ТIюхчардал Голгофа

dsdr_2ЦIуссалакрал шяраву ТIюхчарав боевиктурал рахIму-цIими къабувну оьсса зулму бувсса, аьщуйн щуну учин, хIайвант кунма бивхсса оьруснал саллатIнаясса хавар га цIана ппив хьуна щалагу дунияллийх.
10 шин ларгун махъгу шяраваллил агьлу кьюлтI учин къахъанай, лялиян дан къахъанай бур му къюву. Му хъамабитан шайсса ишгу бакъар. Чанссавагу дакIнил бутIа, яхI, инсаншиву дусса инсаннал къабансса, царагу диндалун къакьамул хьунсса зулму бувссар боевиктурал цахьхьунма биривсса 19-20 шинавусса, оьруснал саллатIнай.
Цивппа буруччин бувкIсса саллатIнан цала аьрщарай укун оь экьибутIин кьисмат шаврил дард ккухIлайнма бур хIакьинугу ТIюхчардал жямат. ХIакьину му къюву куклу дан вайннаща бан бюхълахъисса зат ца бур — къучагъшиврий жанну дуллуминнал аьпа абад баву. Му давурив ТIюхчардал дянивмур даражалул школалий ларайсса даражалий дуллай бур, оьрчIругу, учительталгу хIала бувххун. Му даврий каялувшиву дуллай ур школалул военрук, краеведениялул кружок нани дурсса Щайх-МахIаммадлул арс Загьиди ХIаммадов. Гьарица ва даврин аьркинмунин ка-кумаг булла
й, ванал чIарав ацIлай ур школалул директор ЩайхахIмад Дадаевгу.

Школалул ца кабинетраву бур тай иширттан хас бувсса хъунисса альбомру, суратирттащалсса, аьпалул хьуминнал гъан-маччаная, военкоматирттая бувкIсса чагъардащалсса. ЖанахIрал чIирайн лархъун дур боевиктуращалсса талатавурттаву жанну дуллусса милицалтрал ва оьруснал саллатIнал суратру. ХIакьинусса кьинигу уххаву къакIулну хъирив излай, къакIулмур кIул буллай ур Загьиди ЩайхмахIаммадович. Ванал кIул бувну бур зулмулухьхьун биривсса гьарица саллатIная балжину, цIухху-бусу бувну бур вай иширттал бардулт хьуминнахь. Буслай ур цанма ккавкмур, кIулмур. Ванал бувсмунийн чул бивщуну тай ишру аьч бан хIарачат барду.

Дяъви байбишин хьхьичI кьини
Дяъви байбишиннин щаллу-сса аьрали часть диркIссар Дагъусттаннал ва Чачаннал дазуй. Боевиктал буххан хьхьичI кьини сентябрь зурул 4-нний, му часть кIичча дуккан дурну, 10 км. архну, ДучIиннал шяравалличIан гъанну дацIан дурссар. Гикку кьариртссар разведовательный БМП –ду. Шяравун буххайсса кIанай бивкIссар хъунама лейтенант Давдиев АхIмад хъунамасса КПП-2. Хьхьувай шяравун бувхсса чIумал боевиктуран пикри бивкIссар хьхьичIва-хьхьичI КПП бат бан, милицалтгу ширишилун бугьан. Амма миннал дакIниймур мукссава бигьану щаллу къавхьуссар. Лахъазан­ттуйсса оьруснал саллатI бусса БМП къачагътурайн цIу дирхьуну диркIссар. Аьрщараву ладиртсса БМП ппив дан къахъанай, боевиктал мадара инжит хьу­ссар. КIа ппив дан къахъанан диркIукун ми лахъазан шалклувун ласлай бавчуссар.
Сентябрь зурул цалчин­сса кьини взводрал командир, хъунама лейтенант Василий Ташкиннуйн амру бувкIун бур Дагъусттаннал ва Чачаннал дазуй, ТIюхчардал шяраваллил зума-къирагърай ацIу тIисса. Шяраваллия арх дакъасса лахъазанттуй саллатIнал дурккун дур окопру, хIадур бувну бур цала БМП-2 дацIан дансса кIантту.
