Лакрал райондалул захIматкаш Хъун дяъвилуву

as_6Жунма кIулли, цуксса захIматсса тагьарданухьхьун жува биривссарув, загълунну дяъвилийн хIадур хьусса Гитлердул аьраллу жулла Ватандалийн ххявхсса чIумал, цуксса къия бивссарив щаллагу Совет паччахIлугърайн му дяъвилуву ва, ци чIири личIан дулларчагу къаччи-ччинал Совет Аьралуннал ларсъсса ххувшаву, ххира багьлун дарцIуннича куну, мунил агьамшиву яларай дан къашайссар.

Ххувшаврил цIаний дур­сса чувшиврия чIявусса чивчуну бур ва чичлайнма бур. Ва статьялуву бусан ччай бур душманнал ялтту ка дукканшиврул цуксса хъуннасса хъар ларсъссарив Лакрал райондалул захIматкашнал.
Лакрал райондалий Буттал КIанттул цIанийссаХъунмасса дяъвилул шиннардий икIанвагу ацIния мяйазара инсан ивкIссар, хъунмурчIин хъами -оьрчI ва къари-къужри. Ватан дуру­ччаврил луртандалун миннал дуллуссар 2084631 кг дикIул (яттийну 70000 бакI)-116632 кг нагьлил ва нисирал, 171973 кг ппалул, 90430 хIайвандалул лу ва чIявусса дучри. My бакъассагу, хъунисса кумагру бувссар шардасса арцу дулаврийну. Щардал Орджоникидзел цIанийсса колхозрал захIматкашнал дуллуссар 108700 къ, ШавкIуллал (колхоз «ЗахIматчи») 127000 къ., Хъурхърал (Ждановлул цIанийсса колхоз) — 135000 къ. ва м.ц. Ва сипталувух гьуртту хьуну, диялсса арцу дирчуссар Ттупчиев Баширдул (Хъурхъ), Абакаров МахIаммадлул (Караши), Султанов Аьбидал (Щар), Багъдаев Кьурван-МахIаммадлул (ШавкIул), Кьурбанов Шам­ххалал (КIамахъал), ХIасанов МахIаммадлул (Кьуби) ва м.ц. Цинярдагу дяъвилул шиннардий лакрал колхозниктурал фронтран кумагран бавтIссар 14 млн.арцул. Гай арцу, гай хъус ца гьантлий, зуруй ягу шинай ляркъусса хъус къадиркIссар. Ххаришиву дучIарчагу, лухIисса кьини ликкарчагу тIий, оьрмулухун ляхълай бивкIсса, хIатта цимирагу никирал цачIу дихьлай салкьи дурсса тухумирттал хъус — яхарду, кIисри, вичIилусру, канишру ва м.ц. -ссайчIав дакI мяш къадурну, гьарзат дуллуссар, фашистурал рукIлилун бакIру къаличIинну тIий.
Дайдихьумур диркIссар хъинну захIматсса. Белоруссиянал, Украиннал ва Аьрасатнал бакъаххуллурдайх, вацIрава, кунцIуллава ливчуну, марххал­ттал сангардава ливчуну, Москавуллал лув бивсса фашистурал аьрал гуж-балагьиндарай бацIан бувсса шинал, ляличIиссава сси ливккун бивкIссар лак­рал ятту-гъаттарайн, КIигу диркIссар лапра кьурусса. Райондалийсса 9119 лухIи гъаттарая 4000 ливтIуссар, 133899 яттил хIайвандалия — 85000.
My тагьарданува личиншиврул мугьлат бакъасса чаранну лявкъусcap хIукуматрал. Гай шиннардий кутIасса мутталий­сса курсру бувккуну бур 35 колхозрал председательнал, 80 завпирманал, 62 техник-ризкьичи нал, 60 оьлттизул, 74 осеменительнал, 30 ветсанитарнал, 39 счетоводнал, 60 силосчинал, 18 вет-фельдшернал ва 450 хIухчил. 296 ризкьичиная удамантал, бригадиртал, завпирмахъул, хIатта колхозрал председательталгума хьуну бур.
