Данияллул луттираясса ттулмур пикри

syt_2ЦIусса лу буккаву цума ухьурчангу шаэрнал, чичул хъанай бур хъунма бакъасса, бюхъай хъунмасса, агьамсса бикIангу, ишну миллатрал дяниву. Хъунмасса иш бикIай лу чивчума ссаха зузисса цу уссарив, цалва миллат ххирасса урив, акъарив кIулну бухьурчан.

Луттирду хьхьичIвагу чивчуная тамансса бавну бикIай буккулт­ран. На хъинну рязийну икIара, жулва лакрал чичултраву агь ва цури, ванал чивчумургу цири увкуну чIиви ансса чичу цаягу акъар. Ттул цIанамур гъалгъарив чIявучин кIулсса, чIявучин бусравсса, адав, ламус ххисса, Ккурккуллал шяравасса Даниял МахIаммадаьлиевичлуяр. На чIярусса жулла Дагъус­ттаннал щархъаву шара, хъиннува чIявусса халкьуннащал шагьрурдайгу хьунаакьара. Лакраву, инсаншиву, чувшиву, марцIшиву дуная гъалгъа байбишайхту, чара бакъа Даниял дакIнийн утай. Хъинсса инсан, дакI марцIсса гьалмахчу ур. Ххишала акъа хъамал кьамул бан кIулсса, ялун увкIнал хIурмат бан, цама инсан хъуна уван кIулсса ур Ккурккуллал Даниял тIун бикIай.
Данияллул цIусса луттирдайсса чIярусса назмурду дур дусшиву хъун дуллалисса, хъамал мудангу хIурматрай кьамул буван аьркиншивриясса, цалва оьрмулул дустал дакIнийн бичлачисса, лакку маз хъун буллалисса, Ватан дуручлай дяъвилуву ливчIнал цIарду абад дуллалисса. Кьянкьану учин бюхълай бур, дакIниха лав­хьхьусса назмурдугу дур ванал. Ва лу­ттиравусса цаппара назмурду дур­ккукун чIалан бивкIунни, Даниял ТтурчIиял жяматраву циван сийлий, хIурматрай уссаривгу, ххаллилсса шаэр Шагьмардановал Данияллун назмурду циван хас дурссаривгу. Даниял чичлай ур:

Лажинни цIунил чIаххул
Зунттайн зана къахьунхрав,
Дазу дакъасса къурду
Хъюруврал къаххяхханхрав…

ЧIаххуврайсса эяллайн дурк­сса шяраваллия цалла къумашиву чIявусса ххарунниву чIалачIи дуллай ур Даниял. Нава хъинну ххари ансса, пикрирдавун утан­сса махъру ва ххару бур «Машук зунттучIа» тIисса поэмалуву:

Ххаллилсса зунттурду
жучIава буна,
Апанни, лаккучу,
вичIа кьаивтсса,
Му кьюкьала дакъар
жул миллатрайсса,
Му кьурчIи хаварди
дяъви сававсса.

Гъалгъа хъунасса шаэр, ххаллилсса зунттал арс Апанни Къапиевлуяр. Пикри бара, циксса халкьуннал суаллахьхьун жаваб дуллай ур Даниял Магьдиев. Цуксса ччанссия жунма, лак­ран, жула бюхттулсса арс жула Лаккуй.

…Бюхттулсса Апанни,
вил сунувнияр
ВацIилу зунттучIа
хьуну ччиссия,
Аргъирай хъякусса
интнил тIутIащал
Лакку душ чIун-чIумуй
гьаттайн бучIаван.

Ччива жунмагу. Ци банссар, дяъвилул къабивтунни халкь аьркинмур буван.
Хъинну цIанасса чIумун лайкьсса назму дур лакку мазрая чирчуну.

…Хъинну цIа машгьурсса
дурккучу икIу,
Давриву сийлийсса зузала икIу,
Ниттил маз къакIулнайн
лаккучу учин,
Ттуй ччинал аьй дара,
ттуща къабюхъай.

ТIайлархха. БучIиссарув жу­ва шагьрурдай жущала жува, кулпатраву лакку мазрай гъалгъа къатIун. Цуксса хIаллайру жува ва масъала гьаз буллантIисса. На хъинну рязиссара Данияллущал. Циванни лакку маз сан къабуллан. Танинну жулва жува куклу буллан. Марияннул балай бавнаща тачIав лакку мазрай гъалатI лякъин шайссарив? Лариса, Саният, Луиза ккавкнан ниттил мазрах ччаву хъун къашайссарив?
ЧIявусса къабикIай, хъинну гьунар бусса шаэртал бакъа, цала оьрчIнийсса дустал дакIнийн бичлачисса, гайннаха назмурду чичлачисса. Бурги цуксса дакIнийхтуну чичлай ур Данияллул оьрмулухунсса дустурая, цIанакул архIал бакъасса.
«ДакIния къауккайсса Ма­хIанмаджабир»

…Интнил дайдихьулий
вийнгу оьвкуну,
Къурув гьанна ххуллийх
оьрчIнийва кIулсса,
Дараччал дурцIусса
тIиртIусса кьанив
Жапирай щябикIан
маркIачIан чиннин.

