушиврия пахру бувайссия

dudic_3Москавлия 58 км. манзилданий Тучково тIисса поселок дусса дур тIабиаьтрал караматсса Москва-неххал зуманий. Поселок учирчагу, ва бур уттизаманнул гьарцагу шартIру, инфраструктура дусса, гьантлия гьантлийн гьарта-гьарза хъанахъисса хъунбакъасса шагьру.

Тучковалий яхъанай усса ур 18 азарунниха ливчусса инсан. Шикку цаннал ца хIурмат буну, бавкьуну ялапар хъанай бусса бур личIи-личIисса миллатру. Вайннава 100-ксса кулпат бусса бур дагъусттанлувтурал.
Москавуллал областьрайсса шагьрулул мина-гьанулия жулва буккулт­рахьгу нахIакьдан бусласисса ххай къабикIан, кIицI лаганна гьашину интту, апрельданул 26-нний, Тучковаллал администрациялул бакIчи увчIлачIисса бувчIавурттаву ххув хьуну ва жаваблувсса къуллугърай зун лайкь хьушиву цIунилгу жула лаккучу, Гъумучиял шяраватусса Хайдакьов Апанни Юсупович. Ва ххуйсса иширащал барчагу увну, жул кказитрал хъунмур редактор Качар Абачараевнал тавакъюрайну, Москавлийсса жул, «Фейсбукравусса», дус, адвокат, Гъумучиял шяраватусса Михаил Мудуевлул уттигъанну Апанни Юсуповичлущал дунни видеоинтервью.

Интервью ласун хьхьичI соцсетирдаву ччима лаккучунаща ччикунсса суал булун бюхъайшиврия баянгу бувну бивкIссар.
Бишлай буру Михаил Мудуевлул Москавуллал областьрайсса Тучковоллал администрациялул бакIчи Апанни Хайдакьовлущал хьусса ихтилат.
— Апанни Юсупович, цIубакIрай «Илчи» кказитрал чулухагу, циняв лакрал ва Гъумучиял жяматрал цIаниягу ихтияр дула ина му къуллугърайн увчIаврищал цал ттигу барча ан. Халкьуннаясса чIявусса суаллал хIасил дуллай, тавакъю бан ччива кIицI лаган жулва миллат­рал хьхьичI бавцIусса яла агьамми масъалартту…
— Барчаллагь цинявннангу, барча авурттахлу. Му суалданун ца жаваб дуллуну щаллу къахьунссара. Мунияту жаваб дулунна кIива-шанма бутIуйх дарчIуну. Мяйжаннугу, хIакьину миллатрал яла язими ххазинарду – ниттил маз, культура, аьдатру, халкьуннал традициярду дунил духлаган бю­хъайсса нигьачIисса тагьардануву дур. Вай хъанахъиссар цумурцагу миллатрал «код». Амма хIакьинусса чIумул ссайкIуй рахIму буллай дакъар. Гьарзат хIала-ккала хьуну, личIи-личIисса миллатру цачIун хьусса ташурду чIяву хьуну бур. Жулва миллат кIулшивурттал, маэшатрал хъирив бувксса, чантI кусса миллат бур, дунияллийх ппив хьуну бур. Мунияту хIакьину миллатрал идентичностьрая гъалгъа тIийни, чара бакъа, кIицI лаган багьлай бур маэшат гьаз баврилмур масъалагу. Ттул пикрилий, цумур-цагу миллат цачIу ца миналий яхьуншиврул, гиккусса маэшат къулай бавриха зун аьркинни. На ччя-ччяни ияра Лаккуйн, Гъумукун. КIулли кIийсса шяраваллал хIалкьазия. Цуксса хIайпнугу, билаятрай 90-ку шиннардий хьусса дахханашивуртту гьарцагу шяраваллин асар къахьунну къаларгуна. Жулва халкь чIявуми бур ризкьичитал, дуланмагъгу чIявучин ятти-гъаттарая хъанай дур. Ва бакъасса, сайки гьарцагу жяматрал ппухълунная ирсирай дирсса цалла-цалла касмурду дур. Барачат буссар миллат ца кIанай ца миналий ялапар хъанахъаврия. Мунияту ихтилат хIакьину хъунмурчIин маэшатрая буллан багьлай бур. Цанчирча мунил биялалуву ливчIун буну тIий миллат яшаврилмур масъалагу. Цумур-цагу билаятрал, шагьрулул муниципалитетрал маэшат инвесторнал арцу дакъа лябуклай бакъар. Мунияту, ттулла даврийхчIин кIулну, кIицI лаганна Лаккуй бакъа гьар кIанайгу, инвесторнан цалла арцу щурущи дуван ччан бикIаншиврул гикку, щаллу дурну дикIан аьркиншиву «инвестиционная привлекательность». ХIукуматрал ягу укунасса инсаннал арцу дучIан даншиврул, гьарцагу муниципалитетрал дикIан аьркинссар дурну хIадурсса план, мукунма бувну бикIан аьркинссар инвестиционный паспорт. Жулва лак чув батIирчагу, хьхьичIва-хьхьичI гьаз бувай районнайн газ буцин багьлай бур тIисса масъала. ТIайлассар, буцин аьркинссия танийва, ттигу къачIалссар. Амма газ буцаврил буцири масъалартту щаллу хьун ххай акъара. Масалдаран, бакъар, къабивкIун бур жулва зунттаву заводру-фабрикартту. Оьрмулухун халкь зий бивкIун бур ризкьи-кьинилуха, хъу-лухччинуха. Мунияту зун аьркинссар думуниха, щурущи дуван аьркинссар канилух дуркмур. Шяраваллил хозяйство дакъасса, районнал хъунмасса потенциал бур туризм тIутIайх дичин давривугу. Вай гьарзатрангу ялув кIицI лавгсса куццуй инвестициярду аьркинссар.
