ЦIувкIул – Хъун дяъвилул шиннардий

Дяъви байбишин хьхьичIсса шиннардий Цалчинмур ЦIувкIуллал агьлу цащава шаймур буллай, зий, цалва маэшат гьаз буллай бия. Зий бия хIукуматрал идарартту, щарнил агьлугу зий бия мадара цIакь бусса колхозраву. 1940-кусса шинал зузи бувуна цIусса школа. Совет хIукуматрал циркраву зий бия дунияллийх цIа дурксса пагьламантурал къушру. 1926-кусса шинал дурсса сияхIрайн бувну, 1-мур ЦIувкIуллал сельсоветрай сияхIрай ия 1 794 инсан, 563 къатта, чIаххувсса мюрщи щархъурдащал архIал. Му чIумалли ЦIувкIуллаха укунсса балай лявхъусса: Шанттуршва къатта бусса, Шаназара чув усса, КкурчIавва базар бусса, Гьай жан, ЦIувкIуллал шагьруй! Цакуну байбивхьусса дяъвилул къабивтуна агьали паракьатну ялапар хъанан. Ялун бивуна оьсса бала. Дайдирхьуна мобилизация. Цалчинсса нарядравух дяъвилийн увцуна 30 адамина. Вайнная ливтIуна чIявуми. Шяравун дукIлай дия извещенияртту. Аькулату къув куна, Щунуха цIупар куна, ЦIувкIуллал ххаллил душру, Силул ччуччин бувуна. КIилчинмур наряд 1942 шинал март зуруй щаллу дуруна, миннавух ивкIссар ттул ппу Мажидхъал МахIаммадрамазангу. АрхIал 27 инсан. Хъаннин багьуна хъарас канил дугьан, ххулув цулун, цинярда къурнил давуртту дуллан. Дуланмагъ дуллан багьуна уртту-щинай. Мукун бухьурчагу, махъаллил хъанай бакъая фронтран кумаг баврия. Чичлай бия дяъвилул заем. Ца кьини дартIун дия 21 кг. арцул, цимирагу посылка гъили янналул. 1943-кусса шинал интту, кувссая хъу дурну, гъай куну дия 18 гектар Чуручавалу тIисса кIанттай. Душманнал танкарду лахъан къаритан дуклакисса къанаврдай Ленин­ккантлия арх бакъа гьуртту хьуну бия 20-нния ливчусса хъами-душру, 3 хъамитайпа оьрмулуцIа хьуну бур гикку. ХIукуматрал кумагран итадаркьусса иникьали ласун Лаващав лавгун, махъунмай нани ххуллий, 2 хъамитайпа оьрмулуцIа хьуну бия, бахьтта мукьав ца-ца пут ларсун бувкIун бия. Амма бала цуппалу къабучIай­ссар тIисса учала тIайла хьуна хъиривмур 1944 шинал. Чачан бизан бувсса Ауховский райондалийн бизан буллан бивкIуна зунттал щархъал агьали. Бизан бувна ЦIувкIуллал лагмасса Бярнихи, Къичурлухи, Чакъал, Арттаби, Оьллауртти, Тукъатул, Ххяллуан. Бизан буллан бивкIуна ЦIувкIулгу. Агьали бизан буллай бия гужрай, хъяврин бувну. Ай, Авхънаву диял­сса дукия дусса дур, заллухъру бакъа ризкьи занай бусса бур, хIажикIалул бувцIуну къатри кьабивтун бусса бур тIий. ХIакьину аьравалтту дучIантIиссар тIий, бизлазими къатрава буккан бувну, кьатIув ялугьлагьи бувну бия. Амма аьравалтту къадуркIун дур. КьатIув бувксса агьали, гьан­тта бикIан шаппа-шаппай буххан къабивтун, кьатIувра хьхьу рутан бувну бур. Гьунттий аьравалтту дуркIун дур кIива къатлун 1 аьрава хIисавну, 45 хозяйство дизан дурну дур. Миннал бакIрачIан бувкIмур хъинну