НицIаяргу нацIусса ттул ниттил маз, лакку маз

I_11Ларгсса нюжмардий Щалвагу билаятрай кIицI лаглай бия Ниттил мазрал кьинилул байран. Ларайсса даражалий му байран кIицI ларгунни ЦIуссалакрал райондалул цинявппагу школарттайгу. Ниттил мазрал кьинилул байран гьашину цалчин хьунадаркьунни ТIюхчардал шяраву цIуну тIивтIусса школалий.

Имара Саидова
ЦIуминалий ва школа тIивтIуну бувагу 6 барз лавгунни. Му кутIасса чIумул мутталий школалийсса учительтурал коллективралгу, дуклаки оьрчIалгу дунни тамансса, школалул кьини-цIа бюхттул дуллалисса мероприятиярду.
Ва ххуллухсса Ниттил мазрал байран дувангу чIалай бия вай унгу-унгуну хIадур хъанай бивкIшиву. Оьвкуну бия ниттил маз ябаву, буруччаву мурадрай хъуннасса хъар лархъун нанисса бусрав­сса хъамаллурайн. Миннавух бия филологиялул элмурдал кандидат, доцент, профессор Роза Эльдарова, ДНЦ РАН-далул Тарихрал институтрал мазрал ва литературалул отделданул каялувчи МахIаммад МахIаммадов, цIанихсса художник, Лакрал чичултрал секциялий каялувшиву дуллалисса шаэр Илияс МахIаммадов, Дагъусттаннал Халкьуннал шаэр, машгьурсса прозаик Мирза Давыдов, чIярусса шиннардий чил билаятирттай хьхьирил архсса флотрал капитаншиву дуллалисса Оьмар Абасов, ТIюхчардал шяравасса цIанихсса, гьунар бусса шаэр ХIабибат Амирова, шяраваллил Культуралул къатлул зузалт Гурхалун ХIасанаьлиева ва ХIабибат АьбдурахIманова. ХIурматрай хъамал кьамул бунни школалул директор ЩайхахIмад Дадаев бакIчисса, чIярусса шинну ва школалий зий гьан дурсса учительтурал Идрис Идрисов, Халункачар Эфендиева, ПатIимат Оьмарова.
Школалул актовый залдануву дурну дия байрандалийнсса хIадуршинна. СахIналул дянив тIиртIуну дия лакрал миллатрал тарих, багьу-бизу аьч буллалисса аслийсса лакрал тIюва. СахIналий дук­лаки оьрчIал бивхьуна нукIурасса жула буттахъал къатлул кьай-кьуй, хьхьичIарасса матахI ишла дуллай бивкIсса куц ккаккан буллали­сса сценарирду. Мукунма шикку тIивтIуну бия байрандалун хасъсса авадансса лакку дукрардал ссупра. Цинявппагу дуклаки оьрчIру лар­ххун бия чиллу-чухъри ва бузмарду. ЧIалай бия школалий ниттил маз лахьхьаврих хъуннасса аякьа душиву. Лавхъун бия чIирттайн лакрал цинявппагу шаэртурал творчествардан хас бувсса кказитру. Му бакъассагу, ва кьини сахIналий оьрчIал пасихIну дакIних бувккунни лакрал шаэртурал ва хьхьичIавасса халкьуннал лахъи балайрду.
Ниттил мазурдил байран хIадур дурну дия ва школалий зузисса лакку мазрал дарсирдал учительницахъал Гюльназ Алхулаевал ва Диана Гулиевал. Вайннал бувсунни ва байран хIадур дуллай кIивахъул зуруй оьрчIащал зий бивкIшиву ва цинявппагу шикку гьуртту хьусса оьрчIру цивппа гъирарай дакIнийхтуну хIала бувххун зий бивкIшиву. Барчаллагь увкунни гьарица дуллалисса давриву кабакьу бувайсса Халункачар Ясупиевнахь, школалул директор ЩайхахIмад Рамазановичлухь. Шиккува кIицI лаган, ЩайхахIмад Дадаевлул хIарачатрайн бувну, уттигъаннугу школалул художествалул ва хореографиялул ансамбльданул оьрчIан ишла дан аьркинсса кIирайра костюмру машан ларсъссар.
Хъамалгу кьамул бувну, байран дайдихьлахьисса ихтилат бувна ЩайхахIмад Дадаевлул.
— ХIакьину жува кIицI лаглай буру дунияллийцири байраннава ца яла агьаммунин ккаллисса Ниттил мазрал байран. Цалчинсса махъгу жува зумух ласару ниттил мазрай. Мунин сававгу хъанай дур жулла нину, ниттихсса ччаву. Ниттил накIлийхчIинни жунма асар хъанахъисса оьрмулул тIин-тIааьн, жула мазрал нахIушиву, иминшиву. Цалва маз, тарих къакIулсса инсаннал бучIантIимургу бакъа­ссар. ТIюхчардал школалул цIусса миналий гьану бивзун махъ шикку цалчин дуллалисса байрангу хъанай дур Ниттил мазрал байран. Ва хъиндайдихьулул жула оьрчIаву ниттил мазрахсса ччаву дишинссар тIисса умудрай ура нагу. ДакIнийхтуну барчаллагь тIий ура жул чIарав бацIан, байран лахъа-хъун дан бувкIсса циняв хъамаллурахь, — увкунни ванал.