Ишхайюрт тIисса яла гъанмур чачаннал шярава ТIюхчарав 2 км. дур. Дазуйсса Ахъсай нехгу боевиктуран дайшишру да­къар, бигьанна куклу машиналий лахъан бюхълай бур. Гъансса зунттул махъсса Галайти тIисса Чачаннал шяравалурив яра­гъуннил балгусса боевиктурал дурцIуну дур. Дурламалувух Ишхайюрт шяравун уруглагисса Ташкиннун чIалай бур техникалущалсса боевиктал чунмай наниссарив, минначIасса зенитру, чIалай бур мигу цала пострая ябатIлай бакъашиву. Ванал бурж бур шяравун ва шярава нанисса кIива милицанал КПП мюхчан баву. Ссала-калам бусса аьчухсса Дагъусттаннал милицалт най буна дакIнил лавсун бур. ЛяличIинува хъунама лейтенант КПП-лул хъунама АхIмад Давдиев. Ташкиннун кIулну бивкIун бур канилу битай ярагъ бакъа бакъасса милицалт саллатIнащалсса цала БМП-2 дучIаврия хъинну ххари хьусса. Ванан мукунма бувчIлай бивкIун бур цаннагу, милицалтрангу цуксса нигьачIаву дуссарив ва тагьардануву. ЦIуссалакрал райондалий циваннив аьрал хъинну чанну бивкIун бур. Взводрал командирнан бувчIлай бивкIун бур 13 аьраличуная хьусса Виваллил аьралуннал заставалун ва Дагъусттаннал милицанан цачIу цаласса цала буллан багьантIишиву. Шикку къуллугъ буллалисса ххювагу гьантлул дянив аьралитурал щарнил агьулданущал дусшиврийсса хIала-гьурттушиву хьуну дур. Мунияту дакI цIийгу бивкIун бур властирдал ополчентура­хьхьун (400 лакрал, 267 яруссаннал ва 140 чачаннал къатравун) дахьва 5 карабин СКС буллусса кIул хьувкун.
Цала ярагъгу Галайти шяраваллил хьхьичIсса зунттуйн бурган бувну бавцIуну бивкIун бур Ташкиннул аьралитал, амма сентябрьданул 5-нний боевиктурал гьужум мичча къабувну бурча, хархавар бакъа, къинттуллуха, Гьамиящиял чулуха бувну бур.

Мах ххулу кунна ччурччуну най дия
Гужру, гьай-гьай, архIал­сса къабивкIун бур. Бое­виктурачIа биялсса ярагъ, гранатометру, 3-4 инсаннан цану рациярду диркIун дур. БМП-лул цIу тIиртIуну дур боевиктурайн, КПП-лийсса милицалтгу шалк­луву жандалия ка гьаз дурну талай бивкIун бур. Му биту-ххитулуву ивкIуну ур КПП-2-лул хъунама АхIмад Давдиев.
Чачаннал боевиктал байщун бан аьркинну диркIун дур гужсса артиллериялул ва минометный батареярдал цIу дишин, вертолетирттая рищаву дан, иш кIулсса спецназ гьуртту бан.
Ярагъ чансса, ца БМП-лул ва 30 аьраличунал кумаг бакъа ба­къасса милицанал КПП-дал ахир цукунсса хьунссарив бувчIлай бивкIун бур. Ташкиннун бувчI­лай бивкIун бур мукунма чачIав кумаг къабучIантIишиву. Мунал саллатI тIурча умудрай бивкIун бур ца лахIзалува някIсса ссавний федерал аьралуннал вертолетру чIалантIишиврийн, миннул рищаву дурну боевиктал неххал тия чулийн лихълахъи бантIишиврийн. Юх…
МилицалтрачIа къуртал хъанан бивкIун бур ярагъ. Къачагътурал бувгьуну бур шяравун нанисса ххуллувусса КПП ва ПОМ.
Лахъазанттуйнсса гьужумгу гуж хьуну бур. Шяравун бувхсса чачан бачIва бувксса милицалтрал къатравун бухлай, тиву думур-ичIаллил кьай, тIахIни-кIичIу биту-ххиту дуллай бивкIун бур. Милицалт яхъанахъисса къатрал дарвазардай хьхьичI кьинива «М» букварду бивхьуну биятIар боевиктурал чул бувгьуминнал.
