«Аьрайн-гьавккуртту шахьлахьинийсса дуаьртту хъамакъаритай»

pz_20«Магьлувух кунма бувкIун, макI кунма чIарах бувккун лагайсса бивкIун бур оьрму, 90 шинавун биявай бунагу, лахьхьу-цархьхьу хьуми ишру кунма дакIний бур дяъвилул чIумалсса ишру», — тIий бур Цалчинмур ЦIувкIратусса Кьуцмаева ПатIимат. Ганил бусласимуних личIлулну вичIидирхьуну бура нагу, цавагу махъ щяв багьан къабитлай.

Га ца кулпатрал кьадарданувагума чIалай бур щалла шяраваллилгу, миллатралгу тарих. ВичIидишара зугу Кьуцмахъал ПатIиматлул кьадарданул кьиссалух:
«Дяъви байбишайхту ттун школа кьабитан багьуна, ду­ккаврилсса бай чIун дакъая, гьар кьини шяраву дакI шиши дагьан дуллалисса маоьрду бикIайва. Ттул буттал МахIаммадлул 4 жагьил аьрайн тIайла увккуна ужагърая – кIия цала арс, кIия уссилссагу. Ччяни дунияллия лавгсса уссил оьрчIругу ччаннай бацIан буван багьссия буттан, ми ссурахъал ттун уссурвавраяр личIи бакъа ххирасса бикIайва. МахIаммад-Билал тIима уссу дяъвилул ярагъ байсса завод­рай зий уссия, МахIаммада милицанал хIаписаръя, ХIажи шяраваллил налогру датIай отделданий зий уссия, ХIасан колхозрал зузалая. МахIаммад, ХIажи ва ХIасан ливтIушиврул извещениярду дуркIуна, миннал бивкIурду лялиян бан къа­хъанай, бава ва бутта яхI бан къахъанай ттарай-ххарай тIий занан бикIайва. Къушлий ттуяр чIивисса уссу Рамазангу ия, чIун захIматсса дия, дуки-хIачIиялул луртанну духларгсса, ккаши багьсса. На чурххай цIакь бусса бияв, ччимур даву дуван бю­хъайва, чIиникI канил бувгьуну цулунгу лахьхьав, хъарасрал кIамайму бувгьуну гъайтIунгу лахьхьав. ЦIан-чаннавува къурувгу буккайссияв, хьхьудяризаннин ичIаллил кушурдугу буллай. Ниттил ттун ччянива лахьхьин бувна ппалул катIри, жуларду дуллан, хъуни хъаннивух хъар дургьуну зун му пагьмугу бучIи лявкъуна. Женорг бия КьурбитIаева СалихIат тIисса, шяраваллил агьулданий аьтIутIисса ххаллилсса хъамитайпа. Мунил, жуйн оьвкуну, 6 душ личIи бувнав: Илдарова Къиргъу, Дагирманова Камилат, Закарияева Ххадижат, Бакриева Кубра, Минкаилова Кагьран ва Кьуцмаева ПатIимат. Шяраву 6 махIла бия, кIи-кIива душ ца-ца махIлалийн тIайла бувккунну, кьунниялай дуссухалу бувну, аьрай­сса саллатIтурансса жуларду ва катIри дуллали баван ппалуя. Дурмур жу СалихIатлучIан диян дайссия, посылкарттаву дишин. Миннущал дишайссия лажин-ка лишинмургу. Бичайссия аьрайн-гьавккурттугу. СалихIатлул, ца хъунма кIюххигу буллуну, цаланий аьрайн-гьавккуртту шахьлахьи бувайвав. Цалама уссичIан СулайманнучIангу, ласначIан АлхучIангу бияннав гьавккуртту тIисса дуаь дайва, жухьгу зулациринначIангу бияннав тIий дуаь дувара учайва. Мискинтал, хъами, мурччивгу щипI-щипIтIи дурну, дуаьрду дуллан бикIайва, къащилул, къиялул зурзу тIун дикIайва хъаннил мурччив му хIалатраву. Нагу дуаь дайссия, ттулвами уссурваврачIангу бияннав куну. КьурбитIахъал СалихIатлул цавагу мурадгу барткъалавгуна, я уссу, я лас къаххассал хьуна дяъвилул цIарава. Жул тIювайгу шанма маоь хьуна. МахIаммад-Билал тIима уссувагу зана хьун­ссар тIисса тамахIгу кIулщул лу­ххайн бувккуна. Бава аьзиятрай дикIайва Билаллуя ятIа-тIар бакъа. Мунах аьтIийнна, аманат­ру буллайнура дикIайва, цурда диркIукун Билаллул хIакъираву цичIав хавар баярча, бусан цачIанма гьаттайнгу бухьхьияра тIий. Ва зумагу тIун дикIайва:

Аьрайн нанини лархсса
Зул чурххай даркьу янна,
Гьарай, щил лирккунавав,
Зул гьаврду чув хьуривав?
ЧIутIул чявхъалул хьхьичIун
Зу нанисса ппурттуву,
Зу зана къахьуншиву
ДакIнил бусарчагума,
Ватан дуруччин найсса
Зул хьхьичIун-яв на ххяххан.
Дуаь дурссия, арсрув,
Заннайн аманат буллай.
КIяла чагъар бувкI чIумал,
ЛухIи ттангъа дирхьусса,
Ккулла щуссари куну,
Хъирив дуккан къархьуна.
ЧIунгу захIматсса дия,
Ххуллугу архсса бия,
Зу бакъасса оьрмугу
ХIасратрал хьхьири бия.

