ЗахIматсса дия дяъвилул шинну

as_7Жула халкьуннал Хъунмасса Буттал КIанттул цIанийсса дяъвилуву Ххувшаву ларсъсса кьини хьунадакьлай гьашину 69-сса шин дур.
Шинну наниссаксса ххялтIа дуклай дур та дяъвилий талай бивкIминнал кьюкьригу. Бухьунссар дукIуния гьашинунин дунияллия лавгсса, ва Ххувшаврил кьини кIицI даннин къаливчIссагу.
Бур хIакьину жула дянив та дяъви байбивхьусса оьсса хавар бавсса кьинигу, Ххувшаву ларсъсса ххарисса кьинигу ххуйну дакIнийсса, Ххувшаву гъан дан къинттуллух хъунмасса захIмат бихьлай аьйплу хьусса бавахъул – цIуртти бакъа вирттал.
ЧIявусса оьрчIругу ябувну, хьхьу-кьини дакъа зий, колхозрал­ссагу, цалассагу хъу-лухччигу, ризкьи-кьинигу лакьлай вайннал бувсса захIматран багьа бищун къашайссар. Мукунсса хъами чансса бакъар Ккуллал шяравугу.

Андриана Аьбдуллаева
Шяравун бувххун кия чулинмай кIурабавсса ххуллуву дур Аьлиева Аммул къатри. Лахъний, чIирисса тIиртIусса ларзулу бургъилу гъили хъанай щябивкIун бур цуппа Аммугу.
Щала оьрму ссихI бигьин мажал бакъа лавгсса АммучIа утти ччиссаксса чIун дур щугълурдай щябикIан. Баргъ тIайла бавцIунмасса ванил цIияту витIянхъирай бивхьусса кунма чIалай бур щюлли гьухъри лавхсса зунттурду. Зунттая нанисса марцIсса гьавалул хIукъугу тархъанну бухлай бур тIиртIуннасса Аммул чIири ларзулун. ХIаятрал ца чулух бур арсурваврал бувсса авурсса ттизаманнул чIалааьрду. Аммурив оьрчIаща цукунчIав мютIи бан хъанай бакъар тивунмай бизан. КIюрххицIуннай ххяххабургъил нур щилащи­сса, ахттакьунмай лагабургъил тIинтталгу тIуркIу байсса цила чIири ларзу ванил ссахчIав даххана къаданссар. КIинттул, дяркъу хьувкуннив, ва оьрчIал шагьрулинмай буцинтIиссар. ТалихIиннаран, оьрчIру Аммул тIайлабавцIусса, ниттих ччаву дусса, цилва лавай бавцIусса бур.
Шяравусса цинявппа ба­ва­хъул кунма, Аммугу хъама­личуная ххарину, думур-да­къа­мур дуккан дуллай бур. Чансса бикIайрив вайннал ялун увкI­нахь буса-учинссагу. Буслай бур Аммугу цинма ккавкцириннуя, дурцири давурттая. Ваних вичIидирхьунал ва бизлай, занайвагу цукун буссар учинссар. Ванил бакIрачIан бувкIмунил хIакъи-хIисав дуллан бивкIукун, 84 шингума чанну чIалай дур.
Аммун цинмагу гьарзат ххуйну дакIний бур, оьрмулул шиннах къабурувгун. Аммул хаварданух вичIилий буна, ттуйва бияла бакъа, вайкссара давур­ттив дурсса ванил карунних ябитав. Оьрмулул жиг-жиг датIин дурсса карунниву уттигу чIалай дия жагьилнийсса зирангшиву, гуж-кьуват.
Явара, вай каруннилгур Ххувшаву гъан дурсса, вайннулли аьрай талатими ккашилгу, дякъилгу литIун къабивтсса.
Укун дакIнийн дичлай бур Амму тай захIматсса дяъвилул шинну.
— Дяъви байбишин хьхьичIсса, 1939 шинал на цалчинмур класс­равун лавгссияв. Латин духлаглай, алфавит буклакисса чIун дия. ДачIи шинай латин хIарпру дуну, ттун латин мазрай буккин, чичингу лавхьхьунни. Ттуща хIакьинугу Американал чичрурдай буккин шай, букъавчIирчангу, танийсса латиндалул хIарпирдайсса махъру. Хъирив шинал на 2-мур классравун бувкра. Му шинал январь зуруй ттул буттагу ивкIуна.
