Цукун ура, ветеран?

IMG_14Гьашину щалвагу Аьрасатнаву бюхттулсса даражалий кIицI лаган тIий бур Хъунмасса Буттал кIанттул цIанийсса дяъвилуву Ххувшаву ларсун 70 шин бартлаглагисса байран. Та Хъуннасса Ххувшаву ларсъсса 1945 шинал СССР-данул Верховный Советрал Президиумрал баян бувссар 9-мур майрал кьини Ххувшаврил байрандалул кьинину.
1947 шиная байбивхьуну хъунмасса хIаллай му байран кIицI дуллай къабивкIун бур, цурда 9-мур майрал кьинигу зузи кьинину диркIун дур.
ХьхьичIра-хьхьичI бюхттулсса даражалий ва байран кIицI ларгун дур Ххувшаву ларсун 20 шин ларгун махъ – 1965 шинал.
Му шинал 9-мур майрал кьинигу бигьалагай кьинину ккаккан дурну дур.
СССР тири-хъири хьуну махъ цаппарасса чIумуй Ххувшаврил кьини парадру къадуллай бивкIун бур. Му аьдат цIудуккан дурну дур 1995 шинал.
Аьдатравун багьсса куццуй, 9-мур майрал кьини хьунабакьай фронтовиктал, дишай тIутIив дяъвилий жанну дуллуминнал гьайкаллачIа.
70 шин. Тания шихунмай билаятрал тарихраву хьусса иширттал ва дахханашивурттал хIисав-сан дуллан бивкIукун, лапва хъунмасса манзил бивтун чIалай бур. Вамур чулухагу – дахьва инсаннал дянивсса оьрмулул лахIза. Цуксса хIайпнугу, ххялтIа дуклай дур шиная шинайн дяъвилий талай бивкIминнал кьюкьа. Нажагьсса бухьунссар гьашинусса, байран хьунадакьин наниссагу.
ХIакьину жула дянивсса Хъунмасса Буттал кIанттул цIанийсса дяъвилуву гьуртту хьуминная, миннал багьу-бизулия ва миннахасса аякьалия цIухху-бусу бан вай гьантрай на хьунабавкьура Дагъусттаннал Ветерантурал советрал председатель Каримов МахIаммад Кьадировичлущал.
— МахIаммад Кьадирович, циксса бур хIакьинусса кьини Дагъусттаннай Хъунмасса Буттал КIанттул цIанийсса дяъвилул участниктал ва ветерантал?
— ХIакьинусса кьини щаллагу республикалий ур 445 инсан Хъунмасса Буттал КIанттул цIанийсса дяъвилий гьуртту хьусса. Миннава 160 инсан МахIачкъалалив ур. Къинттуллух захIмат буллай бивкIмигу, цайми категориялулссагу хIисав бувну, ветерантал бур 19 азара инсаннайн бивсса. Миннава 18 668 инсан ур дяъвилул шиннардий къинттуллух захIмат буллай бивкIсса.
Ми бакъассагу, буссар аьрали иширттал ветерантал, захIматрал ва паччахIлугърал къуллугърал ветерантал.
— ЦIанасса чIумал щалагу билаятрай, мукунма Дагъусттаннайгу, ца яла захIматмур масъала бур агьали къатта-къушлил дузал баврил масъала. Дузалну буссарив дяъвилул участниктал къатта-къушлил?
— ХIакьинусса кьини 6 участник ливчIун ур къатта-къушлил, багьу-бизулул шартIру ххуй дан аьркинсса. Аьрасатнал цайми регионнах бурувгун ми хъинну чанссар. Шиккува кIицI бан, СССР тири-хъири хьуннин къатта-къушлил щаллу къабув­сса участниктал бакъассия.
БувчIлачIисса куццуй, районная, шяраваллава шагьрулийн бизлай, мукунми гьарза хьу­нни. Ттула пикрилий, гьашину ливчIминнал масъалагу щаллу банссар. Муниха зий буссар ДР-лул ЗахIматрал ва социал ишир­ттал министерствалуву. Ми цаягу яхьунсса кIану бакъа акъассар, аьркинну бур так гьарта-гьарза бан, ялапаршиндарал шартIру ххуй дан.
— ЧIявусса бурив дяъвилий ливтIуминнал щахъами? Цукунсса куклушиннарду дуссар миннан?