Ниттил маз ябаврилмур масъа­лалучIан зана икIлай, учин ччива – цалва лякьлул оьрчIан лакку маз кIулну ччинан цикIуй дахкъачайссар, балики кулпатраву мунил кьадру-кьимат бухьурча. Масалдаран, ттул 30-ксса шинну хъанай дур, буттал шяраву школагу къуртал бувну, институтгу къуртал бувну, шиккува миналул хьуну. Кулпатраву мудангу ниттил мазрал кьадру бивкIун тIий, ттул оьрчIан кIулссар лакку мазрай ихтилат бан. Вай укунсса затру инсаннал цалла духIин-дуциндарая, тарбиялия хъарсса затрур. Гьарца чув жаваблувссар цалва миллатрал ялунбучIантIимунил. Масалдаран, ттун хъинну кьурчIи бизай, махъппурттуву буттал шяравун увкIни, оьрус мазрай вечI-вечI тIий жулва оьрчIру гъалгъа тIутIаву. Миллатгу, миллатрал ххазинардугу бухлагавай бур къатIий, зун аьркинссар хIакьину чIалачIимуниха, нигьачIаву рутлатимур масъалалуха.
— Апанни Юсупович, инвестициярдалмур ихтилатрая арх къабуцан, бувсун ччива ина бакIчисса Тучковалийн инвестициярду дучIан дувавриву федерал центрданул бияла хъунмассаривкьай, зул кIанттул властьрал бияла ххиссарив?
— Гьай-гьай, федерал властьрал гьурттушинна, бияла бакъа жулмур даврилгу лябукку бакъассар. Федерал центрданул программарду щаллу дувавур жул мурад, жул даврил мяъна. Цуппа Тучково инвестортуран къулайсса, цалла арцу щурущи дуван гъираращал кIункIу шайсса кIану бур. Инвесторнан жущал зун ччан бикIаншиврул, жугу хIарачат бувайссар инвестиционный паспорт щаллу буван. Дувайссар школа, детский сад, халкь яхъанансса чIярузивурду дусса къатри чув цукун дикIантIиссарив ккаккан дурсса поселокрал генеральный план. Га пландалийн бувну, дачIрасса аьрщарал ягу объектрал закондалий ккаккан бувсса куццуй чагъардугу щаллу бувну, инвестор айихьлай ур цаллами давурттаха зун. Инвесторнал ишла дан ласласисса аьрщи жу буржлувссару коммуникациярдал щаллу дуван.
Ялув бувсъсса куццуй, Тучковаллал ца чулух транспортрал ва логистикалул инфраструктура дуну, гамур чулухагу Москав-неххал зуманий буну тIий, халкь бигьалагансса зона дусса, къулайсса кIану бур. Масалдаран, Тучковалий буссар жунма цинявннан кофелиясса рекламалувух баяйсса «Московская Кофейня на Паяхъ» ЗАО ва колбасартту ва цаймигу хъус дишайсса вакуумрал продукция итадакьайсса «Слава» предприятие. Буссар ялагу хъунма­сса железобетондалул предприятие ва цаймигу идарартту. Вайннуясса налогирттал жул кIанттул бюджет щаллу хъанахъиссар.
ЦIана жу зий буру федерал центрданул халкь духсса къатрава цIуми къатравун бизан бан кка­ккан буллалимур программалуха. Мукунна чIал къархьуну щурун аьркинссар Транспортрал ва пересадочный узел дуллалисса проект. Ва проект дузал хьуну мукьах поселокрал къума хьусса центрданул тагьар къулай дувантIиссар. Ва ва цаймигу проектирдал хIакъираву вай гьантрай жучIан Москавуллал областьрал губернатор Воробьев бакIчисса хъунмасса делегация бучIан аьркинссар. Миккугу цачIу ххалбигьинсса масъалартту бур.