Мукуннасса даву гьарца чулуха ххалдигьлагьисса кка­ккияртту диркIссар хIухчалтрал захIматрал кьимат бищайнигу. ХьхьичIава хIухчалтран захIматрал кьинирду дулайсса диркIссар анжагъ гузат баврихлу, ятту канаки баврихлу, Лургъишин хъун-чIиришиврия гайннан бияйсса цичIав къабивкIссар. ЦIусса ккаккиярттавун дагьссар ттардая ттирзусса накIлил аьдад, ларсъсса ппал, лургъишиндарая бивсса чIиру, гай сагъну личIан баву ва м.ц.
Хъунмасса асар биян бувссар зузалт цара ца даврицIун бахIин баврил. 1941 шинал 87 оьлттизу цалла даврия цамур даврийн бивчуну бивкIссар. Мукунма цараца даврий цIакь къалаглай бивкIссар бригадиртал, завпирмахъул, колхозрал председательтал. Шяраваллил аьртIилданул уставрал параграф 14-ннийн бувну, оьллу шанна шинаяр чIири дакъасса мутталий цаваца оьлттизучIа битан аьркинну бивкIссар. Мунил мурадгу бивкIссар оьлттизун, гьарца цичIавасса оьлил хасият кIулну, къуллугъ буллалаву. Мукун куртIсса хIисав ларсун даву дачин даврил хIасиллу мугьлат бакъа ялун личлан диркIссар.
НакI ттизаврил план цинявн­нан цакуцну дуллалаву дукьан дурссар, цанчирча, шиная шинайн 1500 л. накIлил дулайсса ва 500 л. дулайсса оьллая цараца лагрулул план тIалав дуллан къабюхъавай тIий. Ппалул план дулайнигу, мукунна хIисавравун ласлан бивкIссар митIисрал ппал ва накI зунтталми тайпалулнияр чIярусса дулайшиву. My тапават ккалли къадуллалаврил захIматрал кьадру тIайлану ххал хьун къабитлай бивкIссар. Мукунсса ккаккияртту хIисавравун ларсун, захIматрал хIакь буллан бивкIукун, захIматкашнал ласласисса ялун хIакь (дополнительная оплата) лавай хьуссар. Укун, агана 1941 шинал 20 инсаннал бакъа ялун хIакь лавсун къабивкIхьурча, 1943 шинал му харж лавсъссар 265 инсаннал, 1944 шинал — 480-ннал. МуницIун 1944 шинал буллуну бивкIмур ялун хIакьлил аьмсса аьдад 4-8-лийну (ялун хIакь булайссия бакIлахъиялийну) ххи-шаласса диркIссар 1943 шинал буллумурнияр.
Хъуннасса даву дурссар зоотехниктурал. Ятту-гъаттара чIяву бан бюхъаврил хъунмур хъар ларсъссар курчIу личIайми хIайванну чан баврийхчIин,бярчру,чIиру кьатI хьун къабитаврийхчIин ва хъунисса хIайвантраха къуллугъ баву гужлан даврийхчIин. Лавай бувссар лавхъсса хIайваннахасса ургъил: ппал марцI баву, хьулувух нанийни, куннил ку ккуччу бан къабитаву, бищун, щаву хьун къабитаву ва м.ц. ЦIуну бувсса бярчру марцI баву, цIунну багьайкун кьукьаву, хьхьичIава бюрчулин лап чанну дакъа къадуллай бивкIсса чIув дулаву, гьантлун ххюйла ттихъин битаву, куннил ку бушлан къабитаву ва м.ц. — укунсса давурттал бярчру сагъну личIан буллали бувссар. ХIарачат бувссар ветеринариялул зузалтрал. ХьхьичIара район хьхьичIун дурккун диркIссар ятту-гъаттарайн цIуцIаву лахълахъаврил чулуха. Къашавай бивчIавайсса хIайван бивххун, ганил дикI дуркуну, азарду цIулаглансса ххуллурду гьартанува личIлай бивкIссар. ЧIярусса азарду кIулну къадиркIссар, къакIулмунин, янил бувну бур куну, кутIасса диагноз дишайсса диркIссар. Азарду тIурча ххал дигьин, кIул дан ва духлаган дан аьркинну диркIссар. Сибирская язвалул, ЭМКАР-данул, щиртрал, мангъаврал ва цаймигу азардал хIайвант кьатIа тIутIи бувну бивкIссар. ЧIяруми ятти-гъаттарал азардугу духлаган дурссар яла захIматми, яла кIуми, ажалданул ссувхIат буллалисса дяъвилул шиннардий. Дачин дурссар вакцинация дуллалаву, мушакъатминнуя личIи буллалаву, цIуцIаврил щаращив ялун личин бувну, гай цала вилаххавува лещан буллалаву.