— Дяъвилий ливтIуминнал щахъами, Авгъаннавусса ва цаймигу дяъвилул иширттаву ливтIуминналссагу хIисавну, 4000-ннийн бивсса бур щаллагу республикалий. Хъунмасса Бу­ттал КIанттул цIанийсса дяъвилий ливтIуминналсса 140-ннийн бивсса бур.
Гьай-гьай, хIукуматрал ккаккан дурсса куклушиннарду миннангу дуссар. Миннал пенсияртту хъунисса буссар. Дуссар ЖКХ-лул чулухасса куклушиннардугу. Коммунал хIаллихшиннардах миннал бачIи багьа (50%) булайссар. Къатта-къушлил шартIру ххуй дан багьлагьимигу, материал рартIун ЗахIматрал ва социал иширттал министерствалий сияхIрай бу­ссар. Аьрасатнал ХIукуматрал ци арцу итадакьайрив ккавккун, бюхъай участниктурал хъирив цаппарассанналсса бунугу минналссагу масъала щаллу бан.
— Ци оьрмулувусса ур яла хъунама ветеран?
— Оьрмулул 100 шинава ливчусса 10 ветеран ур хIакьину жучIава. Вай гьантрай жу кIицI дантIиссар Социалист захIматрал виричу Махулов МахIаммад Махуловичлул юбилей. Февраль зурул 23-нний мунан 100 шин хьунтIиссар. Му цува дяъвилий талай къаивкIссар. Дяъвилул шиннардий му ивкIссар райком партиялул 1-ма секретарьну. Хъуннасса даву дурссар фронт­ран кумаг буллай.
— Бурив ветерантураву ургала акъасса, цахунма цивппа багьсса?
— Бакъар. Гьарнал чIарав аякьалийсса оьрчIру-душру, гъан-маччами бур.
— Буссарив Дагъусттаннай фашистурал концлагерьдаву бивкIссагу?
— ХIакьинусса кьини респуб­ликалий ур концлагерьдаву ивкIсса 27 инсан. Ми циняв Совет Союзрал аьрщарай бувну бивкIсса концлагерьдаву бивкIсса бур.
— МахIаммад Кьадирович, жул редакциялийн чIявуну бучIай чагъарду дяъвилул шиннардий аьрайн лавгсса чиваркIуннал кIану бувгьуну, хьхьу-кьини къаувкуну зий хъунмасса захIмат бивхьусса, ккаши-мякь ккавксса дяъвилул оьрчIая. Миннал рязибакъашиву дур дяъвилул оьрчIан цукунчIавсса куклушиннарду дакъашиврия…
— БувчIлай бур. Жуйнгу буклай бур мукунсса инсантал.
Амма хIакьинусса кьини ветерантурал хIакъиравусса закондалуву «дяъвилул оьрчIру» тIисса категория ккаккан бувну бакъар. Дур му масъалалул хъирив бизлазисса жяматийсса организациярду. ЖучIара, масала, Бабаюртуллал райондалий дур мукунсса организация.
Щаллагу хIукуматрай бур дяъвилул оьрчIал масъала гьаз буллалими. Ми ветерантурал категориялувун бичин, цукунсса-дунугу хIаллихшиннарду дан хъирив бизлазими буклай бур Госдумалийн, Президентнал администрациялийн. Миккугу кув бур «дяъвилул оьрчIал» категориялувун 1941-1945 шиннардий бувми багьан аьркинссар тIий, кувгу бур ми шиннардияр ччяни бувсса, дяъви байбивхьусса чIумал мюрщи оьрчIруну бивкIми багьан аьркинссар тIий.
Ттулва пикрилий, «дяъвилул оьрчIал» категориялувун багьлагьисса чIявуми хIакьинусса кьини укунмагу ветерантал хъанай бур, кув захIматрал, кув аьрали иширттал, кувгу къинттуллух захIмат буллай бивкIминнавух бур. Миннан укуннагу ккаккан дурсса куклушиннарду дур. ХIасил, «дяъвилул оьрчIаву» ветерантал къавхьусса нажагьсса бухьунссар.
Вай гьантрай Ветерантурал советрал президиум бавтIун буссия. Микку гьуртту хьунни ДР-лул захIматрал ва социал иширттал министргу. «Дяъвилул оьрчIансса» куклушиннардал масъала на миккугу гьаз бав. Цаппара авадансса регионнай, масала Челябинскаллал, Саратовуллал областирдай, му категориялул инсантуран шай­сса арцуйнусса ка-кумаг буллай бур. Арцу дакъашиврийн бувну, жучIава бувар му даву дуллан.
