Ххира къахьунсса акъая Оьргъухъал КьурбанмахIаммад

БакIрачIан бувкIмургу чувшиврий бурувччуну, Дагъусттаннан ва Аьрасай паччахIлугъран хъунисса хъинбалардугу биян бувну, чIун дакъа аьпалухьхьун лавгсса, Ккуллал шяравасса Оьргъухъал КьурбанмахIаммадлуя учин ччай бур цаппара затру.

КьурбанмахIаммадлулгу, лахъи лаган къабивтун, опытру буллай, кIул дурна ятту ци азардал литIлатIиссарив ва ми азардан савав шайсса дарурттугу уттинин чувчIав бакъашиву, къабувшиву. Ятту бия нукIура, лап чанну, чил паччахIлугъирттай дакъа къалар­хьхьусса, ятту-гъаттарал хханххираву шайсса личIи-личIисса азардал литIлай. Миннуйн аьмну учайва «Клостридиозы» куну. Мивун духлай дия анаварну лахъайсса чIярусса цIуцIавуртту. Ризкьилул вив лувгъи хъанахъисса микробирттал итабакьайсса бия токсинну, яни загьру, цалгу анаварсса мутталий литIун байсса ризкьи. КьурбанмахIаммадлун багьуна, такIуй дакIни-мазрай къабивкIсса микробиологнал давурттахун агьну, ссятирттай ми лахьлан. Хъиривва айивхьуна ми азардансса даруртту буккан бансса сантирах луглай, яни, яттин зарал къавхьуну, ми микроорганизмарду литIун дансса куц ххал буллай. ХIаллицIух мунал буккан бувна кьувахъул вакцина, яни яттинсса дарув. Ми даруртту ишла буллан бивкIун махъ хъинну лахъ хьуна колхозрал яттил аьдад. 1963-ку шинал му аьдад дируна 61000-ннийн. Тай шиннардий кунма аваданну къабивкIссар Кку­л­лал жямат. ЗахIматрал кьинирдах вайннал ласайва тоннардайсса къама, яттил гьухъаллу. 1966-ку шинал, Кочубейлив зийгу унува, КьурбанмахIаммадлул дурур­ччуна элмурдал кандидатнал ди­ссертация, ваная хьуна ветеринар элмурдал кандидат. Колхозрал ризкьи буруччиншиврул ччаннай авцIусса КьурбанмахIаммадлуя хьуна цIакьсса микробиолог. Ва дия хъинну захIматсса, уттигума диялну лахьхьин дурасса микробиологнал сянат. Жулла дуниял лярхъуну махъ хьхьичIра-хьхьичI дунияллийн лярхъусса рухIирдал – микробирттал аьдад лап хъуннасса дур. Циксса лахьларчангу, аьлимтурал тIутIимунийн бувну, уттигу миннул ацIва бутIул ца бутIа бакъа лахьхьин бувар. Мунил савав, ми рухIру мюрщисса дуну, янин ххал къашаву дур. Клостридиозругу (ризкьилул вив яшайсса ца клеткалия сакин хьусса паразитру) мукун­сса рухIру дур. Укун дакIний-мазрай къадиркIсса даврихун агьан багьуна КьурбанмахIаммадлун – Ккуллал уздансса колхозрая айивхьуну, щала Дагъусттаннал ва Аьрасатнал ризкьи, хаснува ятту ххассал буллансса давурттив дуллай.
Жагьилшивугу, даву ххирашивугу, устталугъгу, учаймунил, бусаймунил ляличIишивугу, пикрилул лагругу ишла дуллай, улувкьуну ия КьурбанмахIаммад яттил азардал гьану лахьлай. ДакI марцIсса, тIайламур бацIан байсса, щилтагъмунищал дяъвилий уккай­сса, чIявуну тIайламур сававрай хъуниминнан хас акъасса, дустуращал дакI тIайласса ва вин ччимур кумаг бан хIадурсса, циняв инсантурал диялдакъашивурттаву лавмартшиву багъишла къадитайсса, бутта куна­сса, буттал ппу кунасса, агьлу-зурият, мачча-гъанми, щала Ккуллал щар ххирасса, Дагъла Аьзихъал арулва арххалийх нанисса дугъришиву цаву цалархIал хIасул хьусса инсан ия Оьргъухъал КьурбанмахIаммад. Ихтилат байва иминну, багьан бувну, махъ ца-ца бутлай, алвагьну, такIуй гьавасирттахун къабувтун, вичIилухух тIааьнну бишлашисса цанмалусса лугъатрай, амма дикIуя ттаркI батIул дансса мяъналий.
