Ттяй бабал хьул къаличIайва

as_3Ва дия Хъун дяъви байбишин хьхьичIсса шин. Хъамакъаритай. Ттул ссурахъу Кьадир армиялийн тIайла уклакисса гьантри бур. Армиялийн лагаврил мяънагу ттун къакIула. Укуна шагьрулийн тIайла уклакисса ххай ура. ЧIивисса ттунгу армия цирив къакIулахха. Кьадир, ссурахъу унугу, ца уссу куна жувухва икIайва. ХIасил, буру гъан-маччами лагма буклай, хIадуршинна дуллай. Нагу, ттула ниттиуссу Исмяиллул арс ссурахъу Нураттингу, ххарину, лечлай, тIуркIу тIий буру.
– Ачула шиккун, вин ци ссай­гъат ласуви? – на чIарав гъан увну, бакIрайх ках тIий ур Кьадир.
– Ттуп ласи, – учав на ана-анаварну.
– Ттунгу ттуп! – хIала увххунни Нураттин.
– Тти вагу авчуссар ттущал ччалли. Ванал ттухь лахьхьува жиплуву дишай чIилагу ласунна кунахха. Ласуннав, хIату оьрчIи ттархьру дансса щяпив буллан, пинцIру буллан? – Кьадирдул иттав цIитI ивкIун уруглай ура на.
– Ласуннакьай, ласунна. Къаларсун дитайссарив? Так, на лахьхьува тIийкун, ва ттул баван кумаг булува, – на ххира-ххуй уллай, пиш тIий ур Кьадир.
– Мунан ттупгу, чIилагу – кIирагу циванни? – къаччан бивкIун авцIуну ур Нураттин. – Ттун?
– Му хьунни хавар, вингурхха кIирагу ласунтIисса. Къаласун­ссар тIий урав? – Нураттингу чIаравнай кIункIу унни. Цала, тIурча, ттуйн чул щун бунни.
– Укьу, циван щилай ура? Ванан вияр на ххирассара. Къа­ххирарив туну? – Кьадирдул иттав уруглай ура. – Кьунну ваначIа уттуивхьунугу наявхха усса. Ма вин!..
Кьадирма ялагу хъяй, жул бяст-ччал буллалаврия цанма хIаз ласлай ияв къакIула.
– Да, оьрчIрув, зу микку мунахунгу бахчилай, ци гьар-ттуккулий буру? Наси кIиягу га НицIарав кьуллалия щинал къукъурду буцIара! – чIу лахъ бунни ПатIимат ниттирссил. Жу ганийн Ттяй баба чайссия.
Лавсун къукъугу, на га цIана ссур хьура дяркъу щин ласун.
– Макьай, ссурахъуй, ххал да! – булав къукъу Кьадирдухьхьун ххари-ххарину, ваца нава ганан хъунмасса хъинбала буллалисса хханссия.
– Агь, ина цIуллу ивуй, ссурахъуй, вин на мякьну усса кIулссияв? Тти та дириявивгу къакIуллича НицIарав кьуллалул дяркъу щин, хула, – куну биялсса нахIала бунни.
– Я ттул арс, ми оьрчIру вин ттинин къаккавкрив? Ачу шивун вай инсантурачIан, бити мича, – сусруххалну чIу буллай дур арснайн Ттяйлу.
Лавгунни, тIайла увккунни. Цукун, ссай лавгссияв ттунгу дакIний бакъар. Амма хъамакъабитай, Ттяй бабахь дуаьрду дуллай: «Хъинну учIаннав! Дуниял даркьунна личIаннав! Пикри мабара, гьунттийнин, цалва буржгу лавхъун, учIантIиссар…», – тIий ганил дакI дуллалими.
Нину дур нину. Ялун дяъви биянтIишиврия хавар бакъанугу, гукун аьрххилий ца акъа-акъасса арс тIайла увккукун, дакI къума къадуллай дацIайссияв. ДакIнивунгу аьжаивсса илгьан багьлай бухьувияв. Ттун, чIиви оьрчIаннив, ттунма ласунна ку­сса ссайгъатгу лавсун бюхъайсса ччяни увкIния тIисса ххаришиву дия.
Най бур гьантри, барзру, ларгунни шин. Кьадирдуя чагъарду бучIай. ДуркIунни суратгу. Бур­ттигьалтраву ия. Ттун хIаз бизайва чакмардал никъурттах чарайщарнил буркул лагмара кьукьайни куннасса махру ккарккукун. Яла цуманаллив бувчIин бувна, каруннихь ттупанг, тур дусса чIумал, гай махру кьутIин дурну, чу анавар буккан байшиву.
ЧIун най дур. Я Кьадир цува, я ттунсса ссайгъатру най ба­къар. Ахиргу, лап дарусса кьини гужсса чявхъа гъарал ларчIун, микI бичайсса кунма, байбивхьунни дяъви. Хъамабивтунни ттунгу ссурахъил ласунна кусса ссайгъатру.
