Ттул хъунмямма лакку мазралгу мукьахчуя

img-news-5Ххаллилсса лаккучу, яхI-къириятрал увччусса инсан, гьунар бусса чичу ва ка сававсса хIакин Айдамирхъал ( Айдахъал) Айдамирдул арс Зияуттин (1928-2009) увссар ДучIиннал шяраву Лакрал райондалий.1942 шинал 5-мур классгу къуртал бувну, лавгун ур буттащал къалайчинал касму лахьхьин хIалтIилухун. Чагуртшиву дуллай зий ивкIун ур Азирбижаннаву, Арманинаву. Муниятур Зияуттиннун, ххаллилну къалайчинал касму лахьхьаврицIун, миллатирттал мазругу лавхьхьусса. З. Айдамиров ивкIссар хъинну машгьурсса Дагъусттанналгу, цалва миллатралгу ватанчи. Ххирассия ванан цалва ниттил маз, му ивкIссар хIарачат буллай лакку маз ябан, ялун нанисса наслулун тапшур бан. Мукунсса бажарданий мунал тарбия бувссар цалва оьрчIругу, жу – оьрчIал оьрчIругу. Пенсиялийн увккун мукьах, ттул ттатта бабащал зана хьуссар цала буттал шяравун ДучIив, эяллаву къатри дурссар. Ттаттал хIарачатрайну шяравун бувцуссар чани, муная эбрат ларсун, цала буттал шяравун бивзссар кIива-шанма кулпат ялагу.

На ва ттул ссу Саният, Да­гъус­ттаннал паччахIлугърал уни­верситетравун, лакрал отделениялийн дуклан буххавугу Зияуттин-мяммал жувура дирхьусса лакку кIанттухсса ва лакку мазрахсса ччаврил аьламатри.
Университетраву жу хIарачат буллай буру лакку мазгу, лакрал литературагу куртIну лахьхьин. Умуд бур жущавагу бюхъанхьуви хъинну авадансса, уттигу циняв цил аьламатру ялун личин къадурсса ниттил мазгу, мазраясса элмугу хьхьичIуннай давриву жулвамур бутIагу бишин тIисса.
Ва ххуллухь ттула курсирал даврил теману на ларсъссия З. Айдамировлул «Ттаттал дилмаж» тIисса хаварданул мазрая, стильдания бусаву. Ва ттулла макьалалувугу на бусан ччай бура му хаварданул мазрая ва гьанумур пикрилуя.
Ва хъунбакъасса хавардануву буккун бюххансса, асар хьунсса куццуй бивхьуну бур чIявусса миллатру цачIу ялапар хъанахъисса шагьрулул кIанай ниттил маз ябаврил масъала. Шяраваллу дачIра хъанай, циняв шагьрурдайн бизлазисса тагьардануву мюрщисса да­гъусттан миллатирттал мазру бухлагаврил дазуйн бивну бур. Му буруккин чичул, художникнал даражалий, дакIний личIансса сурат дирхьуну бу­ккултрал хьхьичI бихьлай ур З. Айдамировгу.
Хавардануву ккаккан бувну бур «Анавар кумаграл» машиналий зузисса хIакиннал давриву хьунабавкьусса иш: му вызоврай увкIун ур угьарасса зунтталчуначIан. Ванал арс цалва кулпатращал яхъанай ур шагьрулий. Цала «баркушгу» дунияллия ларгун, ургала акъа ливчIсса къужа арснал цачIана увцуну ур. Арс цува цукун­сса уссарив, буттащал ци мазрай гъалгъа байссарив жунма къакIулли, амма ванаща бюхълай бакъар я маз къакIулсса арснал оьрчIащал гъалгъа тIун, я оьрусрив-лаккурив бувчIин къашайсса арснал щарнил мазгу ванаща лаласун хъанай бакъар. ОьрчIангу бигьану къабикIай ниттил гъалгъа бувчIин: ни­ттил тIутIисса дитта, диитта, дяитта «диета» бушиву так ганил учкъулалийн заназисса душнин бувчIуну, хIакиннахь дилмажшиву дуллай бур.
Цалва маз бувчIайсса «дунияллул чувная» ххари хьусса хIакиннахь буслай ур ттатта цала иш-тагьар шагьрулий цукунсса дуссарив. Оьрмулухун га зий ивкIун ур колхозраву, яттичIа. Арс дуккин увну ур, къатлул увну ур, цала ссурахъил душ бувцуну, шагьрулий квартира лавсун бур. Цувалу ливчIсса ттаттан утти шагьрулий яхъанан багьлай бур, цува аьдатсса дукралиягу, цалва маз кIулсса жяматраягу яувцун. ХIакиннан чIалачIиссаксса, ванал азарданул, гастритрал (арснал щарнил мазрай «гасппиртI») сававгу цалла аьдатсса мина-гьану даххана даву, дакIний хажалат душиву хъанай дур.