Шяраву тай шиннардий хъунисса хъами занази бувну, буккин-чичин лахьхьин буллай, ликбезру тIивтIуну бия. Дяъви байбивхьусса хавар ттун микку бавуна. Учительнал тай хъаннихь буслай ия немец ххявхссар жуйнма тIий. Цувагу яла дяъвилийн лавгун зана къавхьуссар.
Хъунма хIал къавхьуну батIлан бивкIунни шяравату аьскар.
13-14 учитель уккан увну, шяраваллил жяматрайн оьвкунни аьскар тIайла буккан буккияра куну. Арулва класс бусса школа буссия таний Ккулув. Низам дархIуну циняв дуклаки оьрчIру бачин бунну аьскар тIайла бу­ккан. 13-14 учитель най ур дучрай буртти, хьхьичIва-хьхьичIсса аьскарталли тIий. Щарнил жяматгу бур бувккун тай тIайла буккан, ххуллухъин учин. Миннал ниттихъулгу бур миннал ялтту кампIитI-качар бичлай. Яла ца хъуна адаминал увкунни: «Мадичару ми мукун вай дучрал ккуччу данча, оьрчIайх дачIияра», — куну. ДарчIунни ми кампIитIругу миккун бавтIсса оьрчIайх.
Кьус-кьус бикIлай, кIай дучрайсса аьскартал, ца къаивтун, цинявппа цивппа тIайла буккан бувкIсса школ оьрчIахьхьун кару дуллай бия, «жу бучIаннин, зун цIуллушиву» тIий.
Мукун кIай цалчинсса аьс­карталгу аьрайн тIайла буккарду, шяравалугу дяъвилия чав-чав тIий дур. Му шинал ттул уссу Аьлигу дяъвилийн увцуссия. Гьанжилия, 17 шин хьун дурар тIий, зана ивтун увкIун, хъирив шинал (1942 ш.) февраль зуруй лавгссар. Шама хъинну ххуйну дуклай бивкIсса оьрчIру архIал увцуна му кьини Ккулату. Дук­лаки бантIиссар, дяъви нани­сса кIанайн къагьанбантIиссар тIий бия. Амма уссил бувкIсса чагъарунний чивчуну бия, най буна фронтрайн бивчуру тIий. ЧIун най дур. Ккашигу ялун биян най бур. Гьарица чулуха агьалинан дуки-хIачIиялул ххуллу бавщунни. Жула хъурунная дучIан дурмур ларсун, Куралийн, Кирилийн занай, маэшат буллай буру.
Гьантта лаглай, шин лаглай, 2-мур классрава 3-вун, 3-ва 4-вун нагу бувкра. Дуккин бюхъу бусса бияв. На буцайвав учительнал 7-мур классравусса оьрчIаща бан къахъанахъисса задача (та чIумал масала чайссия) бан. ДакIния къабуккай, кIа задача бувкун, канцелярдайн бувцуну, ттунна премиялун ца тетрадьгу, ца кьалангу буллуну, нава ххарил лехлай бивкIсса. Тай тетрадругу бия мужаллат дакъасса. ХIукумат мискин хьуну дия. 4 классгу къуртал бувну, на 5-вун бувкра. Ххуйну дуклай бура. Ттуяр хъунмур ссу шярава арх дакъасса фермалий курчIу гъа­ттарал дояркану бия му чIумал. Танищал хIухчуну ца душгу бия. Ца кьини ттул ниттийн колхозрайн оьвкуну, Ленинккантлив къанаврду дуккан душ гьан ба, Моздокрайн дяъви биллалиссар, Гьанжиллахун немецнал танкарду гъан хьунссар куну бия. ГъаттарачIангу та ссийн кIанай на гьан бува увкуну бия. ХIасил, гьан дунни нину, фермалийсса ттул ссугу бувцуну, ттукрай къушгу бивхьуну, му Лаващату тIайла буккан. Нагу, чIивисса душ, гьан бунна фермалийн тай гъаттараха зун. 97 гъаттара бия. КIюрххилгу, кьунниялайгу бичинсса ххулувгу, къарду дахIлай, ххалабакIуя бувххуну, ппалгу ххивххуну буккан баннин