ДакIний ливчIмуния

[tube]http://www.youtube.com/watch?v=-8JaxRsX4Bs[/tube]


Аьрая сагъну бувкIми радиолувух, телевизорданувух гъалгъа тIутIиний, на ххуйну вичIи дишара, минная журналлай, кказитирттай чичлачимур буккара. Ми циняв, дяъви байбивхьукун, цивппа рязийну аьрайн лавгун бивкIун бур. Лакъавгун къабикIан, куннал дукъарсса хIилла дакъар. Ттуннив дяъви хьуннинма аьралуннаву къуллугъ булланнияр, институтравун уххан ччай бия.

На ацIулчинмур классравун ияйхту, паччахIлугърал закон дурккуна: ацIва класс къуртал бувми я шанна шинай армиялуву красноармеецталну къуллугъ буллантIиссару, ягу кIира шинай дяъвилул школартту къуртал бувну, хIаписартал хьун аьркинссару, тIисса
Цумур хъинавав тIий пикрирдавун агьра. Шанна шинай красноармеецталну лавгмигу, ххюра шин хьувкунгу, зана хъанай бакъая. КIира шинава хIаписар шавугу ххуй бизлай бия. Гъирамур литература кIулчу хьун, пасихIшиврул элму дуккин, ххуйсса шаэр хьунсса бия. Мунищала на, ттувува нава вин ччиний Буттал КIанттухлу жан дулун хIадурсса Советирттал хъун гражданин, патриот ивкIра. Ччимунил ссурссулий ччан бивзун, закондалий багьаймур бан хIадурну уссияв.
-Совет Союзрай яла ххуймур военный училищар Цалчинмур Орджоникидзевское Краснознаменное пехотное училище. Гьаннав? — цIувххуна, ацIва классгу къуртал бувну, армиялувун гьан аннин ялугьлагьисса ттухь Ккуллал райондалул военком Орловлул. ДукIува, 1939-ку шинал, ттуяр шинал хьхьичI армиялувун наниний, ххуллухъиндалучIасса гъалгъалуву виричувсса учитель, Гъумучатусса Аьлиша Исяевич Амирхановлул увкуна: «Най иявхьур аьралуннаву къуллугъ бан, генерал хьунцIакул дукланна, къуллугъ булланна». Му ххуй бивзсса махъгу цIакьлин бувгьуну:
-Гьанна учав.
Ттул ниттил «аьрайн» нанисса арснахьхьун канай шинай бухкъалагансса нахIусса аьрайн гьавas_8ккури, шанмаяв, мукьваяв кIичIу бакъухърал бувна.
Дия гъилисса, дарусса сентябрь зурул ахир. Гъумукун на ттула ссу бувцусса куявнал Аминов Мяммал иян увра. Гъумучату Буйнакскалийн ияннин ДучIиннал Аминнул пургъундалий лавгра. БакIлавай, бакIъялавай нанини даклай, хъунмур ххуллийх ахьтта ттап бишин багьуна.
МахIачкъалаллал вокзалданий поездирттайн билетру бирияйсса тагьар дакъая, ялугьлай гьантри хьусса бия. Амма, ккассрачIан ивну, военкомнал дуллусса литер ккаккан дайхту, билетрал щаллу увра.
Та чIумалсса Орджоникидзелийсса (цIанасса Владиккав­кказрайсса — КIапIкIайлийсса) пехотный училище паччахIнал заманнайгу, Советиртта лпаччахIлугърайгу яла гужмур, гьар чулуха ххуймур училище бивкIссар. Мунийн бувну, гивун буххан аьрзардугу чIявуссаннал буллуну бия. Училищалул хъуннасса хIаятраву жагьилтураха уххан-уккансса кIану бакъа дургьуну на экьи личинсса цавай бювхъу вирттал бия. Вайннавух нава гьич къагьанссара тIий уссияв.
Цалчинсса экзамен дия цIуллу-сагъшивриясса. Лахьхьу-цархьхьу бувкIсса бювхъуминнаясса чIявуми гьунттий-сара шаппайн лагайва: кьамул байсса бивкIун бия, «моторду» цIакьми, гьутрурдив ххуйну зузими, бишив кьянкьами. Бавал навагу мукунминнавухсса увну ияв. Я Аллагь, цин алжан булуннав!
КIилчинсса ххалбигьаву математикалиясса хьуна. Цалчин­сса бурж бия Рыбкиннул тригонометриялийсса цалчинмур формула, ттирирххюну дурчIиндаву. Та луттирая ттун ххуйну кIулсса зат му ца бия. Мунищал лаян ттуща бювхъуна. Яла-яла ци задачартту бивкIссарив, нава тай цукун бувссарив, дакIний бакъар.