ХIасил, заманалия рязи бакъа­сса аьрзирдан чIун харж къадурну, жула кIунттихьхьун ласун бю­хъаймур ларсун зун аьркинссару. Ца мукъуйну, кIанттул властьрал биялдаралувугу къачансса масъалартту буссар.
— Дагъусттаннайн, хаснува жулла районнайн, инвес­тортал къананаврил савав цири?
— Дагъусттан бикIу, цамур регион дикIу личIишиву дакъа, инвестор учIаншиврул, политикалул чулуха паракьатшиву, пахъдагьру дикIан аьркинссар. Масалдаран, СМИ-луву Ккавкказуллал регионная тIий бивкIмургу, миккусса оьрмугу ца бакъаяхха. СМИ-луву ца тIий бивкIхьурча, регионнай халкь, миннуя хаварвагу бакъа, цала паракьатсса бущилий ялапар хъанай бия. Махъ бакъа Дагъусттаннал, жулла районнал маэшат лахъ бавриву потенциал гьакссагу хъунмасса бур. Масалдаран, лакрал чансса бакъар, ххуй-ххуйсса вузругу къуртал бувну, ххуйсса пишакаршивурттугу ларсун, личIи-личIисса билаятирттай, шагьрурдай ялапар хъанахъисса халкь. Миннал хьхьичIун ласурча районнай щурущи дуван ччисса инвестициярдал проектру, нажагьсса акъа ливчIми хIала-гьуртту къавхьуну къабацIанссия. Жу, масалдаран, Тучковалия бувксса, маэшатрал хьхьичIун ливчусса халкьуннал сияхI дурну, цал миннайн буккару жулла проектирдащал, яла гания гихунмай цайми инвестортурайнгу. Гъурбатрайсса гьарцагу каши дусса лаккучунан цала буттал шяраву, райондалий жяматран ци-дунугу мюнпатсса даву дан къаччишиврийн щакну ура. Цанчирча, шийх ялапар хъанай бунугу, дакIру Ла­ккуйн, ппухълу бувччунийн, мархри нанинийн кIункIу тIий бикIайну тIий.
Масалдаран, цакьнива ура Лак­рал райондалул ва Тучковаллал дяниву уссушиврул арарду хIасул дан аьркинни тIисса затрал ялув пикри буллай. Хъинну хьунссия жул шикку Лаккуясса машлул, культуралул вакилхана тIитIирча. Гихунмай хьунссия Лаккуясса продукция машай дуккан дуллансса ххуллу-чаранну лякъин. Жуща, масалдаран, хьунссия вакуумрал, клеенкалул продукция итадакьай­сса завод бухьувкун, Лаккуйсса халкьуннал дикIу ягу предприятиярдал дикIу ишла дуллансса продукция тIайла дуклан. Чара бакъа ва ттулва пикри дузал буван хIарачат буванна чIал къавхьуну.
— Москавлив «Дагъусттан» культуралул центрданий, постпредствалий чIяруну шай жулла республикалиясса жагьилтуращалсса, халкьуннащалсса хьунабакьавуртту. Дувайссарив зучIа укунсса журалул хьунабакьавуртту?
— Мукунсса хьунабакьавуртту дуллан аьркинссар, хаснува миллатирттал дяниву барурду, къапурду бивзсса цIанасса заманнай.
Дагъусттанная бувкIсса делегация хIала-гьурттусса культуралул опыт ттинин хьуссар Москавуллал областьрайсса Троицы шагьрулий. Ялун нанисса августрай дувайсса Шагьрулул кьинилул шадлугърал хьунийн жулгу умуд буссар, Троицы шагьрулия эбрат ларсун, жулва халкьуннал культуралущал, багьу-бизулущал тучковцы кIул бувансса.
— Москавлив жулва да­гъусттанлувтурал дувайсса давурттавух гьуртту хьунсса мажал шайрив вилламур давриха?
— Мяйжаннугу, шийхсса дагъус­ттанлувтурал дуссар хъинну ххуйсса, Ххувшаврил байрандалул хьунийн, Новодевичье хIатталлийсса жулва вирттаврал аьпа дакIнийн бутан, циняв цачIун шайсса аьдат. АцIрахъул шинну ххишалагу хъанай дур ва аьдатран. Таний хIатталлия махъ циняв ттучIа шикку, Тучковалий, батIайссия, неххачIа цаннащал ца хьунабавкьуну, цаннан ца ккав­ккун, хавар-махъ бувсун, цIу-ччатI кIибачIайссия. ЦIанагу, центрданул дуллалисса давурттавух чялиш­сса гьурттушинна дан чIун диял къахъанай духьурчагу, ттущава шайсса, арцуйну бикIу, укунма бикIу, кумаг бувансса хIарачат бувара. Уттигъанну, масалдаран, Дагъусттаннал макьаннал концерт дуллай буну, спонсоршиву дував. Мукунна хьхьичIва МахIаммад Аьбдулхабировлул «Дагестан без сирот» проектравух гьуртту хьу­ссара цимилагу. Интнил хьхьу ва цайми-цаймигу жулла байраннай гьуртту хьунмур бувара.