дурусну гъаттара гьухъаллия бучIаннинсса чIун шайва. ДуркIунни нину, тIайла бувккун ссугу. Лаващату аьравалттай бувцунни тIий буслай дия. Лаващату, вай дакъа дулайсса зат дакъая тIий, цихьрасса чIукьа нисирах микIлавчIсса гьивчул ххуржинтругу дурцIуну дуркIуна. Шиккува бусан, таний ттул ссу лавгун бивкIсса захIматрал фронт яла оьккимур хьуссар. Га чIумал къанаврду дуклай чIявусса арамтал, душру ливтIуну, гилува ливчIссар. Дезентирия дирсса 6 душ, ивчIайма шава ивчIан, къаивкIуну ливчIма хъин ан, шаппай бувцуну най ивкIссар пургъундалий Рамуз тIисса адамина. Гьанжилия Щурагьун­сса перевалданий бигьалаган щябивкIсса кIанай вацIлувунмай лавгун (вацIагу личIину хъунмасса къабивкIссар), ца ккули душ бакъа хьуну, луглай лякъин къавхьуссар. Гайми, миннащал ттул ссугу, бувцуну бувкIссар. Ттул чIаххуврай хIакьинугу бу­ссар та чIумал зана хьун кьисмат хьусса душвараясса ца. Ца душ Ваччату буккайхту бивкIуну бия, цагу шяравун бувкIун кIилчинсса кьини бивкIуна. Ттул ссу дукIу бивкIунни. КилпитIрал къуршилувусса шагьнал лачIа шавхьун, бавчIуну, канай бивкIру тIий буслай бикIайва ссу.
Та дия жула аьрал махъунмай хьуну нанисса, ккашилсса, 100 къурушран ца кило хъалул къаляхълахъисса чIун. Райпорал иникIма дуркIун дусса дур Гъумукун, аьравалтту гьан дувара ласун тIий, ца цамур щарссанийн тапшур бувну, чIивисса душ (13 шинаву бухьунссияв му чIумал) нагу гьан бувра аьравалттущал. ТачIав хъамакъабитанссар му аьрххигу. БувкIру Гъумукун, зунттал ххуллийх хьуну. Учир дуну, га хьхьуну гийхва гьантта ливчIру. Гьунттий кIюрххил, гава зунттал ххуллийх, бавчуру, аьравалттугу дурцIуну. Неххайхсса ламуйх бачайхту, ттул ницру тарс бувккунни. Нигьабувсун, хъит-шит тIий, га ца ниц тIурщилухссагу личин дурну, ламуя неххавун багьунни. Вамур ницащал аьрава ххюрхху дуллай бура. Ниц бацIан бан, байгьин къахъанай бур, аьравагу навагу бутан най буру. ЗуманицIун бивсса чIумал «бацIу-бацIу» тIий вев тIий кIичча ялавай арамтал левчунни. КIа ца адаминал на, хъап бувну, дарвачраха бувгьуну, бацIан бувра. Складрайн бувкIун иникьали ликкан дуллалиний, тай арамтурал увкунни: «Му душнин ххишаласса иникьали дулара», — куну. Ххю-ххюра кило дуллай бия. Складчинал ттун ца щурхь ялунгу дирчунни, «ца кило ххишаласса дулунна ванин» куну. Та щала аьрава дуллуссаксса ххари хьура. Вана укун бивкIулул зуманивгу бивну, ххассал хьусса цимивагу иш хьуссар ттул оьр­мулуву. Чичру дакъахьунссия, къабивкIунма ливчIунна.
ХIасил, ссу къанаврду дуккан гьан бувсса чIумал танихлу фермалийн бувцусса на тиккува дояркану ливчIунна. Ттул школагу ливчIунни.
Ниттилгу, шарда ризкьи-кьини, мюрщисса оьрчIру, ичIаллил кушу буну, фермалийн дучIансса чIун дакъар. Гуж багьлай, кару цIий, сукку дан къахъанай, ттунгу хъинну захIмат хъанай бия. Ницру, оьллу, къячри, чансса хъут дикIанссарив. Ппаллугу, чартту, кьунтту бусса буну, ца захIмат шайвача буккан бан.