Оьрус мазрал диктант чичлачиний, ца-кIива мукъуву аьйкьунувагу акъарив ккаккан, чIаравсса оьрус оьрчIал хатIлих ябитав, таниву кьунклул ппухълуксса гъалатIру бия.
Кьамул увну ттула взводравун лавгукун (му дия 1940-ку шиналсса октябрь зурул 3-ку кьини) ттун ттула мукьцIалагу гьалмахчу (миннавухва цIанакулгу сагъсса Бущихъасса Гъази Оьмаровгу), нава кунмасса кутIа арамтал лявкъуна. Жуйн командиртал «карандаштурал взвод» тIун бикIайва.
Училищалуву низам цIакьсса дия. Хьхьувай ссят ацIунний уттубишаварду, кIюрххил ссят ряххунний бизаварду. Лажин-кагу шюршуну, зарядкагу дур­ну, арулунний кIюрххилссагу дуркуну, ацIния кIира хьуннин, гьарца дяъвилий шайсса ишру лахьлай бикIайссияв: ххярк тIун, битлан, ярагъ бакъана, ярагъуннищал­сса душманащал биян, дирхьусса ккуллардал, ттупал цIаравух душманнал ялун бигьин, ччаллащал хIа­ла буххан, душман ялун ачи­ннин аьрщаравун уххан, развед­калий гьан, «маз» бувцуну учIан. КIапIкIайллал лагма-ялтту бакъассар, «душманная» уруччин, аьрщараву кIучI хьунсса окоп, траншея къадурк­сса кIану.
Лахьхьин байва отделениялул, взводрал, роталул, батальондалул, полкирал, дивизиялул каялувшиву дангу.
Заназин дангу, лечлай бакъа дан къабитайва. Гуж багьлагьаврил, гьухъащал жуятува бувксса цIил жул гьухърай аьжаивсса мурхьирдал суратру, накьишру дикIайва.
Му къия жуй душиву кIулну, дукиялулгурив багьайкун щаллу бувайвав: кIюрххила мудан кьура грамм лагаврил дулайва, гъили­сса дикIул дукра дикIайва. ЧчатIул норма чувнан арулттуршра грамм дия. Амма ччиссаксса букан, столлай бивхьуну бикIайва. Уччиннинсса ахттайнссаннул ялун гьарца кьини хъинсса кишми тIутIул компотрал истикангу булайва. Дукралия бизар къахьун дахха-дахханасса дайва. Нюжмардий цал хIаммамравун буцаварду, духтуртал жул цIуллу-сагъшиврулсса буллай, ялув бавцIунма бикIайва.
1941 шинал гъидайдихьулул гьантрай жу Дарьяллал даралуву Арамхи тIисса курортрал тия чулий (га курорт гара цIанищал ттигу гиккува бур), зунттаву дяъви байсса куц лахьлай, лагерьдай буссияв.
Зунттаву хъуна хьусса на щюлли урттуву, сумуллаву зийгу, занайгу игьалавгун ивкIра. Яла-яла , нахIусса шану бияйва хьхьувай чятирдануву.
Ца кьини жу буссияв кIий зунттул бакIраву цIакь хьусса «душманнайн» шила, зунттул ухнила, ящавчуну гьужум бувну най.
-Ая-я! Мукун хьурча душманнал ялун зу бачинтIисса-лап къагьар! — тIисса чIу хьуна махъа. Ццах куну махъунмай хьуннинма, жун кIул хьуна жула училищалул начальник полковник Лаврентьевлул чIу.
1. Гъинттул 1942 шинал, немец СталинградуллачIан биллалисса чIумал, га буруччин, полковник Лаврентьев цала училищалущал гиккун гьан увну ивкIссар. ЦацIунма фашистурайн талантIисса Сибирнавасса дивизиялул командирначIан машиналий най ивкIссар, немецнал хьхьичIава хъанахъимур баян буллан гьарца квадратрайн ца-ца автоматчик увтун ивкIссар. Тайнная цаннал ялун хаварсис ивсса Лаврентьев ккуллардал ккутIа-вярчIари увссар.
ЦичIав щинчIав оьсса був­ссар тIисса тIарду бакъа бунува, циняв циванав ганая нигьа бусайва.
Командир байсса ала-сса­ламгу бан къаивтун, жухьгу бурув-бакъарув куну, полковникнал увкуна:
-Жунма хIакьину-гьунттий Карпатуллал зунттаву душманнащал хьунабакьин ба­гьантIиссархха. Цанни жунма зунттаву танаяр ххуйну къу­ццу буллан къалахьхьин! Зун тIайлабацIу хьуннав!
Лаврентьев цамур взводра­чIан лавгуна.