захIматсса, чичлай чичин къахьунсса бур. Бизан бувсса халкьунная бачIи ливтIуну бур. Аухънавун бивзсса инсантал цивппа рязийну бивзссар тIутIаву хъинну къатIайлассар, мунил барашин хъанай дур 1-мур ЦIувкIуллал хъаннил дурсса даву. Бизан баврия ялагу ихтилатру хъанан бивкIун бур. Мавраева Мадина бакIчину, 20 хъамитайпа, жу къабизантIиссару, жул арамтал, ласру, арсру дяъвилия бучIан бара учин, Ваччав райондалул хъуниминначIан лавгун бур. Муния махъ бизан баврия махъаллил хьуну бур. Аухънавун бивзсса инсантал, къашавай хъанай, литIлан бивкIун бур, хаснува мюрщи оьрчIру. Цаппара кулпатру Лаккуйнмай зана хьуну бур. Миннавух ца хъамитайпа цила 3 шинавусса, къашавай хьусса, оьрчIгу увцуну, шяравун бувкIун бур. Му ци азарданул къашавай хьуссарив щинчIав кIулну къабивкIун бур. МуначIан бухлай, буклай бивкIсса оьрчIру къашавай хъанай литIлан бивкIун бур. Му азар муси-къеп (кор) диркIун дур. ЦIуну бувсса школданул къатраву больница тIивтIуну, бусса хIакинтал хIарачат буллай бивкIун бур ми ххассал буллай. Амма, бакъасса даруртту, биялсса хIакинтал, дакъасса ххуйсса дукия сававну, оьрчIру литIлайнма бивкIун бур. 74 оьрчI-душ ливтIуну бур, ххассал бан къабювхъуну. Вайннал ппухълу аьрай талай бивкIссар, вай буруччин, ябуван лавгун. Ца-ца къатлува ца-ца, кIи-кIия ливтIуну бур, Мажидхъал МахIаммадрамазаннул – шама арс. Ва куццуйсса захIматсса бала ялун бивссар ХъунцIувкIуллал жяматрайн. Вайгу дяъвилул ливтIусса оьрчIрур. Шяравун дукIлайнна диркIун дур извещенияртту, «виричу куна ивкIунни», «ятIа-тIар бакъа акъа хьунни» тIисса. Дяъвилул щавщи къабивсса къатта къаливчIун бур шяраву, фронтрая архну бунува. Сагъ-саламатну зана хьуну ур ттул ппу Мажидхъал МахIаммадрамазангу. Амма хьунаакьин цаягу арс къаувккун ур. Аьрайн гьаннин буцин кусса душру ялугьлайнма ливчIуна гьалмагъайтал бучIаннин. Ппухълу бучIаннин ялугьлайнма ливчIуна мюрщи оьрчIру, душру. Ласру бучIаннин ялугьлай ливчIуна хъами. Арсру бучIаннин ялугьлай нитти­хъул. Дяъвилийн шярава лавгун ур 205 адамина, 95 зана къаивкIун ур, 10 ниттил кIи-кIия арс къаувкIун ур. Укун ххялтIа дурккуна Хъун ЦIувкIуллал хъунна щар. ХIакьинусса кьини шяраву ливчIун ур дяъвилул ца участник – Сантуев Аьлил Рамазаннул арс. Вагу барча уллай буру ялун нанисса хъуннасса байрандалущал. Бюхъай ттуща чIявусса чичин­сса хаварду къачивчунма личIун бикIангу. Вай чивчумигу ттула нитти-буттал бувсмири. Амма ттунма ччай бур ва дяъвилуву гьуртту хьусса инсантурал суратру датIин школданий музейраву дишин. Мунияту, тавакъю бавияв шагьрурдай ялапар хъанахъисса цIувкIуллахь – зула буттахъал, буттал буттахъал, гъан-маччанал суратру духьурча, ми тIайла дуккаву школданийн. Илияс Мажидов, тарихрал дарсирдал учитель, Дагъусттаннал лайкь хьусса учитель