Инсан тарбия увну-къаувну тIун бикIай. Ттулва пикрилий, му оьванмасса зад бур. Тарбиялул 90% ниттил лякьлуватура дикIай. Аьлимтурал бусласимунийн бувну, ххуймигу, оьккимигу къириятру 100 никирал махъгу тикрал шайссар тIар. Ми 2000 шин хъанахъиссар. КьурбанмахIаммадлул ппу аьрая зана хьуну махъ бувсса цала уссурвавраятугу – Сулайманнуя (1947) ва Рабадиннуя (1951) тIалав дайва мура инсаншиву ва къирият, интеллигентшиву. Хъунив хъанахъисса нитти-буттан захIмат къахьун, ми ванал цачIанма бувцуну, дуккингу бувну, оьрмулул ххуллийнгу бивчуна.
Даву дан тивталсса Ккуллал жяматрава, паччахIлугъраха хъус дарцуну авадан хьусса инсан акъахьунссар. Кочубейлив 1958-ку шиная 1967-ку шиналнин зий ивкIсса КьурбанмахIаммадлухь вин ччикунсса каши дия лавайсса даражалул кьяйдалий яхъанансса. Амма ванал учайва: «ЖучIара дикIан аьркинмур жура захIмат бувну ляркъумурди», – куну. ТIайла дакъа ляркъумунил заллугу къавхьуна. Та ккаши-мякьсса ва тахсир бакъа халкь репрессиялул хьун буллалисса замана лавгун, элмулухун агьансса каши дирияйхту, Москавуллал зума-къирагърайсса, чIявучия кьюлтI бувсса, элмурдал институтраву, хъунмасса захIмат бивхьуну, ванал 1981-ку шинал докторнал диссертация цалийн дуккан дуруна.
Амма акъая КьурбанмахIаммад пасикьгу. Хъинну ххирая ванан тя­хъашивугу, дустуращал­сса щяикIаву-изавугу. Кьурбан­махIаммадлул хьхьичIунсса дус, профессор ХIажи Аьбдуллаевич Аьбдуллаев (АьлилхIажи) буслай ур: «Ттул дус КьурбанмахIаммад ия нартнал кунмасса битавсса чур­ххал заллу, тIабиаьтралла цIакьсса цIуллушиву дуллусса инсан. Хъинну дуккан дурсса чяйгу хIачIайва, бачIи стакан качарданулгу бивчуну, пIапIрусгу зумату хIура къадайссия. Москавлив увкIтари, тийх аспирантуралуву ккалаккисса ттучIая ликкайсса. На ичIува унугу, акъа­нугу, бавтIун за дукан ххирасса ттул дусталгу, тIитIинтIиссия ссуп­ра, дишинтIиссия «увгьуну гьануксса хIан». Гайннащал цувагу икIантIиссия, зал хъамаивтун, канай, хIачIлай, кайп буллай. Ссят кIинний дакIнийн багьантIиссия шампанский хIачIан. «Да, ресторанну лавкьуссар, кIюрххилнин ссавур да!» «Да, ци тIий ура ина, ваксса хIачIан ччисса чIумал къахIарчIун, кIюрххилнин циван ацIава», – куну, таксилий рестораннавух увккун, учIантIиссия ляркъуну. Зий ухьурчан, гьантлун 16-18 ссятрай зун икIайсса ия КьурбанмахIаммад. Игьалаган ччисса чIумал, дуниял хъамадиртун, кайп буллан икIайссагу ия. Ттун ккавккуна га кIулми, ганащал зузими, цуксса ганан элму кIулшиврийн мукIруну, ганал хIурматрай лавай бавцIуну бивкIссарив».