«Ва цитIиссиякьай да?» тIий, полковникнал мукъурттил мяънарду дуллан бивкIру жу. Микку дакIнийн багьуна дукIу 1940 шинал октябрь зуруй КIапIкIайллал гарнизондалул хIаписартал бавтIсса Северо-Кавказский военный округрал командующий генерал-лейтенант Коневлул кусса махъру (му жухь бувсуна гикку ивкIсса жул взводрал командир-лейтенант Семенихиннул): «ЦIана жула яла цалчинма душман фашист Германияр»
-ХIакьину-гьунттий жувагу, тайгу щукъавщуну гьич къабикIанссару, куна курсант Гориннул. Жунгу цинявннан му дард дагьуна.
Мяйжаннугу нюжмар хьуну-къархьуну фронтрай аьркин багьантIисса чIва (блиндаж) бан лахьлай зий буссияв. Кьини дарусса дия. КIюрххилва баргъ бувккун цаппара хIал шайхту, Казбек-зунттул бакIрачIах ххяххабургъил тIинттаву кIяла арцул пIяй-пIяйгу тIий, лер­ххун дарчуна Гуржиял чулуха КIапIкIайллал чулиннай хъуннасса самолет. Лахъи къаларгун Кабардиннал чулухуннай диркIун дакъа-къатIа хьуна.Мунихгу жу личIину къулагъас къадарду. Зун бикIавай, бигьа лагавай бивкIру. Зунтту щалва земляника-мамарттул оьрчIи бувну бия. ЧIатулттух башин хьунссия. БакъацIавай канай хIаз ласлай бивкIру.
Духьунссия ссят урчIра хьуну, ацIуннийх зузисса хъун кIюрххилссаннул чIун. Жу бу­ссияв щаллусса батальон -700-800 инсан гилу ратIувсса кьанив солдат кухнилува мюрш кIункIурдавун, гьанаврутур­ттавун (флягарттавун) жунна-жуннасса дукра ласлай, чяй рутIлай. КIункIурдал, къусрал къярз, аьлагъужа чансса ба­къая.
Му чIумал кIия, лахъния цаннал гужсса чIуний увкуна:
-ВичIи дишара, вичIи дишара!
Циняв цакуну кьабагьуна. ОьвтIутIинал чIарав авцIусса старший лейтенантнал бувсуна:
-На хIакьину радиоприемник­рах вичIи дирхьуссия. Тихаллил баян бувунни хIакьину ссят мукьунний Гитлердул аьраллу Советский Союзрайн ххявхшиву, гужсса дяъви най бушиву. Черчиллулгу лавмартсса Гитлер оькки-ккал увна. Англия жуцIунма хьунтIишиву баян бувунни. ЛичIлулну бикIияра.
Ца шанма-мукьва гьантлува, хьхьувай шанурдая бизан бувну, жу жула казармарттавун КIапIкIайлинмайва бувцуру.
КIира шинай лахьхьин аьркинну бивкIмур зурдардий ла­хьхьин буллан бивкIуна.

***
Училище къуртал бувнан дулай цIусса ппалул ва паммалул хIаписар янна, цIусса хромрал чакмарду, цIусса ляхсиламанттащалсса (портупеялущалсса) хIаписар утта мухIлу, жун къадуллуна. Жун дагьаймунива так ца-ца авурсса плащмур цукуннугу кьисмат хьуна. Мугу ттун дуллумур Раччалнануксса дия. ДучIи лякъинхьуви куну, ларсъссия.
Дуллуна дагьсса арцу кани­хьхьун, дирхьуна поездрайнсса литер хъатлий. Сентябрь зурул дязаннаву гьан увра Дондалиймур, Ростоврая арх бакъасса Каменск тIисса шагьрулийн 1141 чинсса бахьттагьалтрал полкиравун мукьцIалуннал командирну.
Ростоврая Каменскалийн най унува поездрай ца оьрмулухун хъама къабитансса зат хьуна. Ттул бия, хIаписар унутIий, лув­сса кIану-яламиннан щя­бикIансса бакъа, кIантту бакъая. ХъатIаха ссят ацIра хьувкун, ца лахъи-хъала щарсса хIимпIру дуллайгу диркIун, аьтIий дулуркьуна. Вин цивхьур тIий, циняв танихунмай бивкIру. БацIан къахъанай цIий бура, куна мукьавухва. Шай­ссияв ттуща, Совет аьралуннал хIаписарнаща, цIуцIинал щавуй ка къадишин!
-Вагь, вана шикку ттул кIану: уттубихьу, — куну на циняв ххарибав, навагу чIарав щяивкIра.
Гьунтти, ссят арулла хьуннин, шанан мажал биривсса щарссанил «цIуцIи шаний» я къатIивтIуна, угь къакуна, чулия чул къабувна, ина цукунсса къашайшалара, учин дакIнингу къабагьуна. ИвкIсса нава хъяврин ан бигьасса тIий, ттуйва нава хъяйна икIара…
Ттунма кIулмур саллатIнан лахьхьин буллай, барз хьуну-къавхьуну, бачин бувру Сталинградрайн, тикку янна-яра­гъуннил, сурсатрал щаллу хьун.