Ттяй бабангу бувчIунни цила арс ва уссу Рамазангу дяъвилул цIараву бушиву. Душгу фермалий дояркану буну, цурдалу духьувкун, на, хъунама уссу ла-яла мудангу Ттяй бабачIату чан къашару. Зийнна къадацIайва. Цимилгу Щурагьун райпорайн иникьаллул, цIил гьивурду дангума ларг­ссия. Гилун цалчин ларгсса чIумал ккаккан аьркинни гивах саллатI. Хъири-хъирив занай: «Ттул Кьадир, Рамазан чув бур? Архну бурив? Оьвчакьай!» – тIий диркIун дур мискин. Гагу ванил тIимур къабувчIлай, най, ва ялагу хъирив занай таманахь, гаманахь гукунна цIухлай. Яла, щил бувчIин бувссарив, гайннал хъиривгу дуруглай, аьтIий щядиркIун дия тIар. Ва хавар бавну, Ттяй баба шийннай дуркIукун жу буру цIухлай, тIайлассарив тIий.
– Тти зугу ччурччу дикIуйн цIу мабичлардукьай. Щил бувсур? – ссибизлайри дусса. – ЦIухлай, цанналлагу ссихI къадурккунни. Ттунгу ци кIула, саллатI бухьувкун, вай жулвамигу гайннавух бусса ххива…
ХIасил, тай чIунну арх хъанарчагу, та чIумалсса ишру уттигу хъамакъабитай. Шихачулий чIирисса ларзу, тиккунмай чIивисса тавхана буссия. Танил хьулул ялун лархъунна дикIайссия Кьадирдул сурат. Танийн я щайхту дакIнийн багьай та чIумал хьусса ишру. Бусанна ца ишираягу.
Ца чIумал ттул ппу, аьпа биву, цукуннив сусруххалну увкIун, Къизбабащал щурщурдай ур, ца чагъарданул кьютIгу ккаккан буллай. АьтIий дур баба. Га паракьат дуллай, чIурду бити, кьадагьу тIий ур бутта.
– Чув дурчIлай дурвав? Цалла хъув дурвавкьай, колхозрал? – цIухлай ур бабахь. – Щил бувсри та къурув ларгшиву?
– КъакIуллихха. Ттухь буслай духхивав? – аьгу тIийнна жаваб дуллай дур баба. – ПатIа лавгун бивкIун, шарда къаляркъуну дия. ЧIаххувщарнил бувсун бия, хъуври куну.
– Цивхьуну бур, бабай, циван аьтIий дура? МааьтIра, цу ивкIуну ур? – нину паракьат дан хIарачат буллай ура, ттуннагурив аьтIаву лачIлай дия.
– Изу лавай, хъами куна аьтIий цира инагу? – дяъвай ур бутта.
– Варч, цивхьуну бур? Ттухьгу бусира хьумур, – тIий ура.
– Му вийн багьайсса иш бакъарча, га чугу бувцуну насу, Хъахъия къурув духхай ура Ттяй бабал хъу. КIивах инсантал бикIантIиссар. ЦIуххача, на шардай нану тIива уча…
Ссур бав чу. Ура най. Ттунмагу щак багьну, акъассар ттул ссурахъу учав ттухьва нава. Тай шиннардий шяраву фронтрая шанмурцIурду, лухIи чагъарду бучIавай ягу военкоматрал мюрщи кьютIру биян бавай, маоьрдува маоьрду бикIайва. Амма гукун буна колхозрал даврийн ягу даврия нанисса хъами-душварал балайрдугу чан къашайва. Цалла дакIру цивппа дуллай бикIайхьунссия, къурдаратугу бала-гьалайлул чIурду баллан бикIайва.
Ура къурдарах уклай, хъами­тайпалул къаралти думур кIанттурдайн иллай. Ца кIан­ттайрив аьжаивсса иширайн ялун ивуннаххарч. ЦIуру-кIуру тIий, угь-къаклийсса хъамитайпа бур, цакуну аьтIисса чIиви оьрчIал аьтIаву-оьнгъа ливчунни. Хъанахъимур бувчIин къабюхълай нагу авцIуну ура. ЦIуну оьрчI уллай! Ттун личIи та ккавккун ур цIуну оьрчI уллалаву.
– Я, ина ух къауккивуй, ялугьлай авцIуну ссах ура? ЧIила дакъарив? – вев кунни хъамитайпалул.
– Дакъар, – учав буккавай къабуккавай.
– Бат хьу туну мичча, пIякь ивкIун ссах ура? Ина ниттил къаувссарав? Ссай ура тамашалий авцIуну? – дулуркьуну дур.