Ттула оьрмулуву яла захI­матмур чIун та хьуссар. Мукун ларгунни кIи. Инттухуннай нину дуркIунни ттул каялувчинал гьан дурну. Испытаниялийн (экзаменнайнни тIисса) итабакьияра тIий бурча, райондалия комиссиягу бикIантIиссар, вин кумаггу бантIиссар тIивача, насу шаппай тIий. Му 6-мур классравун итабакьинсса экзаменни диркIсса. ДакIнийри, хьхьичIва-хьхьичI нава бизан бувра. Столданийн билетру бивчуну бур лажин лувну. Комиссиялул ттухь увкунни: «Оьмариева, вихь шанма билет баххана бан ихтияр дуссар, вайминнахь цал бакъа баххана бансса дакъассар. Ххал ба цумур билет бусан шайрив». Гьаз бав билет. КIива шеъри бур, ца 11 куплет бусса, цагу 7 куплет бусса. Буккав дакIних кIивагу. Ца дуккайсса дарсгу дур, 5 чIапIи дусса. Му дарс дачIи дуккайхту, комиссиялул бацIан бувра. КIайннавасса ца щарссанил каялувчинахь цIувххунни ттул фамилия. Яла ттухь увкунни: «Оьмариева, «отличнонияр» лавайсса кьимат бивкIссания, мугу бишинтIиссия вин», — куну. ЦIухху-бусу бунни фермалийсса ттул даврия, ризкьилия. Каялувчинахьгу увкунни ва душ 6-мур классраву цалчин щябитан аьркинссар, гьарица дарсиран ванин кумаг бикIан аьркинссар куну. Ттул руководительналгу бувсунни на кунна математика дайсса цама акъашиву. Та чIумалсса кьиматру бия «отлично», «хорошо», «посредственно», «плохо», «очень плохо».
ХIасил, дулав экзаменнугу, фермагу яла ларгун, дуклан тIий ххарину бура. Амма ттул ххаришиву лахъи къаларгунни. Фермалия бувкIун кIива гьантта шаппа байхту, ария ятту най бу­ссар тIий, ттукращал яттил хьунив гьан бувра. Шан-шанна кило къалмулгу дуллунни колхозрал, ми канаки бувну бачин бара тIий. СсурхIиял, къачагътурал хъямала буллай ятту, хIухчалт хIалану биллай, аьтIий нанисса чIун хьунни мугу. На яттищал бучIаннин ттул нину звеновойну риртун дия.
Та сентябрь барз бучIаннин, ца кьини къакьариртун, бацIансса мутта бакъа, колхозраву зий буру. БувкIунни сентябрь, 6-мур классравун кьамул бувминнавух хьхьичIра-хьхьичI ттул цIа дия. Дуклан бивкIра гъирарай. Амма ттул дуккаву лахъи къаларгуна. Январь зурул байбихьулий ни­ттийн колхозрайн оьвкунни. Ницал дояркасса щарсса, цуппагу фронтовикнал кулпат, ччан кьукьин багьлай, азарханалийн най бур, душ ницал дояркану гьан ба увкуну бия. Гьуя-гьарай тIун диркIун дур нину, дукIувагу мукун бувцуну, гужирай класс бувккунни душнил, советрал аьчIа диширча, мунин дулунсса арцугу дакъар ттучIа тIий. Гьан ба душ ницачIан, директорнащал хIакъи-хIисав жура данну, хьурча дарсирдайнгу зананссар, — увкуну бия парторгнал.
Ци банссия. Лавгра. ЧIявусса ницру бия, 11 доярка бия. Ницал дояркашивугу ччи-ччинахьхьун къадулайссия. Фронтовиктурал кулпатирттахьхьун ягу чIявусса оьрчIру бусса хъаннихьхьунъя дулайсса. Зун бивкIра, чIун хьувкун школалийнгу занай. Ук-тук занай тIий, на школалийн бувкIсса чIумал архIал дуклакисса оьрчIру, «ревизионная комиссия най» тIий, рихшантру дуллан бикIайва. Ми оьрчIругу цаягу къаливчIунни. Нара духьунссара муххая, чария дурсса, уттинин лирчIунна.
