Цурда дусса, цийра дакъасса

Лакрал авадансса фольклордануву ца яла агьам­сса кIану бугьлай бур Хъарас щаврил аьдатрал. Жул шяраву мунийн Къурнил хъатIи учайва. Цайми щяраваллаву тIурча диркIун дур кIира байран — Хъарас щавугу, Къурнил хъатIигу. Къурнил хъатIи ссуттилъя тIар байсса, бакIлахъия ласаврил савлугъран. Бюхъай жул шяравугу хьхьичIва мува кьяйдалий кIира байран дайсса диркIун дикIангу, яла махъ куннивун кув лавсун.

Зулайхат Тахакьаева
Бугу байва къурнил хъатIи къурнил бригадиртурал каялувшиннаралу колхозрал харжлугърацIух. Хъузалтрал, ризкьичитурал шарда-шардатугу ларсун дикIайва буллугъсса бакIлахъия ласаврил лишанну хъанахъисса аслийсса лакку дукрардащалсса урцIив. Навагу колхозниктурал кулпатраву хъунма хьусса бухьувкун, ттул оьрчIнийсса заманнава яла дакIний лирчIмур байрангу му дия. Унгу-унгусса Къурнил хъатIи бикIайва та — хъузалан хасъсса янна, му аьдатрацIун дархIуну дуккайсса дуаьртту, саннарду, учайсса балайрду. Щарнил барачатгу Къурнил хъатIуву чIалан бикIайва ттун, агьалинал маэшат хъурунния дучIаймуниву бухьувкун. Хъуругу дия, аьдатгу дия.
Колхозру ппив хьуну махъ, так ца жул шяраву дакъагу, Ккуллал райондалий цайми шяраваллавугу духраларгунни хъурдуккаврил аьдат (бюхъай цумур-дунугу шяраву яхьуну дикIангу), хIатта кIийх колхозрахь диркIсса хъуру къуру личIарчагу, цалла-цаллами хъуру дугьлай бухьурчагу. Хъусращиял нувщун дугьай 5-6 дугьайсса хъу, мукссара хъуннасса къадугьарчагу, диялсса хъу Ккуллалгу дугьай, Вихьуллал дугьай хъюрув ва нувщи. КутIану учин, хIакьину Ккуллал райондалий хъуру дур, Хъурдуккаву дакъар. Лакрал райондалийрив хъуру дакъар, Хъурдуккаву дур.
Миллатрал кказитрай зун бивкIния мукьах Лакрал райондалул тамансса шяраваллаву Хъарас щаврил байраннай хьура на. Ми шяраваллал агьулданул цалва бусаврийн бувну, анжагъ багъраву чан-кьансса нувщи бугьарча бакъасса, хъуру дугьлай бакъасса бур.
Ттуннагу ттинин царагу байран къархьунни асар биянсса, дакIний личIансса — цIа душаву дакъа, байрандалул я цIу бакъар, я мяъна. Гьарца байрандалий дакIнийн багьай ХIасан КIуруховлул бувсъсса ва хаваргу. Дяъвилул шиннардий Вихьуллал шяраву халкь ккашикал хъанай бур тIий гьарца кулпатрайх хъюруврал кьуцур­тту бачIлай бивкIун бур, килордай бувцуну. Кьуцурттунсса кIушиву дуккан дува, тIисса цаннахь, гай бачIлачIиманал: «Ваний ци кIушиву духра?» — увкукун: «Цурда дусса, цийра дакъассагурив зад дикIайсса», — куссар тIар. Хъарас щаврил аьдатгу дур цурда дусса, цийра дакъасса.
Цанчирча ппухълуннал ххаллилсса аьдатрал кьанкь архниятурагу ришлай дакъар. Цикссагу шиннардий шан-щархъайх буклай жула аьлимтурал салкьи дурсса хъарас щайни дуккайсса саннарду, дуаьртту хъамадитала хьуну дур. Му мажлисрай учай­сса балайрдугу бур гайва-гай хъатIайгу, рестораннавугу тIий каниччул хьусса. Хъуру дугьлай бакъания махъ, ча яхьунссар му аьдатран хасъсса лаххиягу, саннардугу, балайрдугу?
Ца базилух Гъумучатусса хъамитайпа буслай бия школалий 5-мур классраву дуклакисса цила арснал «Хъарас щаврил аьдат» тIисса сочинениялуву: «Хъуру дугьлагьисса цучIав акъанува, Хъарас щаврил байран лахъа-хъунну дувай. Мунийну ялун нанисса ник хъяврин дуллай бур жулва халкь», — куну чивчуну бия, амма учительнахьхьун къадуллуну дия тIий. Лажин лякъултрал замана бухьувкун, цала тIайласса пикрилия нигьаувсъссияв ягу ламус хьуссияв, сочинение учительнахьхьун дулун къасисирчагу, га оьрчIал бювкьу-аьй багьавай дурсса дур. Мюрщиминналгума лаласлай бур хъуниминнал хIисав къабаймур. Къулагъас дуллай бур миннал баччибакъулшиврух. Мунил ци тIутIиссар? «Хъалул гурграй хъяврин мабулларду», — тIий бур. Хъун хъанахъисса никираву ппухълуннал яхI чантI тIий бунуккар, ахиргу. Багъишла битавивав миннал цимирагу ттуршукулий ппухълуннал дартIмур цимирив 10 шинал дянив бирибат даву? Лаласияра 10 шинавусса оьрчIал пикри.
Мяйжаннугу, Хъарас щаврил байран анжагъ тяхъашиврул мажлисрайн кIура дарну дур. Щил-бунугу дакIнийн щун бансса ниятрай бакъара укун тIутIисса, дяъвилия махъсса яла кьянатми шиннардий кувссая хъуру дуллай бивкIсса ппухълуннал захIмат зиялий гьан бугьлай, хъуру цIунилгу кувссан татан дитлай, тайннал рухIирдан къаччан бикIанмур циванну жува буллалисса тIий, яхI гъагълай буну тIийра.
ТIайламур бусан, къагъирарай лагайсса бухьурчагу нава ва байрандалийн, Хъарас щаврил аьдат оьккину-ххуйну ядур­сса шяраваллал жяматрайн чансса бухьурчагу барчаллагьрайгу бикIара, цанчирча му кьини щарний аргъ дизлай дур, байрандалийн букIлай бур шагьрурдаягу, хIатта архсса кIанттурдаягума. Ца му кьиниссарагу ххиллай дур жулла щархъурду духлаглагаврия­сса леххаву, загьир хъанай дур дакIниву лакку улча ялгъузну къаличIанхьуви тIисса чIирисса духьурчагу вихшала. Санкциярдал чIуен байхту, гьай-балики, хъуру дугьлайгу байбишин, Хъурдуккаврил аьдатгу цурда душивруцIун, цийрагу дуну лякъин.