— Чил кIанай, чил халкьуннаву мукунсса даражалул къуллугърайн лахъан ччи-ччинаща къабюхъай. Вин му давриву инава да­гъусттанчу, лаккучу ушиву бахчусса кIанугу хьунабавкьуссарив?
— На такIуйвагу нава Дагъусттанная, хаснува лаккучу ушиву кьюлтI къабувссар. Ялунгума пахрулий чIурчIав дувайссия нава Дагъус­ттанная ушиврий. Цалчин, на шикку ялапар хъанай ура ччянияцIа. Ва къуллугърайн хьхьичIмур срокрай увчIиннин, на каялувшиву дуллай икIайссияв хъуннасса строительствалул организациялий. Гиккунгу увкIссара институтгу къуртал бувну, участокрал мастерная айивхьуну, строительствалул хъунаманал къуллугърай итаннин. Зузиссаксса хIаллай цалагу миллат-къамиллат тIисса аваралувун агьну дакIний бакъар. ЩилчIав иттах бивщуну акъара. Цанчирча на шикку зий икIайссияв ттуна навагу чув уссарав, щил дяниву ялапар хъанай уссарав кIулну. Ва хъунбакъасса шагьрулий цуппа ца кулпат бакъахьунссар ттучIа я лас, я щар зий къабивкIсса, ттул даву къакIулсса. УвкIния шинай на шикку ялапар хъанай уссара гьарцагу тучковецнал, вайннал культуралул, диндалул, багьу-бизулул хIурмат буну. ТачIав хъамагукъабивтссар нава ча увкIссаривгу, щил тарбия ув­ссаривгу, щил хьхьичI жаваблувну уссаривгу.
— Инсаннал хасиятирттаву вилла дакIнин кьамул­сса, гъансса хасиятру цуми дур?
— Инсаннал хасиятраву на хъуннасса къулагъас дувара га инсаннал духIи-дуциндалух, тарбиялух, мяърипатрах, къуццу тIутIаврих, увкусса, буллусса мукъул жаваб дулаврих, ганал аькьилшиврух. Укунми хасиятру дусса инсан дакIнилгу лаласай най уна.
— Оьрму лавгун, угьара хьуну махъ вин инава чув чIалай ура? Лаккуйн, Ватандалийн зана хьурча, чув, ссаха зий чIалай ура вина инава?
— Гьарцагу Ватандалия архсса лаккучунан куна, ттунгу нава угьара хьуну махъ Лаккуй Гъумук чIалай ура. ЦукIуй шийва личIайсса акъахьувкун, ттулва ппухълу бувччуний, миннал рухIру дуний чIалай ура. Гъумукунгу, аьрххилух, иширах урувгун, шинал лажиндарай 5-6-лла ивсса чIуннугу шай. Мунияту чIиримур Ватандалия такIуйвагу ят увцун къаивкIссара. Цалсса, ва къуллугърай зий ухьувкун, халкьуннал ттуйнна дурсса вихшалагу, умудгу зиялий гьан къабан, ттуйва бивхьу­сса буржирдаха зунна. Ватандалул оьвчирча, ттул кумаграх мюхтажну лякъирча, мудангу хIадурссара чIаравгу ацIан, шайсса ка-кумаггу буван. Цалсса бувар оьвчин…
— Ахиргу, ци чIа учинна ва интервью дан дакIнийн багьсса миллатрал кказит­рангу, кказитрайхчIин циняв лакрангу?
— Цинявннал чIа учайсса зума-ккарччулусса махъру къаувкуну, чIа учин ччива яла агьаммур – жулва лакран цивппа ца буссарив хъамакъабитаву. Чув яхъанарчагу, цалва мазгу, мархригу, аьдат-эбадатругу хъамакъаритаву. Хъинну ччива, ххуй-ххуйсса кIулшивурттугу ларсун, дагъусттаннал, лакрал жагьилтал Ватандалийн зана хъанай, цивппа лявхъуний тIалавну. ЖучIан хъамалу бучIан дакIнийн багьми хьунабакьин, хъамалу бан жугу мудан хIадурссару.
— Барчаллагь, Апанни Юсупович, бувсса ихтилатрахлу!
Ихтилат бувссар
Михаил Мудуевлул.
Таржума бувссар Залму АьбдурахIмановал
P.S. Ва интервьюрал щаллусса версия жул буккултраща ккаккан бюхъантIиссар YouTube интернет сервисрай ва социал сетирдаву