Хавардануву ишла бувсса лексикалуву цаппара агьам­сса къатру личIи дан хъанай бур. ХьхьичIва-хьхьичI авторнал идеялул хъунмур бутIа бур хавардануву оьрус мазрава лавсъсса махъру ишла баву. Цумурцагу маз цайми мазурдивасса мукъурттийну авадан шаву – му кьанундалувун багьсса зат бур. Амма ми махъру ишла баврил цинма багьайсса ххуллу-хха бикIан аьркинссар тIий ур автор. Оьрус мазрава бувкIсса махъру бур авторнал гъалгъалувугу. Ми бур ишла бувну цIана зузисса кьануннайн бувну, оьрус мазгу кIулсса, дур­ккусса инсаннал зумуну: стакан, мензурка, кефир, гастрит, диета, адрес. Ччянива мазрал лялиян бувми махъру авторналгу лакку зумуну ишла бувну бур, масала, ккурпа (крупа).
Къужлулмур гъалгъалуву­сса оьрус махъру, ччянива мазравун багьну «миналул хьумигу», ттигъанну бувкIмигу, лакку бувсса бур: ссуда (сода), къипир (кефир). Арснал душнин бувчIиншиврул кIанттуйнгума къужа усттул тIий ур ( ва махъ лакку мазраву ишла шай стол тIимур мяъналий). ХIарачат буллай ур къужа оьрус мазрайгу гъалгъа бан: «Илмира-ай! Издис ппашул … бачукьай..», ягу: « – Ил душ! Вай арамтуннан лув бишин кIантту ласикьай, ттаттал! Усттал… садис хьун усттул …».
Къужлул арснал щар шаймур буллай дур оьрус мазрай гъалгъа тIун, хIала буллай, баччан бувсса лакку ва оьрус махъру. ОьрчIащал ва гъалгъа тIий дур «марцIсса оьрус мазрай»: Усккурай чиво ппиришул? Дидушка самсим ппулуха, да?». Амма хIакин «лакис» ушиву кIул хьуну, ва кIура даллай дур гъурпIашрайн: «– Гьа-а… Ина лакис урав? Исппасиба. Уссар ва жул биднай дидушка балнуй хьуну» ва м.ц. ЧIявуми щарссанил увкусса къабувчIай махъру, хIакиннал накьлу бай аслийсса лакку мазрайн: диета («дитта», «дяитта») – пагьриз, гастрит («гасппиртI») – гъажа бизаву, лопух («лабух») – улчча ва м.ц.
ОьрчIан ниттил маз бувагу къабувчIай. Вайннан ттатта «аьжаивсса, маз къакIулсса» инсанну чIалай ур: «Ца-кIива махъ бакъа къакIулли пакьирнан». Мунияту багьлай бур вызоврай увкIсса хIакиннан тта­ттал ва оьрчIал дянив дилмажшиву дуллан.
Укун авторнал ккаккан бувну бур оьрус мазравасса махъру ишла баврил цила кьануннугу, кьяйдардугу душиву, цанмавагу бучIину къакIулсса оьрус маз аьркин бакъа ишла буллалаву комизм цирича, аьнтсса сатиралул ярагъ кунма чIалай бур.
Хавар най бур бусласиманан цанма ккавкмур кунма, гъалгъа тIиманал мазрая (1-мур лицорая). Авторнал (чичул) ва бусласиманал маз цава ца бур учин хьунссар. Авторнал авадансса маз чIалай бур жунма тIабиаьтрая бусайнигу: «Цукуннив тачIав дакъачIин бизаршиву дутлатисса, дуниял дарщуну, гьава пахъ багьну, ссав гъав ларгсса кьини дия. Чуврив архну аьратталну лачIлай душиву кIул буллай бия гъур-гъур тIийннасса къув-аьслилгу, лях-карах личлачисса цIупарданул пIяйлилгу» . Чансса мукъурттийну инсаннал суратгу жулла хьхьичI дацIлай дур: «Яру цIаннайн хIалу шайхту, ххалхьунни, муххал лахърулий щяивкIун, дакIницIалугу кIирагу канил бувгьуну, сайки кIилавхIусса, илтIа-кьирисса угьарасса зунтталчу».
Саргъунну бувсун бур куннил хъирив кув хъанахъисса кунницIун кув бавхIусса ишру (повествование), иширттал динамика. Микку ишла хъанай дур лакку мазраву гьарзасса личIи-личIисса глаголданул формарду: Лавгунна леххаврий оьвтIий ца мукун къия дирсса адаминачIан. Бувхру хъуни панеллал къатрал шамилчинмур зивулийсса пукьлувун. Жул хьунийн бувккунни мадара цIикIсса, лазилавкьусса зунттал сипатрал душ…ЖанахIравун най буна, хьхьичIун бувккунни ганиярвагу чIавасса душгу, лявмунияргу чIивисса оьрчIгу, гайннал гиччава ккаккан бувунни къашайшала умур къатлул хьулу. Бувххунну. Бурувгунну угь-къаклил чулухунмай..».
