Тай кьинирду дакIнийн дичлай…

as_4Архсса 1945 шиналсса 9-мур майрал кьини, му кьини ларсъсса Ххувшаву, тарихраву яла оьхIалмур, яла захIматмур дяъвилуву совет халкьуннал дурсса чувшиву жуятура ялу-ялун арх хъанай дур. Амма, циксса шинну гьарчагу, махъа нанисса ник мудангу пахрулий дикIантIиссар му Ххувшаврия, цала ттаттахъаву диркIсса патриотизмалия, аьзизсса ватандалул цIаний цалла жанну дулун, оьрмулул хъуними, мюрщими къаувкуну, махъунмай къашаврия.
Гьантта бувккуну ххялтIа дуклай дур Бюхттулсса Ххувшаву гъан дуллай, ватандалухлу, дакьаврихлу талай бивкIминнал кьюкьа. Ялу-ялун чан хъанай бур тай кьинирдал бардултну бивкIми, та виричусса тарихрал лажинтру чичлай бивкIми. Жулва буржгу шайссаксса миннал хIурмат бувну, ми аякьалулун ласавур, так шинай цал, майрал 9-нний бакъагу, шинал ччимур чIумалгу.

Бадрижамал Аьлиева
Хъун дакъасса Шахьуйннал шярава дяъвилул цIаравун лавгсса 72 чувнавасса ца ур МахIачкъалалив ялапар хъанахъисса ветеран, отставкалийсса полковник Шакуев МахIаммад. Гьарца шинал 9-мур майрал кьини, Ххувшаврил ирглийсса байрандалул хьунийн дуллалисса шадлугъирттай, школардай тIий, шагьрулул администрациялуву, цайми-цайми кIанттурдай МахIаммадлуйн хъунмасса гъирарай оьвчайссар, мунал бусласимуних личIлулну вичIидишайссар. Бусанмурдив мунал къачанни.
Увну ур МахIаммад 1924 шинал Шахьуйннал шяраву Закаржанал ва Ханичал авадан бакъасса къушлий. Му акъа­ссагу, кулпатраву бивкIун бур ялагу хъунмур ссу Калимат ва 2 уссу – ХIасанхIусайн ва Сулайман (гихунмай ми уссурварая цанная хьунтIиссар Лакрал ва Ккуллал военком, ваманаягу – оьрмул оьрмулухунсса учитель ва тарбиячи). Вайннал ппу, га чIумул чIявуми арамтал куна, кIинттул чIумал, шяраву хъуруннай, лухччай дулланмур дакъасса ппурттуву, лагайсса ивкIун ур Аьрасатнавун маэшатрал хъирив, цалва кулпат бакI буккан бансса хIарачатрай. Вамур чIумал шяраву къама, хъюрув, шагьнал лачIа, нувщи бугьлай, зий икIайсса ивкIун ур. Гай чIуннардил сайки гьарцагу кулпатран кунма, Шакуевхъал кулпатрангу багьну бур захIматсса заманалул оьгу, ккашигу бухIан. Кулпатравусса хъунма хъунмунийн Калиматлуйн багьайсса бивкIун бур яла-яла гуж, ичIаллилсса, цилва мюрщими уссурвавралсса буллай.
МахIаммадлул буттал шяраву къуртал бувну бур 4 класс, гихунай дуклай ивкIун ур чIаххуврайсса КIундиннал школалий. Ванал ппу уссал усттарну зий ивкIун ур Лувмур Къазанищарай. Дурсса даврихлу дуки-хIачIия дулайсса диркIун дур мунан, мукун бакI буклай бивкIун бур вайннал кулпат. КIундив 5 класс къуртал бувну махъ буттал МахIаммад увцуну ур цачIана. Ванан къумукь маз къакIулшиву сававну, ва кьамул увну ур дуклан 4-мур класс­равун. ДачIи шинавун тIурча ванан лавхьхьуну бур му маз. Дуккаврищал архIал МахIаммад спортрахунгу агьну ивкIун ур. Махъ МахIаммад цичIана увцуну ур Щурагь цила ласнащал Тажу­ттиннущал ялапар хъанахъисса ссил Калиматлул. Микку 7 классгу къуртал бувну, МахIаммад увххун ур Буйнакскаллал финансовый школалийн (техникум).