Хъу гъайтIун, пара бичлан бивкIукун, школалийн занансса чIунгу къахъанан диркIунни. Нагу гивува ливчIра. МуницIун нинугу, къашавай хьуну, азарханалийн дагьунни. Сибирская язвар учайва, 3 барз хьуссия ниттил больницалий. Хъин къахьунххива, хъин хьуна. Ури-Мукьариясса духтур душ бия. Мунил Написат тIисса нинугу дия. Му душнил хъин дурссар къахъинхьун­ссар тIисса жул нину. Шяраву бивкIу-букку хьусса чIумалгума Оьмарил ХIурия (ттул нину) диркIурвав тIун бикIайсса бия инсантал, мукссара захIматну дуну. Ттун ниттихлу 2 шинай звеновойшивугу дуллан багьуна.
Хъуру ларкьуну къуртал шайхту, «мащилийн кьункрал дояркану буца тIар ина бригадирнал», — тIий бувкIунни мащилий оьллал дояркану зузисса ссу. Лавгун, 50-хъул кьунчагу, тайннуцIун къячригу ябуллай ца шин дояркану дурну, тичча бувкIра шаппай. Школагур ттул ливчIсса, гаксса дуккинсса гъира буна. Директор учIайссия ниттичIан, ва шяраву мунин кунна математика кIулсса акъар, 7 классгу буккин бувну, Гъумук педучилищагу буккин бувну, математикалул дарс дишайсса учительница банну муния тIий. Амма ттун колхозрал давурттаха дуккинсса мутта бириллай ба­къая. Уссил аьралуннава бучIайва шанмурцIу чагъарду. Мугу мудан чичлан икIайва: «Ссувай, школа макьабитав, бавал чунчIав гьан булларча, лабикIу», — тIий.
ДакIния къабуккай, ца чIумал уссил чагъар бувкIунни пулан­сса кIанттурдай госпитальданий ура тIий. Госпитальгу цияв къакIулну, ххарил бивчIавай бура, бава дучIаннин ялугьлай ганихь бусан. Ттухьва цIуххирча, уссу ххуйсса къуллугърай уссар тIий. Хавар бусайхту, нину агьи тIий аьтIун диркIунни. Арулла щаву дирну диркIун дия. Мунияр махъгу бувкIунни чагъар, гьутру-ттиликIравух лавгун бия ккулларду, ттурчIан зарал къавхьуну, щавурду хъин дурну, цIунилгу най ура фронтрайн тIий. 1947 шинайннин ливчIссар уссу аьрай.
Ххуйну дакIнийри немец ххит буккан бувссар, жува ххув хьуссару тIисса ххарисса хавар бавсса кьинигу. Му кьини бярачIу учайсса кIия адамина ия клубрал цIив лавхъун, ца зумания цаннал, тамур зумания цаннал, Барси, НякI Барси (шяраваллил бакIраймири ми), ЦIювгъал, Вив ЦIювгъал, КьатIух ЦIювгъал, Урагъи, КьатIух Урагъи…. — циняв сакрал (махIлардал) цIарду куну оьвкунни. Дяъви къуртал хьуссар, Ххувшаву ларсъссар, ЯтIулсса ттугъру бищияра цинявннал куну баян бунни. Инсантал ятIулсса карщив дичлан бивкIунни бярачIулттайн. Му кьини кIюрххила ттул нину хъув ларгун дия, дугьансса зат дакъа, букъавгьуну ливчIсса кIану буну, ссурахъил дуллусса нувщул гъитIригу ларсун, кIа бугьан. Шиккува бусан, тай шиннардий кIинттул чIумал ниттил дурурххусса варсул усру лаххарча дакъасса, ттулла ччаннай ус дусса чIунгу къакIулли ттун. Ххувшаврил хавар баяйхту, бачIва ччаннах левчура ниттичIан хъув, ттугъ бан нану учин. Шяравух ялавай нанисса чIумал чIанччаннала ца ццихь увкунни. Мунихгу къулагъас къадав ххаришиврул. Нину дур ца цамур щарссанищал кувссай щядиркIун. Ми­ккун бивсса чIумал ттул ччан бия зурзу тIий. Ххал барча, гъаргъсса шушлуй ччан бивзун бивкIун, пюрундалул чIанччан ххябувккун бия. Ниттил цила бакIбахIулия ацци дурхъун, машахьугу дирхьуну, ттул ччан бавхIунни. Аьрчча тIий бувкIра шяравун. Ттугъ бан бия ттул щалва авара. ЯтIулсса бадиржан карши дия жучIа. Шаппайн бияйхту бавал га каршигу дархIуну ттархь дацIан дунни. Жулвамур ттугъгу ккаккан, тамур чулухгу ттархь дацIан дуллай, хIарачатрай навагу бура. Му хьхьуну жул оьлил бярч бувна. Ганин жу Берлин тIисса цIа дирзссия.