1967-ку шинал МахIачкъала­лив Ветеринар институт тIи­тIайхту, гикку зун тIалав увна Кьур­бан­махIаммад. Дайдирхьуна ванал хIакьсса аьлимчунал давурттив. 1972-ку шинал дурсса даврихлу ванан дуллуна хъунама элмурдал зузалал цIа. Микробиолог хьуну, аьдад да­къасса микробирттал паччахIлугърай КьурбанмахIаммадлул лякъайва ятту-гъаттарайн азарду диян дуллалисса сававртту. Ва дия хъунмасса хайр биян буллалисса даву. Хъунмур маэшат ризкьилий буллалисса Дагъусттаннал колхозир­ттаву ятту-гъаттара литIаврийну миллионнансса зараллу хъанай бивкIссар. Гьунар бусса аьлимчу КьурбанмахIаммадлул буккан бувссар дунияллийн ризкьи хъин буллансса вакцинарду. Ми ххалбивгьуссар Гьарун Саэдовлул цIанийсса колхозрал «полигондалий». Ми дарурттайн аьмну «политаксин» учайва. КьурбанмахIаммадлул ккаккан бувсса дозарду ишла бувну, буручлан бивкIссар ятту-гъаттара, хъун хъанай дарчуссар миннул аьдад. Машгьур хьуссар щалагу Совет Союзрай профессор КьурбанмахIаммад Оьргъуевлул цIа. Ванал дурсса давурттал багьа бивщуну, дуллуссар СССР-данул ВДНХ-лул арцул медаль – та чIумалсса лахъсса награда. СССР-данул Министртурал Советрал хьхьичI бивхьуна масъала – ятту-гъаттарал чIярусса цIуцIавурттан савав шайсса вакцинарду итабакьин. Му проектрал хъунаманугу ацIан увна профессор Оьргъуев. Му давугу ванал щаллу дурна чув мяш хьунсса куццуй, хъинну лажин кIялану. Мунийну паччахIлугъран биян бувна миллионнансса, чIун хIисавравун ласурчан, миллиардирдансса мюнпат.
Профессор Юсупов Оьмар Юсупович тIий ур: «Оьргъуев К.Р., Дагъусттаннай акъассагу, щала Союзрайгу ия лахъсса даражалул микробиолог. ПаччахIлугъран мунал бусан къашайсса куццу­й­сса хайр биян бувссар, ми азарду хьхьичIуннай къадиллансса чаранну лявкъуссар. Мунал буккан був­ссар клостридиозирттайн къаршисса полианотоксинну».
КьурбанмахIаммадлул кIун­т­тила дуркссар 200-нниха лирчусса элмулул давуртту, 5 монография ва м.ц.
Ци давраннай чIаларчангу, инсан ссаякIуй урувччуну къаикIайхха, ххирану, эшкьи-ччаву хьуну, 1967-ку шинал бувсса КьурбанмахIаммадлул кулпат, Надежда, 1976-ку шинал, хъин дан къашайсса азарданул бувгьуну, мюрщисса 2 оьрчIгу Кьур­банмахIаммадлун циявасса аьпа­лун кьабивтун, бивкIуна. Му бивкIулул ва гъюжу уккан увна. Бюхъай хьхьичIва-хьхьичI мунил бивкIулул кьутI кунугу бикIан ванал къюкIлийн. Кулпат бансса пикригу бакъа, хIарачатрай ия нину да­къасса душнин ва арснан ятиншиву ккаккан къадитан. ОьрчIахсса аякьагу, дазу-зума дакъасса давугу дия ванал дардиран дарман. Мукьра-ххюра шинава 50 шинавун ухлахисса КьурбанмахIаммадлул ахиргу бувна кIилчинмур кулпат – Хъун ЦIувкIратусса Узлипат, тамаша банну чурххал, бакIрал Надеждаха лавхьхьусса инсан. КъакIулли тахсир щий хъанай бивкIссарив, амма къабавкьуна бутталщар ва лувоьрчIру. Чара ция, цува кулпатращал ца къатлуву яхъанай, душ ва арс Шамай-баващал цамур къатлуву яхъанахъи бувну, кIива кулпатрал­сса буллай, кIиуцавайсса куна, зий-занай икIайва КьурбанмахIаммад.