Ноябрьданул арулунний жу ххуллийва ливккун буна, цал гъарал лачIлан диркIуна, яла мар­ххала буллай булувкьуна. Хьуна 35 градус дя­къил. Дакъая ца ттуйсса плащ личIаннин, царай ялтту янна дакъа, жул батальондалуву щийчIав цукунчIавсса цамур лаххия. Ххуллуя арх бакъа, бия кIиттуршра метралул лахъи­сса лахъсса цIиннарал ххалабакIу. Тивун бавтIун бия бартукьравун кIачринияр чIявусса инсантал.
Бявкъусса марчмур цIиннарал байгьлайвагу бакъая. КIучI хьуминнангу цичIав гъилишиву, цукунчIавсса чаран къавхьуна. Плащравусса нагу личIину неъматрай къаивкIра.
Му куццуй хьхьу-кьини най, Каменскалия Сталинградрайн­сса шанттуршлий ххюцIаллагу километр жу ритарду ца нюжмардий.
ТачIав хъама къаритан­ссар махъра-махъ жура риртсса Свиловалия Сталинградрайсса арулцIалла километр. Цаппараннахун кунма, хьхьувай ттухунгу шану бахчуну бия. Гьич вих къашайссияв, ххуллийх най унува, шану лахъайссар тIутIинайн. ЧIумуя чIумуйн нанисса взвод­равасса красноармеецнал:
-Гьалмахчу лейтенант, мабизларда ттул ччаннай ччан, — тIий на цимилагу чантI учин увра.
Занай унува шанансса къабукканнав — пиша бигьасса бакъая. Аьжаивсса иш: таксса аьнтсса дякъил, ххуллий багьсса гужирал цучIав къашай къаувна! Гьай-жан, жагьилшивуй!
Октябрь барз гьаннин, ттун ссавний жула самолет ххал къашайва. Муния къащи хъанан дикIайва, жува дяхтта ттупру битлай-къабитлай, наступлениялухун дахчилачисса немецнал самолетирттайн сситтул пIякь чавай бикIайссияв. Октябрьдания тихуннай жул ялтту душманнал чулийннай лехлан диркIуна немецналссанияр чан дакъасса, тайнналссанияр бюхъулул лув дакъасса жуллами самолетругу. Цирдагу ацIния кIи-кIирану — эскадрильярттуну дакъа къадачайва. Микку жунгу пахрурду багьлан бивкIуна, дакI дацIлан диркIуна.
Цал,ахттакьун чIумал, хьхьи­чIунмай най бунува, хъун да­къасса неххайх бивхьусса ламу левкьун лавгунни, нагу хъазамравун ияннин, микIирал щинавун оьвкьунна.
-Ци бави? — цIуххав полит­рукнахь. Роталул командирнан кIанай нава уссияв.
-Ци банна! Чув кьакьан гьанна? — кунни.
ТIайлая, усса куццуй, янналувува кьакьлай ура. Аьжаивсса иш: диялсса дяркъу дуна, янна ттуй микI къаларчIуна, къашайгу къавхьура!
Ца хъачIрал тийх немец бур, шийх жул полк бур. КIийн, хъачIрайн лавхъун, жул батальон бусса кIулну, му бухIин къанахъай, немецнал хIаписартурал румыннал саллатIгу хьхьичI бавкьуну, ряххуйлва гьужум бувнни — ряххуйлвагу жул пулеметирттал тай ххуку бувунни. Утти жухьгу цинявннахь автоматру бур. Тана та кьини, цIаннал я бахIлахIисса чIумал, жу бусса кIанайн щях ттурлу дагьлан диркIунни. Муний ххюцIалла метралуллагу лахъну дакъа, ттуруллавух жул ялтту истребитель дарчунни. Пулеметрава ттуйн ккуллардал цIу дирхьунни. Ттигу хIучI учара та пулеметрал вярттува личлачи­сса цIурду дакIнийн дагьувкун. Хъаттиралу ятIулсса ххюцIуртти паркуну, тти балаллува ув­ккуннахха тIий, ххари хьуннин, ш-ш-ш тIисса чIу бур. Урувгунан — ттула бакIрах марххалттаниву пуркIутIий ххюцIалла кило ду­сса авиабомба. Нигьа увсун, ласу бухIаврил, лихъан сукку хьун къабювхъунни. Ттул бахттигу рикIирах кьукьин къабюхъайсса бухьуви: я ккулла къавщуна, я чулий багьсса бомба пIякь къакуна. Жула самолетрайманан жу немец ххай ухьунссия. ХIалли-хIаллих най бивру бакIссавнил чулинмай, гъан хъанай буру РостоврачIан.