«Ширванинахь» тIисса, цана ххирасса дуснахасса поэмалуву укун чичлай ур Даниял:

… «Хъяврин цукун дави
марцIсса зунттал нех
Дус хIакьину шава
кьаитав куну?
«Акъассар» — увкуну
цукун учиви,
Ганал чIу чIарату
баллай бунува.

Дусшивруха чичлачисса назмурдаву ттун Данияллул марцIшиву ва хъинну хъуннасса чувшиву чIалай дур. Учингу ччай бур: «Лахьхьияра ДанияллуцIа дусшиву дувангу, оьрмулухун ядувангу. Данияллун халкьуннаву ва тIабиаьтраву так ххуймур, мюнпат бумур чIалай дур. Ттун кунма, на мукIруну ура, чIявуссаннангу хIисав хьуссар на тIутIимур. АбутIалиблул гьайкал тIитIлатIисса кIанай Данияллул махIаттал бувна митинграйн бавтIцири, МахIачкъалаллал майдандалул, чIаравсса парк­раву. Ванал ораторшиврул гьунар чIалан бивкIунни Щурагь Жанбулатовлун гьайкал тIитIлатIинийгу, му щала Да­гъусттаннан чIалан бивкIуна Дагъусттаннал халкьуннал 3 съездрайгу. «Ганах вичIидишин ца ххаришиву дия, лакраву буну тIий гукун пасихIну ихтилат буван кIулсса», — укунсса кьимат Данияллун бишлай ттун чIявуну ккавкссар. На Данияллул ораторшивруя тIутIисса ва гьарцагу кIанай вава куццуй гьунар бусса ур. Цаманал гьунарданунгу кьимат бищун кIулсса ур. МукIру хьунну, чIявусса къабикIайссар цаманал гьунардания гъирарай, ххарину гъалгъа тIутIисса. Къумукьнал балайчи Рукьият ХIамзатован хас дурсса наз­мурду:

…Вил симан ккаркманан
шинну ци кIулссар?
Ссутнил сил урттуйсса щин
хIисав шайссар?
Ина цал бунугу
балай тIий ккавкнан
Жагьилшиву цукун
хъамадитайссар?

Жулла ялун Буттал КIанттул цIанийсса дяъвилий ххув хьуну 70 шин шаврил байран най дур. Бакъар цIана жулла щархъаву га захIматсса дяъвилий гьуртту хьусса, хъинну чансса бакъа, ливчIун. ЧIяруми щархъаву ми вирттаврая цаягу ливчIун акъар. На хъинну махIаттал унна Данияллул цала шяравасса дяъвилия ххувшаврищал зана къавхьусса вирттавраха чивчу­сса поэмалул «Буттал КIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилий гьуртту хьусса Зайдилав Зайдиевлущал».

…Ттуршлий кьуннавату
дяъвилийн лавгсса
Ца нарав уттинин
дунияллий ливчIсса?
ХхюцIаллий арула
жагьил ххаллилсса
Лажинни ца ттухрив утти
цIитI бивкIсса…

Поэмалуву Данияллуща хъин­­­ну усттарну бювхъуну бур ци­нявппагу дяъвилий ливчIсса ца­ла шяраватусса вирттаврал цIарду кIицI дан. Бигьасса зад бакъар назмулуву 57 цIа гьаз дан ва гьарцаннал хасиятрая чичин.
Пикрирдай ур Даниял цIа­насса чIумал хъанахъимунил ялувгу. Циванни битлан, дяъвирдан, питнардан ахир хьун чIуннихха тIий ур кьянкьану. Уттинин царагу къадурккунни, ттун кIулссаксса, Сочилийсса Олимпиадалун хас дурсса я наз­му, я очерк.

… Цинявппагу халкьуннайн
Сочилийн бавтIсса
На гьан буллай ура
ссалам кIирисса,
Зунттал халкьуннахьгу
ттула лагмасса
Хавар буслай ура зуя рязисса.

Луттирай бур «Аьли ва Мариян» тIисса поэма. Ва хас бувну бур виртталсса халкьуннан – лакку оьрчIан ва душнин. ЗахIматшивруя нигь дакъа, марцIну, бюхттулну оьрму бувтсса. Ва поэма гьарцагу жагьилнахь букки учаву ттулва буржну чIалай бур. КIулну бикIаншиврул гьарца марцIсса ччаврил хьхьичI дацIайсса цичIав дакъашиву. Ххишала бакъа жулва миллатран аьркинну бур ва лу. ТIалав бара, буккияра. Бувккунан луттирай дакI дакьиншиврий мукIрунугу ура.
Даниял Магьдиевлухьгу хъунмасса барчаллагь тIий, ина жула миллатран чан къааннав, тIий ура.
Барчаллагьращал,
халкьуннал чичу
Мирза Давыдов