Тай захIматсса, ка хъирив къалаллалисса шиннардий бу_къавгьуну аьрщарал парча къакьабитайссия. Къурнил 2 бригада буссия: ца- Илдарова Пахил, цагу – кIава КьурбитIахъал СалихIатлул. Чурххай цIакь бусса на ччимур даврия махъаллил къашайссияв, амма Пахил на ницан ххулув, щин ххилаххи байвав, хъарасрал кIамайму ттухьхьун булун дакI къадиллай. Ттун 16 шин шайхтурив, на захIматрал фронтрайн гьан бувнав. СумбатIуллал ва ЦIувкIуллал душвавран дукия, лахханмур дусса далухIирду дишин ца ницай аьрава хIадур дурну дия. Ваччату Щурагьун бияннин бахьтта лавгссару, га аьравалттил хъирив най. Хасавюртуллал чулухунмай тIайла бувккунав окопру дуклан. Бувхшиву ккаккан банмагу ламус хъанай бия багьтIатIал хьусса ттун, дяъвирхха, яхI бан аьркинссархха тIий. БувкIунни май барз. Ца ххуйсса кьини дия 1945 шинал 9-майрал кьини. Дуниял бургъил дурцIуну, урттул кьанкь ришлай, ца тIааьнсса интнил хIукъу бия. Жул шяраву царай лахъи цIияллу дикIайва, хьумур баян бан, оьвчин лахъайсса, ряхвагу махIлалун баянну оьвчингу шайсса. Ми цIияллайн лавхътари, хъатлий кунна дуниялгу ядишайва. Шяраву хьумур баян байсса оьвтIала икIайва Аьлил Кьубихъал Аьли тIисса. Мунал оьвкунни бюхттул цIияллайнгу лавхъун, «дяъви къурталссар, ттупангру щяв бивчуссар, жува ххув хьуссару, Берлиннай ттугъ бивщуссар, зулла-зулла бюхттул цIияллай Ххувшаврил ттугъругу бищара, зувагу байрандалийн хъунккурчIав буккияра», куну. Бава ливтIусса арсурваврах аьтIий ккурчIавгу най дакъая, балики, утти Билалвагу шавай учIан тIий маз-кьаз бишав бавахь, бувкру кIичIиравун. Ласру аьрай ливтIуцири хъами бия ятинтал хьусса оьрчIругу бувцуну ккурчIав най. АьбдурахIимова Ххадижат бия 6 оьрчI бувцуну най, нинугу диркIусса 5 ятин бия Исрапилов Кьурбаннул. Мукь-мукьва ва шан-шанма ятинтурал кардугу дургьуну бувкми кIицIвагу къалагланна. Хъиннува кьурчIи бизаймур му бия, муси дирну шяраву 65 оьрчI ливтIуссия, сагъну буния мигу жущалва ккурчIав буккантIиссияхха, аьрай талай бивкIсса ппухълуннан оьрчIал бивкIу цуксса кьутIинссар тIисса дардисан дакIурдива дук­лай дакъая. Буттахъал лажинт къакIулсса оьрчIру бия нитти­хъал никирттайн багьну, нигьав­ххуну аьтIий, кув хъами лях-карах дакIру цIун хьуну багьлай бия. Гъазиибрагьимов АхIмадхан ва 3 ятиннащал ливчIсса Юнусхъал ПатIимат бия ми хъаннин кумагру буллай, миннал чIарату хIура къахъанай. Ххаришиврул ва кьурчIишиврул аьтIаву дия, байрангу мукьал байран дия», — буслай бур ПатIимат.
«Аьрая зана къавхьусса уссурвавраха зумарду тIутIаврил шаэр шавай ливчIссара», — учай Кьуцмахъал ПатIиматлул. Ва маз пасихIсса, учайсса мукъуй цIу бусса, чIявусса шеърирду дакIних кIулсса инсан бур. МахIачкъалалив бизайхту, оьр­мулухун «Горзеленхозрай» зий бивкIун бур.
— Къарил оьрмулуву ца акъа-акъасса арснал ХIасаннул хар-хавар бакъасса бивкIулул хажалатгу духIан багьунни, бава дикIайва балайлул гъургъу буллай, якьамашивруллив ми ххару дакIнивагу къабувккунни, «аьрал аьрайн най бур тIий, ттул дакI аьратталну дур» тIун дикIайва, мискин. Ттул оьрмугу уссурваврах мякьнува, дакI аьра­тталнура лавгунни, оьрмугу ци ххай бура, ттул душ, магьлувух кунма бучIайсса, макI кунма чIарах буккайсса мутта бивкIун бур, — тIий бур.