— Дяъвилий ливтIуминнал щахъаннин я Союз дусса чIумал, я мунияр махъсса шиннардий хIукуматрая цичIар дагьну къадиркIхьурча, бюхъайссарив утти миннал оьрчIаща миннан дагьаймур тIалав дан?
— Мукун тIутIисса инсантал ттучIангу бучIай. ХIакьинугу уссия Хасавюртуллал райондалиясса ца, ппу аьрай ивкIусса.
Амма участникнал кулпат­ран дакъа, оьрчIан цичIав дуллай бакъар.
— МахIаммад Кьадирович, Ххувшаву ларсун 70 шин хъанахъисса байрандалий дяъвилий гьуртту хьуминнан цукунсса бахшишру дан дакIний бур ХIукуматрал хъуними?
— Дяъвилий гьуртту хьуминнаха уттинингу къула­гъас диркIссар, хIукуматрал ва республикалул хъуниминнал чулухату.
ХIукуматрал бивхьусса пенсиярттайн республикалул чулухагу ххи дурссар кIи-кIиазарда къуруш. ЖКХ-лул услугардах 50% Аьрасатнал чан бувссар, 50% — республикалул хъуниминнал. ХIакьинусса кьини ми хIаллихшиннарду вайннан украссар. Уттинин гьарица Ххувшаврил байрандалийн Дагъусттаннал ХIукуматрал дулайссия дяъвилий гьуртту хьуминнан кьу-кьуазарда къуруш. ЦIанасса байрандалий 30 азарда къуруш дулун дакIний бур. Москавуллалгу данссар бахшишру. Миннал ци пикри буссарив ттун къакIулли. Ялагу, 3-мур сентябрьдания 12-мур сентябрьданийн бияннинсса чIумуву дяъвилул участниктураща цащала архIалминнащал Аьрасатнаву ччимур кIанайн уква гьан бюхъантIиссар.
— Ххувшаву ларсун 70 шин хъанахъисса байрандалийн цукунсса хIадуршинна дуллай бу­ссар республикалий?
— Байран бюхттулсса даражалий гьан аьркинссар. Мунийнсса хIадуршиннагу цIанара дуллай буссар. ХIакьину му масъалалул хIакъираву Республикалул БакIчинал каялувшиннаралусса «Победа» оргкомитетрал заседание хьунтIиссар.
Цинярдагу республикалул СМИ-дайн тапшур бувну буссар дунияллия лавгмигу, сагъмигу ветерантурая чичлан. Ца-кIива зурува ДР-лул Журналистурал къатраву хьунтIиссар, махъсса шиннардий аьдатравун дагьсса цинявппагу СМИ-рдал вакилтал гьуртту хъанахъисса, дяъвилул участниктуращалсса хьунабакьаву. Мукунсса хьунабакьавуртту хьунтIиссар кIулшивуртту дулаврил заведениярттавугу.
Гьарица шинах кунма, гьашинугу хьунтIиссар Аьпалул вахта. ЦIана пикрилий буру шагьрурдай ва районнай цIарду дакъасса кIичIираваллан дяъвилий талай бивкIминнал цIарду дулун.
Оьрмулул 90-нния лирчусса шинну хьусса ветерантурачIан шаппа-шаппай гьантIиссару.
— Цу гьантIиссар гьашину Дагъусттанная Ххувшаврил парадрайн Москавлив?
— ЦIуллу-сагъшиврул тагьаргу, ветераннан цанма ччай бушивугу хIисавравун лавсун, гьашину Ххувшаврил Парадрайн Москавлив гьантIиссар оьрмулул 71 шинавусса Садикьов Ибрагьин-Паша Султанович. Москавлив ванал 2-3 гьантта бантIиссар. Майрал 7-нний левххун 10-нний зана хьунтIиссар.
— Вай гьантрай Санкт-Петербурглив 81 шинавусса блокадницащал хьусса, щалагу Аьрасатнал агьулданувун аваза бувтсса иширая ци учинна?
— На къавихра 81 шинавусса, Ленинградуллал блокада ккавк­сса, хъамитайпалул мукунсса даву данссар тIий. Камералул ккаккан бувсса куццуй, му хъамитайпалул цила чIапуву думур дуккан дуллай бия.