ЛичIинува учин аьркинни къанаврай бувсса захIматрая. Канал дуккаву цуксса жапасса даву диркIссарив, дяъвилул шиннардий танкардайн къаршисса сангарду, ханнакьру дуккан лагаврийн «къанав дуккан гьаву» тIисса цIа лачIаврилла буслай бур. МарцIсса, цIуллусса зунттал гьава бюкьлай вардишсса,арнил кIанай аьдат бакъасса гьутрурдавун лухха-ххиттул ва хъатрулул, мурчал ва кунцIуллал жиминнал,санитариялул тIалавшин дуруччин бю­хъайсса шартIру дакъашиврул, марцIшиву дансса ча дикIави, хIачIанссарагу щин дакъашиврул ци аьз бувну, заэв хьуну бакъахьунссия зунттал агьлу. Ваца кIилчинмур сортрал захIматрая кунма, къанаврай бивсса къиялия чичайссавагу къаикIай. Гагур дяъвилул оьмур чул, гиккугур тамансса инсантал цIуцIавурттал, гуж багьаврил, жахIа личаврил ливтIусса.
Дяъвилул къинттуллух лак­рал дурну дур хъинну хъунисса хьхьичIуннайшивуртту. 1942 шиная 1945 шинайнин гъаттара чIяву бувну бур сайки кIилийну, ятту — кIилийнунияргу ххишала, дучри — ца ва бачIиксса. Машгьур хьуну дур лакрал вирттаврал, захIматкашнал цIарду. Ми цIардаву диркIун дур хьхьичIара кIулссагу, ганиннин къабавссагу, га ппурттуву пперх куну лархъун, яла махъ хъама риртссагу. Машгьур хьуну дур захIматкашнал, къуллугъчитурал, каялувчитурал цIарду. ДакIний лирчIми цIарду хъамакъаритулун тикрал данну: БахIикIуллал колхозрал председатель ШайхмахIаммадов; Гъумучиял колхозрал председатель КъитIачихъал Сул­тан-Билал ванан дурккун диркIссар «ЗахIматрал ЯтIул Ттугълил» орден). завпирмаМяммаев Мирза, оьлттизу Аьли­шаева Кьурван-ПатIимат, арс аьрай ливчIсса нину Шахщахъал Зайнав, хьхьичIавасса ятIул партизан Щурпахъал ХIажи; Гъумуксса 8-мур март­рал цIанийсса аьртIилданул директор — арc аьрай ливчIсса нину Буттаева Аьйшат, лас аьрай ливчIсса щащар Жидалаева Зайнав; ГьунчIукьатIрал колхозрал председатель Аьбдуллаев, парторг Дандамаев Аьвдул-Кьадир, оьллуттизулт Мурадова Асият, МахIаммадова Марзижат,ЧIимаева Ххадижат; ДучIиннал найрдучи Султанов Жамалуттин; Карашрал колхозрал председатель Абакаров МахIаммад, завпирма Къаллаев Оьмари-Бутта; Кумиял колхозрал найрдучи СалихIов Аьвдул-Мажид; Кьубиял колхозрал председатель ХIасанов МахIаммад, завпирма Исупаев МахIаммад; Кьукуннал колхозрал председатель Кьурбанов Оьмар, завпирма дяъвилул мушакъат Мусаев Амир; КIамахъаллал колхозрал председатель Кьурбанов Шамххала; КIундиннал колхозрал завпирма дяъвилул мушакъат Мяммаев ХIасанхан, илхъичи Валиев Эса; КIямашрал колхозрал председатель МахIаммадов Муси; Мукьардал колхозрал председатель Марупов, завпирма Уссаева Къисттаман; Убурдал колхозрал председатель Буттаев МахIаммад-3агьиди, оьлттизу Милуева Аьйна; Ххюлуссуннал колхозрал завпирма Кьурбанова Ххадижат; Хъанардал колхозрал оьлттизу Хандалаева Ххадижат; Хъурхърал колхозрал председатель Ттупчиев Башир, оьлттизулт ХIамзаева Мариян ва БургъуеваУммусалимат; ЧукIуннал колхозрал председатель МахIаммадов Сулайман, ризкьичи Сулайманов Нур-МахIаммад, хIухчу Улумиев Абакар; Щардал колхозрал председательтал РахIимов Аьли-Оьмар ва Султанов Аьбида, завпирма ХIажиев Муси.