Байрандалущал барча буллалисса ихтилат бунни Дагъусттаннал Халкьуннал шаэр Мирза Давыдовлул.
— Ва дунияллийсса гьарица инсаннан цала ниттил мазраяр нахIусса, нацIусса, ххирасса, бусравсса цичIар дикIан къабюхъай­ссар. Цалва ниттил маз къакIулма, му лаккучу акъар. Цалва-цалва мазру къакIулмигу мискинсса инсанталли. Миннайн учайссар муххал дакIру дусса «роботру» куну.
ОьрчIрув жулва ниттил мазри яла нахIумур, нацIумур ва аваданмур. Ттун ттунма кIулли 12-хъул маз. Амма миннувугу ттун ттулва ниттил мазраяр нахIусса маз цамур къалявкъунни. Жула ниттил маз му бур гьарца дакIниймур учин бюхъайсса, яла пасихIмур маз. Мунияту, оьрчIрув, ябара миллатрал маз, му маз буссаксса жулва миллатгу буссар, муницIун дархIуну дуссар миллатрал культура, тарих ва багьу-бизу. Жулва лакрал тарихгу аваданссар, га Сурхайханнаяту, Ханмуртазааьлияту ва цайми-цайминнаяту байбивхьуну га мазрайри гъалгъатIий бивкIсса. Дяъвилийсса талатавурттавугу «Гьурра, вирттал, хьхьичIунмай» куну учайсса бивкIссагу лакку мазрайри. Нагу зухь тIий ура: «Гьурра, вирттал, хьхьичIунмай, ниттил мазрал чулухунмай». Уттисса оьрчIал оьрмулуву, телефонная, интернет­рая байбивхьуну, тамансса затру дур дуккаврихун дахчилачисса. Ми ишру сававну, оьрчIру жулла аьдатирттая, багьу-бизулия махъунмай хъанай бур. ОьрчIру луттирду буккаврия махъаллил хъанай бур. Ва махъсса ппурттуву тамансса луттирду итабавкьунни лакрал шаэртурал. Ттун ччива оьрчIру жулва чIивисса лакрал миллатрал гьунар бусса шаэртурал луттирду ккалай, ниттил мазрах ччаву дуну аьдат хьуну, — увкунни Мирза Давыдовлул.
Хъирив ихтилат бунни Роза Эльдаровал.
— ХIакьину ТIюхчардал шяравун на цалчинна бувкIсса. 90-ку шиннардий дахьва Новостройрай къатри дуллай байбивхьусса чIумал «Илчи» кказитрал корреспондент хIисаврайгу на шиккун бувкIссияв. ДакI ххари хьунни зул шяраву чIярусса цIу-цIусса, хъин-хъинсса къатри дурну ккарккун. Гьай-гьай, зул шяравалу ТIюхчаргу зул оьрчIан Лаккуй чув, цумур кIанттай, цукунсса диркIссарив кIулшивугума къакIулли. Барачатсса хьуннав цIусса миналий бувсса зул школа, ххаллилсса выпускниктал букканнав ва школалияту. Цуксса хъинну бикIанссия укунсса школардугу, къатригу, шартIругу кIа жула буттал кIанттай, кIа жула Лакку билаятрай диркIссания. Жулва мазгу лакку ватандалий яхьунссия шилу, кьанийнияр. Зу шикку гъалгъатIий буру буттал кIанттурдайсса зунттая, ардая, рахIая, неххардия, амма, цуксса хIайпнугу, ми цичIар дакъар жучIара шикку.
ЦIанакул ниттил мазурдил тагьаргу хъинну захIматсса дур. Ца лакку мазрайн дакъассагу, цинявппагу мюрщи миллатирттал мазурдийн кьини дурккун дур. Хаснува жулва миллатрайн. Цавай кIий, цавай шилу, цавайгу шагьрурдайх ппив хьусса чIумал хъиннура хъуннасса нигьачIаву дур жулва мазран. Махъсса ппурттуву Дагъусттаннал миллатирттал мазурдиву 18 маз бур бухлаглагисса, «ЯтIул луттиравун» багьсса. Лакку маз му дазуйн бивну бакъар, амма гъанну бур. ХIасил му куццуй хIисав булларчан, бухлаган гъансса кIанайн бивну бур лакку мазгу. Мунияту ва хIакьину зу дуллалисса байрандалия на хъинну ххариссара. Ххариссара ва школалий ниттил маз ябаврил, буруччаврил ялув бавцIуну бушиврия. Кабакьиннав зуцIун! Аммарив маз щищачIав ябан ва буруччин къабюхъайссар, агана жува жулва кулпатирттаву лакку мазрай гъалгъатIий бакъахьурча. ХIакьину шиккугу дуккинна ттунна хъинну асар хьусса, КIурухов ХIасаннул чирчусса, «Миллатрахь» тIисса назму.