КIира ссят ва ххишалагу хьуну дур БМП-лул боевиктурайн цIу дирхьуну. Яла цIу ларчIун дур цицIухра. ХхалабакIу ччув­ччусса хханссия. Мах дия ххулу кунна ччурччуну най . КIукун мах ччуччайшиву къакIулссия, — тIий буслай бур кIа сурат ккарк­ми. ПIякь тIун диркIун дур БМП-вусса снарядру. БМП-ву 11 инсан ивкIун ур, механик-водитель сагъну уна ччувччуну ур. КПП-лия милицалтрал битлай, мюхчан буллалисса Ташкиннуща ва махъми аьралитураща, щавурду дирмигу лавсун, лахъазанттуя КПП-лийн бучIан бювхъуну бур. Боевиктурал ярагъгу кьабивтун зувагу буккияра, оьрусгу булара учин КПП-лийн гьан бувну бур шяравасса оьрму-хIал лавгсса, махъ нанисса инсантал. МиннацIа милицалтран кIул хьуну бур шяраву 200 боевик ушиву, ми машинартту, тракторду дуцIлай шярава иникьали, къама ласлай бушиву. Вайннан бувчIлай бивкIун бур цала КПП-гу бигьанма ппив-ххив бантIишиву. Пикри хьуну бур шяравун був­ххун талан. КПП-лийн бувкIсса шяраваллил жяматращал хIала бувххун 18 милицанал зузалагу, 30 виваллил аьралуннал аьраличугу КПП-лува бувккун шяравух ппив хьуссар. Вайннан кабакьу бувну бур шяраваллил халкьунналгу. Алхулаев Шамиллул цIарава буккан бувну бур ца саллатIгу, цаппара милицалтгу. Милицанал янна ликкан бувну, цала шардасса янна-ус лаххан бувну, буккан бувну бур 8 инсан. Милицалт лавгун махъ, саллатIгу хIухчил ттархьгу дуллуну, яттил хъирив ачин увну ур Герзеллал ламучIан, федералтурачIан ияннин. Ташкин 4 саллатIнащал кIучI хьуну ур Аьбдул ХIамзатовлул къат­раву, чIаркIнил чардагърай. Гранатометирттава цIу дирхьуну боевиктурал ппив дурну дур чIаркIнил магъи. Муниннин секундирттал хьхьичI, вара хIаятраву щавурду дирну рухI дуклай унува боевиктурал командиргу бивтун увтун, жан дуллуссар милицанал сержант Аьбдулкьасим МахIаммадовлул.
Ташкиннухь боевиктал тIун бивкIун бур: «Жуща цIана зу циняв му буний ччуччин бюхълай бур, жу зу сагъну битанну канийн бучIарча. ЖучIа къучагъсса оьруснал саллатIнал хIурмат буссар».
Ташкин боевиктурал цу­ппаца мукъуйн вих хъанай къаивкIун ур. Амма га пикрилий ивкIун ур ца унугу саллатI сагъну личIаврия. Боевиктуралгу къатрал лагма рургьуну, саллатIначIагу ккулла-янсав къуртал хьусса чIалай, къатрал залуннал чIаххучу Чалави лавгун ур боевиктуращал ихтилат бан. Миннал махъ буллуну бур оьруснайн ка къащун. Ташкин ва мукьагу саллатI автоматирттащал кьатIув бувкссар. ХIаятраву хьунаавкьусса Чалавинахьхьун Ташкиннул дуллуну дур цалва кулпатрал ва душнил сурат. Боевиктурал миннаща ярагъгу зевххуну, ххюягу мигу, АьтIикIат ТабиевачIа кIучI хьуну ивкIсса Алексей Полагаевгу лагма рургьуну КПП-лучIан бачин був­ссар. Аьщун бизан ми ца-цаних буккан буллай бивкIссар.