2014-кусса шинал, шамилчинмур инфарктраща ххассал къавхьуну, лакрал ва Дагъусттаннал ххаллилсса чув лавгуна аьпалу­хьхьун. Ветеринар элмурдал хъунасса специалист, профессор Леонид Веньяминович Кериллов ур дакIнийн бутлай: «КьурбанмахIаммад ия бюхттулсса даражалул аьлимчу, цал дурсса давурттал цIа, Дагъусттаннай дакъассагу, щалла дунияллийх ппив хьусса. Мунащал ихтилат бувни, ттул дакI рахIатну авадан шайва. Мунал марцIсса пикрирдах вичIидирхьукун, ттун ватандалуха зунсса шавкь ххи шайва. Муная хъунасса аьлимчу хьуссар, щилчIав кумаг къабувну, цанчирчан мунал элму ттинин щилчIав лархьхьусса къадиркIун тIий. Мунал лахъсса даражалул инсанлугърал цачIанма кIункIу байва чIявусса халкь. Ялун уруган личIисса пIяй бакъанугу, муначIа дия чища машан ласун къашайсса чувшиву ва марцIшиву…»
Мукуна ваная дакIнийн бутлай ур Социалист ЗахIматрал Виричу, Аьрасатнал элмурдал мяйжаннугусса академик, профе­ссор Игорь Алексеевич Бакулов: «КьурбанмахIаммад Оьргъуевлул элму хъинну захIматсса душиву, мунал давурттал агьамшиву ва аьркиншиву жунма хIакьину цинявннан кIулли. КъюкIмур дия къювулий ванахун дахчуну: гьантлий 16-18 ссятрай дуллалисса даву, чурххахун дахчусса цIуцIаву – инсан сагъну личIайссарив? Даврихун агьсса чIумал, мунахь игьалагу, утти гьар учинсса инсан къаикIан аьркинссия. Даву щаллу хьувкун, мунаяр хъинсса рухIгу дунияллий къадикIайссия: дуцлантIиссия балайлул гъунгъу, буслантIиссия ляличIисса анекдотру, дакIнийн бутлантIиссия лавгмур, бувкIмур, бучIантIимур, хаснува нину-ппу, мачча-гъанми…»
Жула ккуличу Алексей ХIажиев тIий ур: «Цала дуллалисса цIакьсса даву сававрай, КьубанмахIаммад Оьргъуев хъунмасса хIурматрай икIайва, Ккуллал ризкьичитурачIа акъассагу, циняв Дагъусттаннал колхозниктурачIа. Шиная шинайн гьарза хъанахъисса ризкьилуя дучIаймуниву гьарца колхозникнал дакI марцIну бувсса захIмат бушиву кIулсса колхозрал председатель ХIажиев МахIаммадхIажи ххарину ва пахрулий икIайва, ми ххувшавурттаву хъунмасса бутIа Оьргъуев КьурбанмахIаммадлул буссар тIий. Ва зун айивхьусса шиннардийри Гьарун Саэдовлул цIанийсса колхозраву гьаз хъанай дайдирхьусса ризкьилул аьдад. 1963-ку шинал яттил аьдад дирссар 62000-ннийн, лухIи ризкьилул – 3600-ннийн, яни 3 шинал мутталий яттил аьдад гьаз хьуссар 40000-нния 62-ннийн. Ми хьхьичIуннайшивурттал бакIщаращуй бавцIуну бивкIссар колхозрал председатель ХIажиев МахIаммадхIажи ва ветврач Оьргъуев КьурбанмахIаммад. Та дия, элму ва производство чут хьуну, кIия дугърисса чувнал марцIсса хияллу мурадирайн биллалисса, оьрмурдугу, жаннугу агьалинал цIаний харж дуллалисса, гьарма мяш хьунсса даву. Му ппурттувур Ккуллал халкьуннал буччиннин ччатI бувкусса, ахIвал биялну хьхьичIунмай хъит увкусса. Миччар КьурбанмахIаммад щища-дунугу сазлан дан къашайсса куртIсса элмулувун лавгсса».
Утти щил ци тIурчангу, чув мяш хьунну, халкьуннан эбратранну бувтун цалва оьрмугу, жучIатува 10 шинал хьхьичI лавгунни КьурбанмахIаммад. ЛивчIунни цуппалу ванал кIилчинмур кулпат Узлипатгу. Ххирасса ия Узлипатлунгу КьурбанмахIаммад, лап ххирасса ия.
Ххира къахьунссагу акъая оьхъаврил, ххуй-хъиншиврул, дугъришиврул тиха зума да­къасса чув, Ккуллал шяравасса Шагьрамазаннул арс Оьргъухъал КьурбанмахIаммад.
Гулинжан Кьурбанова