Хъинну хIарачат буну зий бивкIссар зоотехниктал Шайхов Маъмун Шамсуттиннул арc (Гъумучатусса), Кабачевский Ксенофан Григорьевич; вет-врачтал Баккунов Амир МахIаммадлул арс (ШавкIратусса),ЧчютIуев Башир Апаннинал арс (Ххюлусматусса). My азгъунсса хъит учаврил каялувчитал бивкIссар Лакрал райкомрал секретарьтал: Буршаятусса ЦIаххаев Оьмар-ХIажи ЦIаххуйл арс 1942-1943 шш.), Кьукниятусса Мусаев АхIмади Сулайманнул арс (1943-1948 шш.) ва райисполкомрал председатель Убратусса МахIаммадов МахIаммад-Садикь МахIаммадлул арс (цалчинманан ва шамилчинманан дурккун диркIссар Лениннул орден, кIилчинманан — «Буттал кIанттул цIанийсса дяъвилул цалчинсса даражалул» орден). Биялсса гьиммат бувссар райондалул «ЦIусса ххуллу» кказитрал редакторнал Гъумучату­сса Гунашхъал Абумуслимлул, милицанал начальник Ккуциятусса ХIасанов Аьбдуллагь ХIусайннул арснал. Хьхьу-кьини дакъа зий бивкIссар буцири райондалул хъуними. Ва сияхI, щин лахъи дизарчагу, хъинну чIириссар, цанчирча таммалшиву дуллалисса цучIаввагу къаивкIссар гай шиннардий, шивун цIарду къадагьминнал жу хIалал битича, кIулмур чичарду. Чичарду вай чичинсса цамур сант та дагьанссарив щин кIулссар тIий. Вайннаятугу сагъну ливчIсса лап чансса бур.
Цинявппагу захIматкаш ца ссихI ласлай,архIал ша бизлай, хIарачат буллай бивкIссар. Га чIумал лакрал агьулдануща дан къабюхъайсса даву къадиркIсса хханссар. Гьарца хьхьичIун бу­ккаврил барча буллалисса ххаллу дучIайсса диркIссар Аьралуннал Верховный Главнокомандующий И.В.Сталиннуя. Вана миннувасса ца ххал:
«ВКП(б)-лул Лакрал райкомрал секретарь гьал. Мусаев АхIмадлуйн.
Лакрал райисполкомрал председатель гьал. МахIаммадов МахIаммад-Садикьлуйн.
СССР-данул Мюхчаншиврул луртандаравун дичин 1 миллион ва 700 азарда къуруш дартIсса Лакрал райондалул колхозниктурахь ттул уссушиврийсса ссалам ва ЯтIул Аьралуннал чулухасса барчаллагь бусияра.
И.В.Сталин».
Укунсса барчаллагьру бувкIссар мадарасса. Райондалул мукьила лавсъссар ПаччахIлугърал Мюхчаншиву дуруччаврил Комитетрал ва СССР-данул Халкьуннал Комиссартурал Советрал ЯтIул ттугъру ва ми абадлий пишкаш бувссар Лакрал райондалун.