Ссур бувну чу, ливхъра. Неххайх хьуну, тий чIалачIисса хъанничIан лавгра, тий духьун­ссар ниттирссу тIий.
– Тий ца щарсса дия оьрчI буллай, – учав тайннухь ана-анаварну.
– ОьрчI буллай? – хъян бив­кIунни хъами.
– Хъярч бакъар, на ялун ув­ккун тIий ттуйн дяъвай, зайлай, чIила дакъарив тIий дия, – учав.
Яла хъамитайпа, марщай бавхIусса бригадирнал чугу бувцуну, ганаща чIилагу ларсун, таничIан лавгуна. Нама тиячулийсса къурув душиву кIул бувну, ттулла ниттирссичIан лавгра. Хъинну нигьадурсунни: «Ина циван увкIра, щил гьан увра, на дусса кIану цукун лякъав?» – тIий дулуркьунни на жаваб дулуннин­сса мажал къабуллай.
Цал бусав ванихьгу къурув оьрчI бувсса щарсса дия куну.
– АцIула, ци оьрчIалсса буллай ура. Буси шаппа щин ци хьуну бия?
– КъакIулли. Буттал гьан унна. Ттухь цичIав къабувсунни. Бабагу аьтIий дия, вийн оьвча кунни.
– Ай-гьарай, ччувччуссар­хха ттул къатта. Бакъассар ттул баргъгу, барзгу. Диякьай дахасрусса макI ккаклай, – щала къур гюргутIи бувну, вев-гьарайгу тIий, лерчуну дарчунни. Га паракьат дуллай, лавчIунни чIаравсса хъами. СсахчIав, щихчIав вичIи­дихьлай дакъар.
– Бабай, ма ва чай буртти дикIу! – оьвтIий ура. – Бабай!
Ай, юх, ссахчIав вичIидихьлай дакъар! Къакъулагъас дай, кагу кIутIу дурну ссур хьуну най дур, канихь чантайгу, гамунихь бакIрайсса каршигу дургьуну.
Ссур бувну чу, хъирив лавну, нава ливккун; «Бабай, буртти дикIу», – тIий лачIлай ура.
– Инава буртти икIуча, укьу, на дити, – тIий, мютIи хъанай дакъар.
Ахиргу, ялун бивсса хъаннил маз-махъ буслай, ва жущал нанссар, балики инава аьркинсса анаварсса иш хьуну бикIан, ва чай насу тIий, гуж-хуж мютIи дуруна.
…Жу бучIаннин ниттирссил къатлуву яс бия…
Аьпа баннав цил, Ттяй бабал тачIав хьул къаличIайва я цила арсная, я уссу Рамазаннуя.
– Ттун макIра мудан кIиягу сагъну ккаккай. Гай бучIантIиссар, ацIу къабучIайрив. КIиягу бюрунттив кунмасса жагьилтал кьатI бансса ци ккулларду буххива! – тIунтIиссия.
ДакIния къабуккай. Дяъви къуртал хьуну, аьрая саллатI зана хъанахъисса чIун дия. Жула маччачу, Хъусращатусса ниттил хъинирву Давди Аьли най ур тIий, Хъурбахун жугу хьхьичIун був­ккун буру, ялугьлай. Увккунни хьхьичIун хьулийн гьан бувну бивкIсса чай бурттий, урувгманал ябацIансса, чурххалгу оьвхъусса, хъазамгу орден-медаллал щала бувцIусса, симан, цувагу загълу-загълунсса адамина. Ттул нину ва Ттяй баба ххал шайхту, тIанкI куну чаяту увчIун, хъямала багьунни, буцан бан къахъанай. Ялагу-ялагу хъямала багьлайнма бур. Хъинирвал буна, цаннайн-ца тIааьнну «ссурахъуй» тIий бия.
Яла ца хIаллава, мукьал буцIин бувсса яругу лихьлай, Ттяй баба дур Аьлихь:
– АцIула, ссурахъуй, Кьадир, Рамазан къаххалхьурив, къанай бияв? – тIий.
– Ссурахъуй, анавар мабуккара, бучIантIиссар, дахьвархха дяъви къуртал хьусса, бучIантIиссар, – тIий ур ганил бакIрайхгу ках тIий, цала хъунисса яругу мукьал буцIин бувну.
– Да… БучIантIиссар… Я Аллагь, ина кабакьикьай. БучIанхьуви, къакьукьиннуча вихшала, – тикрал буллай бур махъмигу.
Дакъассар Ттяй бабагу. Арсгу так суратрай ххал уллайна ахиратрал хьуссар. Нарив хIакьинусса кьинигу ялугьлайнара усса ссурахъу ссайгъатирттащал учIаннин. Ганан цIасса ганал ссил арсная Кьадирдуягума буттагу, хъуна буттагу хьуну ур. Амма нарив хьул кьукьлай акъара…
Гьарун ХIасанов