Духьунссия тара 1942 шинал декабрьданул 21-22-ку кьини.
Кьуннува буллай байбивхьу­сса марххала никирттайх бихьлай бур. Щала дунияллийх даркьу­сса щях ттуруллавухва марххалагу буллайнма бур. Жу шилу, кьасса майданнив аьрщаравун бувххун цIакь хьуну буру. РатIнил тия чулий, жуяр лахъсса хъачIрай хъуннасса шяравалу дур. Танийн Чернышевская учайсса бивкIххай ура.
Ва кIанай жул чIявусса гьант­ри хьунни. Та дарщу кьини ахттайнай ттула чIаттираву чул бувну ура. Цакуну лухччи гьургу хьунни, магъула аьрщи зирзунни. Самолет ялтту лерххун ларгсса чIугу хьунни.
Цивхьуну бурив ккаккан кьатIув увкра: ттула чIаттирая мукьра-ххюра метралул тийнмай дачIи тонна дусса немецнал бомба пIякь куну, ттул чIа вив гьанссаксса кюнтIа багьну бия.
Цаппара хIаллава, кьатIув чIаттирал ялтту тиху-шихунай занай ура. Тиччалу хъинну дюрхъуну хьусса лахъсса викъул кьяртал вацIа хьуну бия. Хьхьувайгу, дяхтта ттуруллавухгу, тукунсса кIанттурдайн немец битлатисса битлайнма бикIайва, бакI ттаралданух кунма цала хьхьичIалу зехлай. Жул ялату бяйкьусса ккуллардугу лехлахи­сса лехлайнма бур.
-Гьалмахчу старший лейтенант,- увкунни ттухь ца ттула боецнал, ина ци зий урар? Ина ккуллардая кIучI циван къахъанахъиссара? Цувама окопрал ккурккай качар-песок бусса кисагу бивхьуну, гивун ччатIгу щилай канай, окоправува ур.
ТIайламур бусан, ивчIарча, ивкIуча, щаву диярча, хъин хьуннин дяъвилия игьалаган­ссара, тIий уссияв.
Ххюра минутIрагу къархьуну цIунцIу тIисса чIу хьунни. КъюкIлийн ккулла щуну, ттул боец акъассар. Гьарца чIирала, чIираккутIату автоматру, пулеметру жуйн чIутIул чIайтIий бур. Тамансса жул саллатI, кьатI хьуну кIичIирттавува бур. ЦIуну ивтсса жул роталул командиргу, нагу бавцIунма ца къатлул мурцIницIун лявкIуну буру. КIия, кIичIирал бакIравагу, тиха, хьхьичI чулухмур кучалуватугу жуйн пулеметирттаватурив, автоматирттаватурив цIу дирхьусса дирхьунна дур. Сантиметралул гинмай, шинмай хьурча, тихагу, кIиягу мяйжаннугу ккуллардал гъарал лачIай, базу сукку бан битлай бакъару.
Роталул командир (цIа-бакI хъама риртунни) виричувсса сибиряк ия. Фронтрай ттучIа гьарца ккулла щунал, цIуншаврил цайва бияла бакъа «Аь»! учайва. Танал ттухь паракьатну цайнма ва ца гъилисса кIунтI-за багьний кунма:
«Ттул куямур ччаннайн кку­лла щунни. КIиахIин хъанай акъарачакьай,га бахIи», — увкунни. «ЧIалай бурив вай ккулларду жула янналийн щилай-къащилай най. Му дахIларча, жува бакъа­ссару!» учав. Нава ялагу ци бан хъиннивав, тIий ура.
Му ппурттуву ттул куямур хъарацI ка гъюжу дурккун гъагъари хьуну цIун хьунни. «Тти мандолина ссахравав бишлантIисса!» — хажалат дагьунни ттувун. На цинявннан дакI дакьинну му инструмент бищай­ссия. Хьхьу-чани хьуннин кьинибархан руцлангу икIайссияв. Му ттул ниттил пагьмулиясса къяртта духьунссия. Аьпабивул хъинну балай учайва тIар. Утти хъунав хьуну махъ, бувчIунни, нава музыкалухун агьан аьркинну бивкIшивугу.
Мукун бунугу махIатталну ура ттуйва нава: хъиривми ккуллардал ххассал итавав, къаитавав къакIулну буна, дяъви къуртал хьуннин сагъну ливчIманал кунмасса махъ ттуватува ливчуну бивкIун бур.