Оьсса зулму
Ми аьщун бизансса амру баяйхту Чалави ххяхлай, леххаву тIий ивкIун ур «Зу ми сагъну битанну куну махъ буллуссар», — тIий.
— Утти вайнналсса буллансса чIун дакъар. Вайннал БМП-лул чIявусса жулмигу ливтIунни, — куну бур боевиктурал.
ЧIила дирхьусса чIумал саллатI цала цивппа бувгьуну, кьянкьану бавцIуну бия тIар, цIими бишияра тIий, лергъа тIисса бакъаятIар. ТIюхчардал шяраваллил жямат хъана­хъимунийн вих бакъа, бан-бит бакъа банд лавгун бавцIуну биятIар саллатI аьщун бизлази­сса кIанттурдая 60 км. манзилданий. Мунияр гъан хьун битлай къабивкIун бур. Махъва-махъ аьщун изан уккан увсса саллатI хъит-шит куну боевиктурал канища итххявххун ливхъун ур. Амма щаву дирсса му иривну ххюрхху увну бувкIун, мугу ивххун ур. Миннал оьтту 3 литралул балондалувун бавтIун бия тIар, му балонгу 3-4 гьантлий кIиккура диятIар. Яла кIай жаназарду зия хъанан диркIукун, шяраваллил халкь лавгун миннат бувну бур, жул шяравун оь багьантIиссар, ми жаназарду дуччин ласун битияра куну. Школалул директорнал заместитель Макьсудов Мямма школалул машиналий АхIмадов Аьлиханнущал лавгун боевиктураща ларсъссар миннал жаназарду. Шатри багьну биятIар. Шяравун буххайхту, шяравасса инсанталли тIий му машиналий щябивтун шярава буккан бувссар Алхулаев Шамиллул цала подвалдануву кIучI бувну бивкIсса кIия оьруснал саллатIгу. Ххуллийх машина цимилагу бацIан бувссар боевиктурал. – МинначIа ттизаманнул японнал рацияртту дия. Га цIана оьвчайва хъуниминнайн. Яла итабакьайвав, -тIий буслай биятIар ми. Шяраваллия 2 км архну федерал аьралуннал КПП бусса кIанайн диян дурссар ми жаназарду.

Вирттаврал аьпа абад буллай
Вайнна жулла аьрщарай, жулла шяраваллу боевиктурая мурахас дуллай къучагъшиврий жанну дуллусса оьруснал саллатIнал цIарду.
1. 10-мур мотострелковый роталул командирнал хъиривчу, взводрал командир, хъунама лейтенант Ташкин Василий 1976 ш. увсса.
Къуртал бувну бур АьФ МВД-лул Новосибирскалийсса Высшее военное училище. Бур кулпат ва душ.
2. 10-мур м\с роталул ляли­чIисса бигарду биттур бай­сса 4-мур батальондалул стрелок, рядовой Кауфман Владимир.
3. 10-мур м\с роталул ляли­чIисса бигарду биттур бай­сса 4-мур батальондалул стрелок, рядовой Липатов Алексей.
4. 10-мур м\с роталул ляличIисса бигарду биттур бай­сса 4-мур батальондалул стрелок, рядовой Эрднеев Борис.
5. 2-мур м\с роталул ляли­чIисса бигарду биттур бай­сса 1-мур батальондалул механик-водитель, рядовой Полагаев Алексей.
6. 67-мур аьрали частьрал спецназрал 3-мур группалул стрелок Анисимов Константин.
— Махъсса шиннардий жул краеведтурал хъуннасса даву дурссар жула шяравасса Алхулаев Шамиллул ва ХIамзатов Чалавил ххассал бувсса ххюягу аьраличуная кIул буллай. Жу цимилагу чичарду АьФ-лул МВД-лул кадрардал Управлениялийн, АьФ-лул Виваллил иширттал министр Рашид Нургалиевлуйн, АьФ-лул генеральный прокурор Юрий Чайкайн, АьФ-лул Обороналул министерствалул аьрали прокурор Сергей Фрединскийн. Жаваб ца дия: «Му кьюлтIсса информацияр, цичIав бусан къахьунссар», — тIисса. Жу мунийну паракьат къавхьуру. Чичарду, хьхьичIвагу жунма цаппара зару кIул бан кумаг бувну бивкIсса Аскет ИсраиловлучIан (Старший следователь по особо важным делам Генпрокуратуры РФ по РД). Ванал бувсунни щичIан, чун чичин аьркинссарив. Жунма аьркинмур балжину кIул бан бювхъунни ттуща 7 шин ларгун махъ, Аьрасатнал Генеральный прокуратуралуву ляличIисса агьамшиву дусса иширттал хъунама следовательну жула школалул ученик Тугъаев Тугъай зун икIайхту. Ванал бувсунни жухь гьарица аьркинмур.