МахIаммад комсомолцынал кьюкьлувун кьамул увну хъунма хIал къавхьуну, байбивхьуну бур Буттал КIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъви. Му чIумал МахIаммад Гъумук ивкIун ур Лакрал ва Ккуллал районнал военкомну зузисса цала уссийчIа ХIасанхIусайннучIа. Цимилагу ванал уссийхь миннат бувну бур цува дяъвилийн тIайла укки тIий, амма призывной оьрмулул шинну диялну къадиркIун дур ванал. Ва хIаласса оьрчIру гьан бувну бур МахIачкъалалив, къинттуллухсса давурттай зун. Мукун, лакрал жагьилтал зий бивкIун бур МахIачкъалаллал ва Щамхаллал дянивсса кIанттурдай, пулеметирттансса кюртти, танкарду къагьансса хъунтIуллив, траншеярду дуклай, мукунма цайми кIанттурдай ва давурттай. Октябрь зурул дайдихьулий 1942 шинал МахIаммад цIунилгу зана хьуну ур Гъумукун, цува дяъвилийн гьан увара тIий. Уссилгу ихтияр дуллуну, МахIаммад (мунащал 5 жагьил цаймигу) дуклан тIайла увккун ур Бакуйн пехотный училищалувун. Тихава дяъвилийн гьан ччисса чIава жагьилтурахгу бурувгун комиссиялул: «Насияра шаппа-шаппайн, хъуни хьувкун бучIанссаруча», — куну бур. Му чIумал фашистал Ухссавнил КкавкказначIан бивну бивкIун бур, Сталинградрахлугу най диркIун дур къизгъинсса талатавуртту. Март зуруй 1943 шинал Дагъусттаннахьхьун дуллуну дур ихтияр оьрмулул 17-18 шинавусса жагьилталгу хушрай дяъвилийн гьан буллансса. Республикалул районная дяъвилул цIаравун цимиягу азара жагьил лавгун ур. Гъумучату МахIаммад хIаласса жагьилтал лахъа-хъунну, бусраврай тIайла бувккун бур дяъвилийн. Амма Щурагьату ца-цавай махъунмай зана бивтун бур, къуллугъ буллан къадагъа дуллалисса багьантту ялун ливчуну. Вайми тIурча МахIачкъалалия поездрай бавчуну бур. Шанма гьантлувун бивну бур Гуржиянавун Гори тIисса шагьрулийн. Ротарду щаллу дурну, микку байбивхьуну бур вай дяъвилийн бачиннин хасъсса кIулшивуртту ласлай. Ефрейтортурал цIардугу ларсун, гихунмай дуклан бивкIун бур аьрали училищалуву. Му къуртал бувну, мива офицертурал яннардаву бувккун бур жагьилтал. Гихунмайрив байбивхьуну бур МахIаммадлул бикIайкунсса дяъвилул ххуллу, аьрали биография. Вайннал батальон бувтун бур Заккавкказуллал фронтрайн, Туапсе шагьрулул зума-къирагърайн. Мунияр махъ хьуну дур Украиннал 1-мур фронт, Польша. Микку вай бивтун бур резервардал полкираву. Вайннахь му ппурттуву лекция ккалай ивкIун ур политуправлениялиясса офицер. Миккува вайннан тIайлабацIу хьуну бур цалчина цалчин ккаккан Украиннал 1-мур фронтрай каялувшинна дуллай ивкIсса маршал Конев. Мунал жагьилтуран тIайлабацIу чIа увкуну бур Гитлердущал­сса дяъвилуву. Ва тиккун, та кIиккун увтун, МахIаммад, ванащал Гъумучату ва дяъвилийнсса аьрххилий бувксса ванал аьрали дустуравасса Ххулюсматусса гармунчи Исмяил ва Ппаласматусса Залкипригу багьну бур 60-мур армиялувун, цилгу Краков шагьрулул чулинмай душмантал ххит буллай бивкIсса. 246-мур дивизиялуву минометный батареялул взводрал, махъ батареялул цила командирну ивтун ур МахIаммад.Шикку хьусса къизгъинсса талатавурттаву чIалачIи дурсса чувшивурттахлу 11 инсан лайкь хьуну ур орден-медаллан. МахIаммад Шакуевлунгу дуллуну дур ЯтIул ЦIукул орден. Вай талатавурттаву, цIаравусса дандибацIавриву цикссагу оьрмурдацIа хьуну бур, мукунма вайннал полкирал батареялувагу 7 инсан ивкIуну ур. Щавурду дирми госпитальданийн тIайла бувккун бур. МахIаммадлуйнгу щаву дирну диркIун дур.