Ттун та дяъви къуртал хьувкун, вах куну тай циняв аьскар бучIанххива шяравун. БукIлай бур ца-ца, кIи-кIи тIий. Гьарма цала-цаланах ялугьлай ур. Цила арс къаукIлай ссавур духларгсса ца хъунна щарссанил увкунни:
Къая учIай, Къирх учIай
Тарххахъал Ххючу учIай
Гьарай, та учIавивав
Марияннул МуситIу.
Вай чулий цIардуя. Танийсса инсантуран вай царив кIулссия. КъаувкIссар Марияннул МуситIугу, гьантта-чIун ларгун гьаттаву дирхьуссар Мариянгу.
1947 шинал зана хьуссар ттул уссугу. 11 ккуллалул ккутIру дия чурххай.
Аллагьнал ситара ливккун, идавсил хъа дуртун учайссар. Мукунсса иш хьуну, ккуллардал тIюпандалува сагъну увккун ия.
Му шинал на кунмасса душру бачин бунну ххулув буллан. Ца фермалунсса ххулув къабувна шаппай къабучIан тIий. ЦIанагу дакIний бур, ххулув буллалисса жучIанна ахъулсса ларсун гьан дурну дия шяравасса кIира щар­сса. Гьухъал нехругу най, бакI лавайсса 25 км. дусса ххуллийх гьивчул ва хъюртул чуваллугу лавхъун, бувкIри, вай биян къабарча хъу лакьин аьравалтту къадулунну кунни тIий. Таксса хIаллай ххулув буллай зузи­сса жуйванияр, тайннай язухъ хъанай бия. Жун, ххулув буллалиминнан, иникьалигу, биххан хIайвангу буллуна колхозрал. На ттунма буллусса дикIул парча, цIугу бивчуну, улклул чIапIаву бавхIуну букьара, шаппай нанийни мюрщисса уссурссуннан ласун. Бухмуния чIутI букавай, ганин кIанай цIумур бишавай, ябуллай бура. Та нину къашавай больницалийсса чIунни цурдагу. Дяъви къуртал хьуну махъсса шиннугу захIматсса, ккашилсса шинну дия. Къурув гьарица чулух къаралчитал бацIан бувна бикIайва. ЦичIар ласун къашайва шаппа кьабивтсса мюрщисса оьрчIан. Цал щинал бувцIуну къурув лавсун бувкIсса бархъаллал къукъулувун хъюрув, къама бивчуну най буна, къаралчитуран кIул хьуну, дачIра дан бунна. Бутта ивкIуну махъ увсса Оьмари тIисса чIивисса оьрчI уссия жул шава. Нава бучIаннин ккашил чIантIгу ивкIун лякъайва. Цурк барчагу, къачагъшиву дарчагу дан хIадурну бияв га оьрчIачIан бачIва къабучIан. ДакIнийри, лухIи хъюруврал къюмай рир­ттуну, бакIрал лагма кIира чарсса дахIайссия, кIай дахьлаган дан карщигу сипатравун кIункIу дурну. Му карщи цири мукун дархIусса куну цIувххукун, ккар­ччи цIий дур учайссия.
ДакIния къабуккай, нара кIай хъюрув дуллукун, ца пишгу куну, ккири хIалану канан ивкIри. Ва оьрчIгу, чIивисса душгу бикIайва шаппа ккашилну, на зат ларсун бучIаннин ялугьлай. Миннал ялун бачIва бучIан дакI къадияйва.
Ххулув бувну махъгу, къагьанна тIий бунува, на гьан бувра дояркану ттула ссу зузисса фермалийн. На миккун бувкIун хъунма хIал къавхьуну, шаппайн нагь-нис диян дан лавгсса ттул ссу, цамур фермалий доярка­хъул бакъар тIий, тиккун гьан бувну бия. Ттуйгу кIива яржа ливчIунни, ссийлссагу, ттулассагу. Ттул ка хъирив лаллай дакъая. Яла ттул нину «на аьрзирай гьанна, га Ваччав ва ци зулмур чIивисса душний буллалисса», тIий аьраттал дуклан диркIукун, ссу махъунмай зана бивтуна.