Хавардануву мадара­сса кIану бувгьуну бур цанма чIалачIимуниясса авторнал пик­рирдал, цавува цаласса гъалгъалул: «.. цакуну аьжаивсса щак багьуна: «Гьай-аман, ва адамина, жагьилний авлияшиву дан бувккун, аякьа дакъа кьабивтун бивкIсса оьрчIачIа, урват бакъа ливчIун, бакъа хIакь ялув буллай, цала тери-хъери дурмур цайминная тIалав дуллалисса ххутIив кьатIхьу барцIвагу акъарвав?» тIисса. ЦикIулссар, бикIайхха, оьрчIругу щарссаничIа кьабивтун, уртту ххуйнийх, щин дяркъунийх ччамарду буллай цала бавцIумур чIунгу гьан дурну, утти «Гьай-гьай!» лавгун, «Вай-вай! ливчIсса арамталгу».
Хавардануву ишла бувсса чIявуми махъру бур стилистикалул чулуха нейтралсса, ла­кку мазрал луртан диялну ишла дурсса. Шикку жунма хьунабакьлай бур личIи-личIисса тематикалул аслийсса лакку махъру:
а) чурххал базурдацIун, къашайшивруцIун бавхIусса: дакIнил оьнтIа, инжитшиву, къюву, гъаглул цIуцIаву, кьуцIу уллан, кьурчIи щин диллан, чIанакI бичлан, лякьа лиян, дук­ра лялиян дан;
б) дукрардал цIарду: тартала, вит, тартнакI, щайини, аьрччап, бувцIу ххункIру, буркив, чуттурду, гьарай ини, хIухчил дялла ххункIру, кIуттал ккурч, хIалахIу, хIанттий ини; кьурчIиссанну диркIсса дурту­ххюттул ххункIру;
в) ххяххиярттал цIарду: уртту-щинал (дукра), улчча, кьунучай.
Сантирай ишла бувну бур синонимру, масала, оьрчIал дур тяхъасса симанну (лажин, сиппат, сичча тIисса кьюкьлува). Асарду гуж буллай бур цанничIан ца гъанну ишла бувсса, ца журалул асарду кка­ккан байсса мукъурттил: бизаршиву, хъювсулшиву, аьратталну. Цала маз бувчIайсса инсан ирияврия ххари хьусса къужлуя бусласийни, автор ишла буллай ур дуснакьравун бавкьу­сса мазраясса метафора: «…цала зумувсса маз дуснакьрава чIумуйнусса итабавкьусса инсан иривну уна, ялагу га кIивунма кьункьуллувун бакьиннин, бюхъавай гьарзану гъалгъа тIун ччай, щакъалиххавай, мазрал хьхьури щала итаракьин къахьурчагу, хIура дурну, нагу лавгун, ялагу гъаривну личIаннин чяш увккун, лажин ляхълахъисса куна…».
Хавардануву хъунмур кIану бувгьуну бур ихтилатрал (диалограл). Лакку маз къакIулсса душнил гъалгъа ца-ца чIумал оьрус мазрайва бивтун бур, ца-ца чIумал лаккунайн бувцуну бур. Махъми персонажирттал ихтилатгу бур цанма-цанма лавхьхьусса. Лакку мазрал гъалгъалул этикетран хасъсса махъру, обращенияртту хьунадакьлай дур хIакиннал ва къужлул ихтилатраву: ттаттал (арснал душнихь) валлагь, ттул арс; уссил арс (къужлул мазраву), буттауссу (къужлухьмур гъалгъа).
Гъалгъалулмур мазрал журалуву ишлану бур зукьлурду, хаснува бугьараминнал мазраву. Вана къужлул гъалгъалувугу: «Агь, вил жан цIуллу дивуй, ина ча агьра шиккун?» , «Агь, вил ахир хайр дивуйярч…», «Мукун уча, уссил арс, вин арулва неъмат тIитIивуй».
Къужа паракьат уллай, хIакингу ур зукьлурду ишла буллай: « За бакъассар. Ина му вила арс цIуллу аннав уча. Вай вила арснал оьрчIру талихIсса бизаннав уча. Яла гьарзад цийнува цу­ппа тIайла бацIантIиссар…».
Лакку мазрал гъалгъалулмур стильдануву ишлану бур междометияртту, личIи-личIисса асарду чIалачIи байсса махъру (эмоционально-модальный частицарду), учаларду, лувля­къурду. Мукунсса махъру гьарзану хьунабакьлай бур ва хаварданувугу: варч, валлагь, агь вил къаттай, агьа-гьей, ве-ей, вагъар.
Ва хавардануву З. Айда­миров лакку мазрал мукьахчушиву дуллай ур, гьам цалла чичрулуву авадансса лакку маз ишла буллай, гьамгу лакку маз ябангу, буруччингу бурж хьхьичIва-хьхьичI кулпатрай, нитти-буттай бушиву тасттикь буллай. Хаварданул ахирмураднугу ккалли бан хъанай бур ва угьарасса зунтталчунал махъру: «Да, адаминай, варч ниттил накIлищал ниттил мазгу, буттал кIанугу ирсирай цала оьрчIан лахьхьин бан нитти-буттайсса бурж бакъаривварч?»
Асият Оьмарова,
ДГУ, ФФ, 2-мур курс