Муния махъ МахIаммадлул бивтун бур цикссагу шагьрурду: Перемышль, Жешув, Кравков, Мелитополь, Харьков ва цаймигу. Дяъви къуртал хьуну махъгу аьрали кадрарду хIадур буллан, му даву гихуннайгу дуллан, аьркинну бивкIун бур аьрали дуккаву дачин дуван. Мукун МахIаммад Шакуев ялагу дуклай ивкIун, цимирагу шинай аьрал хIадур буллай ивкIун ур Харьковрай, Хабаровскалий, Одессалий, Симферопольлай, Днепропетровскалий, Сахалиннай, Чукоткалий ва цаймигу кIанттурдай. Ми шиннардий буттал шяравунгу ияйсса ивкIун ур гьарца шинал цалла отпускалий.
МахIаммад дяъви къуртал хьуну ацIрахъул шинну ларгун махъ ахиргу зана хьуну ур Да­гъусттаннайн. Ва ивтун ур Дарбант шагьрулул аьрали комиссарнал хъиривчуну, 1968-ку шинал ивтун ур Юждаграл цаппарасса районнал (Ахттиял, Докъузпариннал ва Рутуллал) аьрали комиссарну. Цикссагу шиннардий Ахттиял военкоматрай аьрали комиссарну зийгу ивкIун, ивзун ур МахIачкъалалив, зий ивкIун ур личIи-личIисса кIанттурдай военрукну, хьхьичIунсса гьурттушинна дуллай ивкIун ур рес­публикалул ва мунил хъуншагьрулул жяматийсса оьрмулувухгу. Пенсиялийн увккун махъ зий ивкIун ур МахIачкъалаллал Ки­ровский райондалул Ветерантурал советрал председательнал хъиривчуну. Ветерантурал совет­раву МахIаммад зий ивкIун ур 2012-ку шинайн ияннин.
Полковник, дяъвилул ветеран МахIаммад Шакуевлул цIа дурххун дур 2005 шинал бувксса Аьрасатнал язими талаталтрал энциклопедиялувун.
Ва дяъвилул шиннардий ва муния махъ лайкь хьуну ур цикссагу орденнан ва медаллан: ЯтIул ЦIукул (кIира) ва I-мур даражалул «Отечественной войны» орденнан; «За боевые заслуги», «За оборону Кавказа», «За победу над Германией»,«Ветеран Вооруженных сил СССР» ва цаймигу юбилейный медаллан, ХIурматрал грамотарттан ва чIярусса цаймигу бахшишир­ттан.
Ванал бур нахIусса, бавкьу­сса кулпат, цалва лавай бивкIсса оьрчIру, оьрчIал оьрчIру. Гьарца шинал Ххувшаврил байрандалул кьини батIайссар вай цачIун, цана ххирасса лас, ппу, тта­тта ва бюхттулсса кьинилущал барча уван. Вайннал ва кьини учинтIисса, ваниннин республикалий Ххувшаврил кьинилун хасну дурсса цинярдагу шадлугъирттай увкусса, тIутIисса цинявппагу мукъурттицIун бакьлай, жугу барча тIий буру МахIаммадлухь ва хъунна­сса байран, му уттигу чIярусса шиннардий цалва наслулущал хьунадакьлансса цIуллушиву, оьрмулуву ххаришивуртту.