Ттул урчIаканиймур хъук оьттул дурцIунни… Куямур ччанначIа щяв марххалттаний оьттул бяр бавцIунни, пуркIутIий татлай бур. Ца-кIира секундрава, хIал лавсун, кIулшилуцIа хьуну агьан най ура. Ци хьунгу гилунай, валттулун, ххяххан кьас хьунни. Гьалмахчунал ччан шинельданул ссимиялттуй бивзун буххай ура. «Итаакьи»,- учав танахь, махъунайгу къаурувгун. Сукку къашай. Дусса зувирах хъитгу куну, дахьа махъунайгу урувгун, гилунай валттулун ххявх­ра. Янин дакIний ливчIунни, вялч куну шинельдания щяв агьсса ттула сибиряк —душманнал ккулла танал къюкIливухгу ливчуну, бала бан, ттуйнгу щуну бивкIун бия, дакIний дур дахьва нава валттулун ахьлагайхту, ттула ялтту щев-щев тIий левххун нанисса ттуршвахъул ккуллардал макьан. Гилу на кIулшилия лавгун ивкIун ура.
ЧантI кура. Санитарнал ттул щавугу дархIуну дия, навагу мяйжаннугу щинайх дачай лодкалуву ивхьуну, ряхваяв, мяйваяв ккаччил, марххалттанивух ххюрхху увну най ура.
Майдан кьасса бунува, мар­ххала никирттайх бихьлай бунува, лодка, аьрава чарттайх оьнтIуллавух кунна, най дур, цIун хъанай бур. Ка, ца ккун­кку хьуну, дурурххунни. Му дурухру Магнитогорскалий, цIа дурксса хирург Кротовенкол операция бувну махъгу, щаллусса шинай лагь къархьуна. Лагь къархьуна къювугу. ЦIияллил ягу ххяллул зуманив инсан ккаккарча, та агьну гьансса ххай, ттул щавул оькки­сса ццихь учайва. ЦIубутIуй занан хъанайвагу бакъая, яла гьарца затрайн сси бизлази хьунав. Цукссава хьхьарасса адимина ивкIссара нава тIий, ттуява нава рязи акъа уссияв, хъарацI ка гъюжу ча дуккави, ттурчIайн щунувагу бакъая. Яла госпитальданий кIул хьуна ккулла, яла цIун бикIаймур «серединный нерврайн» щуну бивкIшиву, нервардал, туннурдал ччанакрулувух (нервно-сосудистый пучокравух) ливчушиву, му кIусса щавушиву.
Цалсса ряхва зуруй шавай итаакьлакьиний, ттухьхьун, ванайн фронтрай кIусса щаву дирну диркIссар, тIисса справкагу дуллуна.
28 апрельданий кьунниялай Магнитогорскалий на поезд­райн лавхъра. Вещмешокраву иш багьарчагу ацIва гьантлий канансса дукрагу (ччатI, сухари, качар, гречкалул, хъахъулул брикетру), пIапIрусру дирхьуну дур. Гьарца поезд бавцIусса станциялий гьантлун цал гъилисса дукра дукан ихтияр дуллусса, гьантлун цал багьайсса ччатI ласлансса продовольственный книжкагу канихьхьун буллуна…
Урал неххал тия чулий Чкаловгу кьабивтун (мукун учайссия та чIумал Оренбурграйн), хьхьунил ссят ацIра-ацIния цара хьу­сса чIумал жул поезд бавцIунни шия чулий — Илицкая защита тIисса станциялий, Станциялул къатта лап чIивисса бия. Жул поезд шиккун бакъа къабучIайсса бивкIун бия. Гьунттий ссят ацIра хьуннин ялугьлан багьлай бия Омскалия Энгельсрайн нанисса поездрах.
Гьантта икIансса кIанттух луглай тамансса къатравун ивра. Итан цучIав рязи къавхьуна. Ахиргу лякъав Советрал председательнал къатта, «Гостиница бакъассар», айли жу къауллайссар», — кунни, кутIану, бувчIинну.
Чара ция, зана хьура вокзалданийн. АцIан-икIан къахъанай, гьан дав хьхьу, цукун дунугу. Бахттиннаран, чIунгу хьхьу диялну кутIа хьусса дия. КIюрххил перрондалийсса вагон-ресторан тIитIиннин, тиху-шихунай занай ура. Цакуну, ттула хъири-хъирив занай, кIия тIартIсса янналувусса адимина хIисав хьунни. Кани-кIунттихь ттул цичIар дакъар, жипливу ххишаласса шагьи ча бикIави, рюкзакраву дукансса хъис-кьитI дакъа дакъар. ХIаписар унува яннарагу командирналми ттуй да­къар. Мяйжанссар, янна, куртка цIусса дур. Мигу вайннал ттуя дя-дяхтта, жяматрал хьхьичI къаликканссар. Циванни вай ттул хъирив багьсса? — тIий ура ттухьва нава.