ХьхьичIуннайшивуртту диркIссар хъинну ларайсса, цирдагума, яла цIуллуми, кьувват буми чиваркI аьрайн лавгун бунува (миннава чIявуми зана къавхьушиву жунма кIулли). Дагъусттаннал миллатирттал бакIрачIан, цайми Ухссавнил Ккавкказуллал миллатирттан кунма, Буттал КIанттуя бизан баву къадучIаврил сававрттаву лакрал агьулданул дурсса хьхьичIуннайшивуртталгу хъунмасса кIану бувгьухьунссар. Лак­рал халкьуннал ккаккан бувну бур, цукун дусну, цукун куннал ку бувгьуну, цукунсса шавкьиращал, цукунсса вихшалдаращал зий бивкIссарив цивппа. My вихшалдараву вив дирхьуну, дюкьан дурну, дахьлаган дурну, дурагу дакъасса кунна, Бу­ттал КIанттул тIалавшиндараву дяххан дурну дур лакрал цалла чувшиву, яхI, къирият. Амма му вихшала паччахIлугърал цуксса кьякьлухун дирхьуссарив пIякь бивкIун чIалан бивкIун бур яла махъ.
1944 шинал лакрал миллат кIилчингу лиссу-кьютIу буллалаву дурссар. (Цалчинмур дурссар 20-ку шиннардий, Гъази-Гъумучиял округран кIанай кIира район дайни, лакрал щархъурду Ахъушиял, Дахадаевуллал, РутIуллал, ЧIарадиял районнай личIан дурсса чIумал). Къирим-татарнащал, балкьарнащал, къарачайнащал, мичиххичгу Къазахъисттаннайн ссивир бувну гайннал. аьрщарайн лак бизан бувну, зулмулийну тир­ххандарайн буккан буллалисса хIукму бувссар. Бизан баву дур­ссар тоталитарсса паччахIлугърал (тоталитарсса учай жяматрал оьрмулул гьарца пурмалий ялурзушиву дуллалисса контроль ва гайннал кьадарданул жаваб хIукмулул заллушиндарахьхьун ларсъсса паччахIлугърайн) муданнагу дайсса кунна: инсантал цивппа рязи хьуми хьун бувну, зумабахъан къабивтун,ссихI бигьинсса мугьлат бакъа.
Оьрмул оьрмулухун ццунну, аьрщив диял къахъанайнма ялапар хъанай бивкIсса лакран хайр банну тIисса, миннан оьрмулул майдан (жизненное пространство) гьарта банну тIисса пикри бивкIссар тIун бикIай. My хайр банну тIий, бизан буллалисса, Буттал КIанттул ялув виричувшивуртту дурсса лак, хаин хьуссар тIий (мукун учинссагу хъинну чIявусса хIуччардугу бивкIссар), ссивир бувсса мичиххич кунма, хъап-шаплий, ца гьантлул мутталий, шан-шанма кулпатран ца-ца аьрава дуллуну, ятту кунма, хьхьичIун бавкьуссар байчаратал. Укун къучагъшивугу, виричувсса захIматгу кьадру бакъа ччанналун бутайсса хIукуматгу, паччахIлугъгу инсаншиврийну­ссар цукунни учайсса? Муниятур буцири халкьру, паччахIлугъру ялу — ялун ххуйну ялапар хъанахъисса дунияллий анжагъ жуламур (цув Совет дикIу, къасовет дикIу, мукунсса инсаннан паччахIлугърал низам цумур дунугу ци бур — жагьаннама! — ганан аьркинсса буллугъсса оьрмур) паччахIлугъ ялу-ялун лиллай, жулами халкьру ялу-ялун кьарид хъанай буссар.
ЦIусса аьрщарайн бизан бувсса чIумалнияргу оьсса зулму хъанан бивкIунни лакран утти махъгу.
Утти заманнул хIук­му­картурал дурсса шакъавхьсса таваккул бутаврил тагьар хъиннура оьдикIан дунни.
Амма, циксса ккаккарчагу, цуксса Совет низамрахсса хъявринсса ччаврил махIрум барчагу, гай оьсса дяъвилул шиннардий гукунсса хIарачат, къирият, чувшиву дурсса лакрал миллатран аьлттуну личIан аьркинссар цивппа гъагъан бан къабюхъайшиву. Умуд бур, цалва миллатрал цашиврул ялув муниярвагу хъунмасса хIарачат банссар тIисса.
А.Аьлиханов
ва C.Mусаев