Тания шихунмай, 1948 шинал 1959 шинайн бияннин дояркану бивкIссара.
ЗахIматну бухьурчагу, маэшат хъанай бия. Шанна шинал ацIва оьлил ацIва бярч колхозрайн тапшур бувкун, ца бярч ттунма булайва. Окладран нагь-нис дукIлай дия. ДакIнийри ца шинал 48 кг. дарцIу нагьлил окладран дуркIссия, миннун лархьхьусса нисгу дуркIуна накI чIярусса ттирзуну.
Передовой доярка бура. Комсомолтурал группоргнугу бивтра. Бувра райсоветрал депутатгу. Гьамин, хьхьичIххуттай бура. Райондалийн сессиялийн, соб­раниярттайнгу буцара. ДакIния къабуккай, таний райондалул депутатътал нанисса жул машина багьну, чIявусса инсантал ливтIуссия. Та чIумал сагъну лирчIсса ца щарсса 90-лла шинавун диявайсса дур хIакьинугу Къизлардай ялапар хъанай. Му машиналий нагу бикIан аьркинссияв. ХьхьичI кьини шарда ссийщал нахIудакъашиву хьуну, на цIан лакьлакьисса чIумал шаппату мащилийн ливхъссияв. Аллагьутааьланал на му балаллуя арх бувну бияв. КIюрххицIун мащилийн ЦIувкIуллал арамтал левчуну бувкIунни:
— Вар, зу шанайнма циссару, Ккуллал щар лирну дуна, — тIий.
Райондалийн нанисса машина багьну та кьини ххюра жаназа дуркIссия Ккуллал шяравун. КIия адамина – Советрал председатель ва шупIир, вайми хъами ливтIуну бия, ца щарсса личIаннин.
Укун дакIнийн дичлай бур тай захIматсса чIунну Амму.
Вай Аммул бигьа бакъасса оьрмулувасса дахьва ца-кIива парчар. Бусланмур ваничIа цикссагу ттигу лякъинссар. Гьалак дурксса Къурагьиял неххал ласавай ливчIсса, чIявусса ккавк­сса Кураллавунсса аьрххилия байбивхьуну.
Гвозди бы делать
из этих людей,
Не было б в мире крепче гвоздей,
тIисса оьруснал шаэр В. Маяковскийл махъру тай дяъвилул ва дяъвилия махъсса шиннардий захIмат буллай бивкIсса Амму кунмасса, кьянкьасса, къучагъсса жула бавахъаха увкусса хханссар. Буниялагу, муххал, чарил бухьун­ссия вай.
Дувайнан даву тачIавгу чан къашай. Щар хьуну махъгу Аммул цикссагу давуртту дурну дур. Бакрислив 15 шинай кухаркану бивкIун бур.
Ми шиннардийгу ванил бакIран ккакъавксса къаливчIун бур. ХIухчалт къашай хьусса чIумал цинмалу 1300-1400 яттил хIайвандалулсса буллан багьну бур. Машиналул ккуччу бувну, кьучI пIякь увкуну, бивчIай-буккай тIисса тагьарданийгу бивкIун бур. «Кьянкьасса духьунссияв ягу Аллагьнал амру бухьунссия, мунийгу ххассал хьура», — учай цилагу.
— 11 шин хьуния байбивхьуну, щала оьрму зийнма лавгунни. Уттигу кару ва дакI дур зун ччай, чурххаща хъанай бакъар. Цуксса захIмат ккаккарчагу, яла къахIазми шинну зукъазисса шинну дур, — тIий бур Амму.
Цими ссятрай вичIи­диширчагу Аммул бусласимуних, бизар къахьунссар, ба­къавчIанссар. Амма жун бачин багьлай бур, цила чIири ларзулу бургъил гъили дуллай Аммугу кьариртун. Шинну ларгун махъгу, балики Ккулув аьр­ххи багьарча, вичIан хъамалу бучIан, лякъиннав, Аммуй, ина ттун цIуллуну, сагъну, чаннал дурцIусса вила тIиртIу ларзулу бургъилу гъили буллай.