Ахиргу занаикIулий та цаннал ттухь цIувххунни:
-Картвели жар? (Гуржиричу урав? — гуржимазрай)
-Акъара учав оьрус мазрай.
-Айес? (Армани урав? — Армани мазрай)
-Акъара.
-Иронда? (Осетин урав? — ОсетIин мазрай).
-ОсетIингу акъара, — учав.
Ттунмагу ми мазурдия ми махъру бакъа къакIулссия, таналгу цайми махъру къацIувххуна.
-Туну ина цура?
-На жугьутIра, — чIявуну, ялун бурувгун, на жугьутIххай бикIайва.
-Акъара.
-Бачира, гъалгъа тIунну.
-Маз кIулну бикIайссар. Бусиярч, инава цумур миллатраяссара?
Му суал буллуну махъ, дахьва утти хIисав хьунни ттухьва гъалгъатIутIиминнал симанну, хъахъимачIа ларгун къашавайсса кIиннайрагу лархсса янна хиркьа хьусса душиву. БувчIунни нава буллалисса хъярч ца балаллувун багьсса инсантуращалсса бивкIшиву.
Нач хьунни.
-На лаккучувра, — учав
-Му жун къакIуллихха, ци миллатри?
-Гъази-Гъумучи, Дагъусттаннайсса!
Чансса пикри буллайгу бив­кIун, Гьа! Гьа! Гьа! АлхIам­дули­ллагь, ккавккунни ахиргу хIакьсса бусурманчу! — ливчунни кIиннаватувагу архIалва. Чаквагу къабайсса комсомолецная хьусса хIакьсса бусурманчунай ттун хъяхъаву ларчIунни.
-Шикку жула лагма-ялттусса вай къазах, татаргу бусурманталлихха!
-Бакъар, хIакьсса бусурмантал Ккавкказнавур бусса, -куну ттул махъ къабивтунни.
Бусав ттула цIа-бакI.
-Зу чун нанисса цару?
-На Базоркинолиясса ингушра. Ттуйн Муса учайссар.
Колхозравун къабутан ттула оьл бивххунтIий, мяйра шин дуснакьрай дурну най ура.
Ва чачанни. Ванан цIа Эльмурзари. КIапIкIайлив пивзаводрал директоръя. Растрата хьуну, ттуцIун ххюра шин дурну, шавай наниссар. (Эльмурза я-иттацIани лухIисса, симан лачIал кьачIану авурсса, чур­ххал дянивсса, оьрмулул аргъиравусса адимина ия.) Жухь я арцул кIапIикI дакъар, я кIуллул зумув дишин укссарагу за да­къар. Жухь дурагу дусса зат — та кIанава арцу дуллуну, поездрайн билет ласунсса ихтияр дур, — куну дурчIин дурунни тагьар Мусал, — Ххишалдаран, жувагу дизентириялул къашавай буру. — Эльмурзалмур ттигу ссихI ду­ккан дурассар.
-Туну тти зу бувагу ци бан дакIний буру? — цIуххав.
-Ва Эльмурзал пальто даххарча, къакIулли.
-Дияйнин дирсса муних зун шагьи къабулайссар.
-Мугу кIулли.
Ликкан бав вещ-мешок, булав ца буханка ччатIул, булав ца ччарччала ххуйра-ххуйсса Краковский колбасалул, кIива брикет хъахъулул.
Хъахъулул цанния кIиннан дукра шайссар.
-Ххюра минутIрава хIадур­ссар. На кIюрххилсса дуркун уувкIукун, ялагу ци бан бурив ккакканну.
-Валлагь! Жухьхьун мяйжаннугу дикI дирирссарив, лажинни? — махIаттал хьунни Муса. Тийх, лагерданий, Сибирнаву тайннан ччатIун кIанай 350 грамм къалмул дулайсса диркIун дия.
Зана хьура кIюрххилссанния. Ттул цIуну хьусса гьалмахтал гиккунма бувкIун бия.
-Ци барду? — цIуххав.
-Гьарза дукарду.
-Яр дизентериялул къашавайсса инсантал литIарухха.
-Утти литIурчагу баччи ба­къар: буччиннин за дукарду.
Ттухьра дусса ряхттуршрагу къуруш уссушиврий жуйхра шамуннайхрагу дачIав.Мусал ва Эльмурзал лавгун га цIана билетру лавсуна. Укунсса хьуна ттул 1943 шиналсса цалчинмур майрал кьини.
Хъинну ххарину ивкIра ххуйсса даву ттущара хьуну, чIявусса балаллаща нава танил ххассал увсса ххайгу икIара. Яла ххуллийхгу на ттула ххуллул гьалмахтуран ка кIи къадархIуну къаливчIхьунссияв.