Ми 2-3 къурши нагьлил хъамабивтун бивкIхьурчагума (угьара хьусса инсаннан бюхъайссар хъамабитан), му арцу дуллай бия. Ва хъамитайпалущал укунсса иш шаврий аьй дуссар ттучандалул администрациялийгу, мугьлат бакъа полициялул зузалтрайн оьвкусса ттучандалул зузалтрайгу, бусса кIанай му иш ца чулийн къабувтна, 81 шинавусса хъамитайпа полициялийн бувцуну лавгсса органнал зузалтрайгу. Ттухьва цIуххирча, ттуйва бияла буну на ми инсантал циняв давурттая букьан бавияв. Къащи хьунни ва инсаншиву дакъасса тIул. Щалвагу билаятрай немецнал чапхунчитураяр Ххувшаву ларсун 70 шин кIицI дуллан хIадур хъанахъисса гьантрай му бюхттулсса байран ккакканнин къаливчIун, дунияллия лавгунни блокадалуву бивкIсса Рауза Галимова.
— ХIакьину цинявппа ца зумату кунма бур оьрчIру Ватан ххирану тарбия баврил даву хьхьарану душиврия, тарихрал дарсирдай Хъунмасса Буттал КIанттул цIанийсса дяъвилия гьарта-гьарзану лахьлай бакъашиврия цIуру-кIурулий…
— Ттулва пикрилий, оьрчIру Ватан ххирану тарбия баврил даву уттигу дуллай бур школардайгу, ВУЗ-ирдавугу. Республикалул Жагьилтурал иширтталсса буллалисса министерствалулгу махъсса шиннардий му масъала хъуннасса къулагъасралун лавсун бур. Тарихрал дарсирдайгу Хъунмасса Буттал КIанттул цIанийсса дяъвилун хас дурсса разделлу лахьлай бур, хIатта ми Совет заманнай кунна чIярусса дакъахьурчагу. Ва ишираву хъунмур бияла цахьва оьрчIахьгу, миннал нитти-буттахьгу бур. ЦIанасса жагьилтурал хъунмур чIун кIичIираву ягу интернетраву най дур. Луттирду буккайсса нажагьсса бур. ЦIуххира 10-11-мур классирттаву дуклакисса оьрчIахь «Молодая гвардия», «Как закалялась сталь» бувкку­сса цучIав урив ккаккан. На дук­лаки чIумал ми луттирду багьан къабитлай, канища канихьхьун буллай, мужаллатгу ссурссуну, лажинтругу тIартIун бикIайссия. Микку кьянкьасса тIалавшинна къадуллалисса учительтурайгу аьй духьунссар.
Ца ппурттуву на ца школалийн дяъвилул темалийсса сочинение чичлачисса дарсирайн тIайла авцIура. Вин ккаккан хъина миннал чивчусса къакру.
Махъсса ппурттуву, тIай­лассар, кIицI лавгсса масъаларттах ххишаласса къулагъас дуллан бивкIунни. Шагьрулуву сакин дурну дур патриот даву дачин дурсса жагьилтурал центрду. ХIасил, ялун нанисса ник Ватан ххирану тарбия даврил масъала къулагъасралун лавсун бур.
— Цими участник ур хIакьинусса кьини Ккуллал, Лакрал, ЦIуссалакрал районнай?
— ЦIуссалакрал райондалий 4, Лакрал райондалий 5, Ккуллал райондалий 3 участник ур хIакьинусса кьини. Дяъвилий талай бивкIсса лакрая тIурчарив, ми бикIан бюхъайссар респуб­ликалул шагьрурдайгу, цайми районнайгу.
— Цукун зий бур шаннагу лакрал райондалийсса Ветерантурал советру? Рязину урав миннул каялувчитурая?
— Шаннагу райондалул Ветерантурал советирттал председательтал Загьидиев Аьбдул Бадавиевич (Ккуллал район), ХIажиев Сулайман ХIажиевич (Лакрал район), Шахмилов Мирзран МахIаммадович (ЦIуссалакрал район) цалла даву лавайсса даражалий дуллалисса каялувчитал бур. Вай гьантрай хьусса ветерантурал организациярдал президиумрай шаннагу лакрал райондалул Ветерантурал советирттал председательтурал суратру Дагъус­ттаннал Ветерантурал советрал ХIурматрал улттуйн лахъансса хIукму хьунни.
Ихтилат бувссар
Андриана Аьбдуллаевал