КIул бан бювхъунни жуща жула халкьуннал ххассал був­сса аьралитураягу. Вайнна ми оьрчIал цIарду:
1.Пидяков Андрей
2.Черновин Владимир
3.Иванов Алексей
4.Зорук Анатолий
5.Крапетян Вардан
Вай циняв оьрчIачIан жу чивчуссар чагъарду, мукунма жу чичарду «Тухчарская Голгофа русской заставы» тIисса очерк чивчусса аьрали журналист Роман ИмощенкочIан. Жаваб дучIан дурар. Жуща дахIаву дан бювхъунни цалчинсса ва кIилчинсса Чачаннал дяъвилул ишру аьч буллалисса, миннуя чичлачисса отставкалийсса полковник Виталий Носковлущал. Дяъви къуртал хьуну махъ му жучIан увкIун уссия. ЦIанагу чагъарду чичлай буру.
Краеведениялул даву дахьра дайдирхьусса ппурттуву ххуйсса кумаг хьуна Муслим Даххаевлуя ва мунал хъиривчу Абакар АьвдурахIмановлуя. ЦIанагу бур ми жул даврин кумаг буллай. Абакар АьвдурахIмановлул жун, тарихрал иширттацIун бавхIусса кIанттурдайн биян, буллунни «Газель». ХIакьинусса кьинигу арцуйнусса кумаг бай Муслим Даххаевлул. Каши ххи даннав цал. Жул пионертурал организациялул дахIаву дурссар Ташкин дуклай ивкIсса Топчихинский школалул дуклаки оьрчIащал, чагъарду чичай­ссар. Липатовлул ниттичIан, Ташкиннул кулпатрачIан ва душничIан. Шанна шинай лув-ялув ТIюхчардал школалул бувгьуссар райондалул следопытътурал слетрай цалчинсса кIану, Щалагу Аьрасатнаву баян бувсса жагьилсса исследовательтурал конкурсрай гьуртту хьуну жул школалул ученица ЩайхахIмадлул душ ПатIима Дадаевал бувгьуссар цалчинсса кIану. Мунил ларсъссар арцуйнусса бахшиш ва 1 даражалул диплом.
ЦIана жул следопытътал хъирив бизлай бур жула шярава арх дакъа руртсса аьрали вертолет М-26-ву бивкIсса кIиягу летчикная кIул буллай. Фамилияртту кIул дан бювхъунни, кIул буллай буру миннал нитти-буттая, кулпатирттая, оьрчIая, дуклай бивкIсса школардая. Чичару чагъарду миннал командирнайн. Ми къуллугъ буллай бивкIсса вертолетирттал часть Буденовскалий дур. Гичча утти­гу жул чагъарданун жаваб къадуркIунни, — буслай ур краеведениялул кружокрал каялувчи Загьиди ХIаммадов.
Кабакьиннав Загьиди Щайх­махIаммадович, ина дуллалисса захIматсса, бусравсса даврин.
Андриана Аьбдуллаева
2009 ш.

P.S.
Оьрус саллатI аьщун бивз-миннавасса Арби Дандаевлун оьр­мулухун дуснакь ансса танмихI кьувкьуссар.
Мукунмасса танмихI кьувкьуссар 2002 шинал октябрь зуруй саллатI аьщун бивзсса Тамерлан Хасаевлунгу. Ва колониялий къуртал хьуссар.
2005 шинал 25 шин дуснакьраву дансса танмихI кьувкьуссар саллатI аьщун бивзсса Ислан Мукаевлун.