Моздокрайн бияйхту, Мусавун ва Эльмурзавун, аьжаивну рухI дуркIун, анавар-хъинну ца къатлул чIирах лабивкIуна. КIулминнан ягу къаччинан ччикун цивппа кьювкьуну, кьаридну ккавккун ччай бакъахьунссия.
МахIачкъалалия Ххажалмащилийн хъус духхай машиналий кIану хьуна. Ххажалмащилия Гъумукун ахьтта гьан багьуна. Кьубиял ратI лахълахъиний. Гьаруннул памятникрачIа, (Ла­ккуйн увкIунтIиявав) якьама хьура, аьтIаву ларчIуна.
Гъумук фольклорист Халил Халиловлул ниттичIа гьантта ивкIра. КIа хьхьуну кIайннаннийн дуркIуна Айгунхъал Шуаьнат тIисса къари.
-Ина аьрая аврав, бавал, увкIун хъинахха, часса ура? — увкуна.
-Хъунмасса барчаллагь, ттул нину, вил умагу цIуллу-сагъну зана хьуннав. На Хъусращатусса ура.
-Аррихха, бавал мукун дурурххусса канищал кIихун цукун гьанна?
-ЯхI банна цукун бунугу, хар-хавар бакъа ялун иян ччай бур.
-Ява-ява, му авлияшивур. Аьрая -та балаллува арс сагъну учIаву хъунмасса затри. Аврав чин инсантал бучIаннин, къатта-къуш лакьин бикIайссар, кIайннал хьхьичI бишин ччатI хIадур бан чIун аьркинссар.
Дяъвилул чIумал дуну-дакъа бикIайссар.
Вагь! ТIайларххакьай да!
-Барчаллагь, ттул нину, ина ххуйну бакIрай ацIан увунна. Лавгра почрайн, оьвчав Хъусрахьхьун, баян бав Гъумукун увкIшиву, гьунттий чу гьан бара учав.
Гьунттий ссят 9-нний Щарда Къурнил зуманив ШавкIуллал ламуя кIинмайну на уцин чащал най, ттул хьхьичIун бувккуна кIия оьрчI, кIия ттул ссурахъу: буттауссил арс ХIусайнаев АбутIалибгу, ниттиуссил арс ХIурбаев МахIаммадгу.
Щалла щар ттухь аврав чин хьхьичIун дурксса хханссия.
Шяравун аьрая зана хьуми, ччанну-кару дакъа букIлай тIий хьувияв, ттул хъунмур ссу Иза, ччан бакъа увкIунвагу акъарив ккаккан, чурххайх ках-шах тIий бия. Сагъну лявкъун ххари хьуна.
Шуаьнатлул насихIатрал кьад­ру багьайкун шаппа Хъусрахь кIул хьуна.
Хъусрахьхьун аьрая цалчинсса лухIи хавар бувкIун бия жуннийн, ттул хъунама уссу Саэдов Рамазан виричувшиврий душманнал канища ивкIуссар тIий. Фронтрайсса ттулгу, ттул чIивима уссу Саэдлулгу балаллул хьхьичI цадакьа бацIаншиврул, кIива оьлива ца махIлалун ттизлан итабавкьуну бия ттул нитти-буттал, жуясса чагъар лавсун увкIтари почтальон Поповичлун дурцIу дикIул бадаку, цIуму дуканмур дулайсса дия.
Нинугу, ппугу шярава арх дакъасса фермалий колхозрал ницачIа бивкIун бия.
1943 шинал апрельданул кьуния мяйнний ахттая махъ чIаттирал хьхьичIсса ссакулувун ниттил кIива хьхьи бувкIуна тIар. Ци зун бикIайрив ккаккан, цивппа бивтун, ялугьлай дура тIар. Цаппара хIаллай лагмава буруглайгу бивкIун, чан-кьансса къузу-къуккугу бувну, левххун лавгунни тIива, ца-цаннил ца-ца къувгу кьабивтунни тIива.
Цал, бакIрай, муних къулагъас къадав тIива, яла няраву щурун бивкIунни тIар: къатлувун кIива хьхьи архIал бувххунни кIивагу архIал левххунгу лавгунни, ххи-чан бакъа кIива къув кьабивтунни. Ва цирив ца хIикмат дур! Я рабби, ва ци аьламатривав? — тIий дура тIар. Ттул ппугу му мяйжаннугу ца аьламат дур тIий ур, тIар. Гьунттий кьини ттул чIивима уссу Саэд увкIунни тIар фронт­рая урчIа канил кIисригу кьатI хьуну. Ца шанма гьантлува Гъумучату нагу оьвкуну бия сагъну шавай най ура тIий. Нинугу, хъинсса хаварданущал бувкIун бивкIун тIий, тай хьхьирунтран букъавсса хъинбала къабитавиявхха ля­къин къахьунссар, тIун дикIайва.
Абачара ХIусайнаев