Ттулва ихтилат къуртал бул­лай, чIа тIий бура ва чIумул дандибацIавриву жулва маз ябан бюхъаву, му мазрай жулва оьрчIал оьрчIащагу гъалгъатIун хьуншиврул. Зун кIану бакьиннав, ва аьрщи зун буттал кIануну хьуннав, кабакьиннав зу дуллалимуницIун, — увкунни Роза Эльдаровал.
МахIанмад МахIанмадовлул цалва ихтилатраву бувсунни цалла давриву мазру буруччаврил ва ябаврил масъалартту яла агьамми бушиву. Му бакъассагу, кIицI лавгунни Ниттил мазрал байран хIасул хьуния шихунмай мазру буруччаву мурадрайсса масъалартту хъуннасса аякьалулун лавсун, ми ахттар буллай бушиву. Ванал барчаллагь увкунни Ниттил мазрал байран лавайсса даражалий хIадур дурсса школалул коллективрахь ва дуклаки оьрчIахь.
Ниттил мазран хас дурсса байрандалийн увкIун ия гъурбатрай ялапар хъанахъисса, лакку мазрах ва мунин хас дурсса байраннах мюхтаж увксса, хIурмат бусса хъамаличу, ххаллилсса лаккучу Абасов Оьмар.
— Мазру ябаврия, буруччаврия­сса цалва-цалва пикрирду бусласи­сса ихтилатирттацIун нагу акьлай ура. Агана 1000-хъайсса шиннардил махъунмай бургарча, жулва билаят­райгу ялапар хъанай бивкIун бур личIи-личIисса миллатру. Миннувасса чIявуми бухлавгун бур. Ттун чIалачIиссаксса, Дагъусттаннал аьрщарай ялагума цалва-цалва миллатирттал мазру тамансса даражалий яхьуну бур. Масалдаран, ласурчан та Европанава байбивхьуну, Ураллайн бияннинсса аьрщарайсса миллатирттал цикссагу мазру бухлавгун бур. Агана хIакьину жувагу маз бухлаган битарчан, яла жувагу, жулва миллатгу бухлавгшиврун ккаллиссар. Ттухь цIуххирча, мазру бухлаган битаврил тахсиркартал цивппа нину-ппури хъанахъисса. 70-нния лирчусса шиннардий на ттулла Ватандалия архну икъавсса билаят къабитав. Амма ттущарив бювхъунни ниттил маз ттула ужагърай ябуван. ЦукунчIав къабучIиссар ниттил маз хъамабитан. Ттун хъинну кьутIлай бур хIакьину Да­гъусттаннай ялапар хъанахъисса ттулва гъанминнал кулпатирттаву оьрус мазрай гъалгъатIий бушивугу. Циру яла жува гихунмай зунтIисса? Чил билаятирттай ттухь цимилгу цIувххунни «ина цумур миллатраяссара?» куну. Лаккучура тIий бувсукун, ттун багьай миннан бувчIин буллан жува щиясса, ци миллат буссарив.
Мазру ябаврил хIакъираву ттун учин ччива, гьарица кулпатраву оьрчIан лахьхьин буллан аьркин­ссар ниттил маз куну. Барчаллагь школалул коллективран, иттату иттав бурувгун, буччиннин лакку мазрай ихтилатру буллансса укунсса мероприятие сакин даврихлу, — увкунни Оьмар Абасовлул.
Ниттил мазрал хIакъиравусса ихтилатру бунни пасихIсса мукъул заллу ХIабибат Амировал. Бувккунни ванил цилва чивчусса, Лаккуй язугъну кьадиртсса цила буттал шяраваллихасса шеъри.
Ва кьинисса байрандалул сий хъиннура гьаз дунни Илияс Ма­хIаммадовлул. Ванал ляличIисса такьвалий тIутIисса халкьуннал балайрдал цинявппа махIаттал-хIайран бувна.
Ихтилатирттал лях-карах дуклаки оьрчIал ккаккан дунни лакрал хъамадитала хьусса аьдатру, дунни хьхьичIарасса къавтIавуртту, увкунни балайрду. АртIистурал даражалий, сахIналий оьрчIал ккаккан бунни «Ласнал нину» тIисса пьеса.
ЦIуссалакрал райондалул гимназиялул дуклаки душ Исяева Анжелал бувккунни буттал кIанттухасса цилва чивчусса балай. ДакI ххари хъанай дур вай школардай укунсса оьрчIругу, ниттил мазрал дарсру дишайсса учительталгу бушиврия.