Дяъви саллатIнан ккавксса куццуй

as_9Ва дневникрал кIул буллай буру жува дяъвилул шиннардийн тIайла дарцIусса авторнал жагьилшиврущал. Дневникрай бур тай дяъвилул шиннардий, архIал ца полкраву талай бивкIсса гьалмахтурая, тайннал кьянкьашивурттаясса дакIнийнбичавуртту.

***
Ссал пикрирдай иявав на дяъви байбивхьусса кьини? Кьянкьану учин бюхъанссар анжагъ ца зат: хавар бакъасса ивкIун ура. Цамуния гъалгъа къатIурчагума, цуппа дяъви байбишаву ттун къащи хъанай бакъая, му хъунмасса бала бушиву бакIравун бухлай бакъая. Ттун бувчIлай бакъая циван аьтIутIиссарив нину:

— Вагь, ванин цила арс виричу хьуну къаччиссарив? Ча бувчIинссия ттун, ца акъа-акъасса арс, зана хьунсса цу­кун­чIавсса умудгу бакъанма, дяъвилийн тIайла уклакисса ниттил дардгу, вас-ццахгу…
Жула ниттихъул сагъну ба­къар, амма ххувшаврил кьини ми дакIнийн бичаву жула буржри. Мудан жухва ялугьий бивкIсса ниттихъал дардирдал, миннал жуйннасса вихшалдаралгур та ххувшаву ларсъсса.
Ци пикрирду бия дяъвилул махъра-махъсса кьини? Рейхстаг­рай ттугъ бивщуссар тIисса хавар ттун бавуна госпитальданий. Цалчинсса пикригу бия-цанна нава цIана Берлиннай акъасса тIисса. КIилчинмур кьурчIисса пикри бия: бизан бан хьурдай ливтIусса гьалмахтал… Махъва-махъгу — анаварну кка­ккан хьурдай нину.
Ттун ацIния арулларагу хьуну дакъая. Та чIумалсса чIявуми чIунархIал оьрчIру куна, нагу нигьа увсун ияв, дяъвилийн къалавгна къаличIан. Яла на (таний на ияв Щурагьсса техникумраву дуклай) чивчуссия чагъар. А-а, ца назмулувусса геройнал кунма. Клим Ворошиловлуйн бакъарча, Буйнакскаллал комсомол организациялул комитетрайн. ЛяличIинува кIа комитетрал цIаний чичаврил багьанагу тикку лакку хъамитайпа зий бия. Ттула чагъар танил цIа дирхьунуя гьангу бувсса. ПатIимат Хизриева — комсомол организациялул цалчинсса сек­ретарь бия.

***
Шаппа на хушрай дяъвилийн нанисса кIул хьуна. На лахханмунил пикрирдай бия:
— Дух хьусса гъилисса ци-дунугу лаххи, вин ми ци чулийгу тикку ликкан багьантIиссар,- тIий ия ппу.
— Яла ххуймур лаххи. Душманнал хьхьичIун духсса янналуву къалагайссарча тIий дия нину.
Хъирив кьини ниттил, вичIи­лухсса мусил вичIилусругу, канийсса кIиссагу ливккун, шяраваллил советрал председательнахьхьун буллуна: «Ттул арсна­хьхьунсса ярагъ бувача заводрай». Цила каниш ссилгу дуллуна. Ппу тIурча кIиллущалсса чу бувцуну увкIуна военкомначIан.

***
1942 шинал, июльданул ахирданий дайдирхьуна Буттал КIанттул цIанийсса дяъвилуву яла къизгъинми талатавур­ттавасса ца — 15 зурул лахъишиврийсса Ккавкказуллахсса талатаву. Му талатаврил ахир хьуссар 1943 шинал октябрьданул 9-нний. Ккавкказуллал халкь хъунмасса нигьачIишиврухун багьну бивкIссар. Чапхунчитал бюхттулсса Ккавкказрал мицIайн биявай ливчIссар.

***
1942 шинал август зурул байбихьулий жухь, Теловский пехотный училищалул курсантътурахь, кьюкьлуй бацIан бувну бувккуна кIиттуршлий кьуния арулчинмур номерданулусса Сталиннул приказ: «Цуппа ца ша махъунмай къаласун» — тIисса.
Баян бувна курсантурава­сса цаппара дяъвилийн тIайла буккантIишиву, най бунува талатавурттаву гьуртту хьун багьантIишиву. Жу циняв ца шаттирал хьхьичIунмай хьуру. Училищалул хъунамагу муния рязи хьуна.
Бивчунав жу Новороссийск, Моздок, Орджоникидзе шагьрурдайн. Сухумский ва Марухс­кий лахъазаннайн… Ва приказ хIисав бан бучIир дяъвилул документирттаву ца яла гужмур, гьавас бутлатимур документну.

***
Жул курсантътурал батальондалуву бия личIи-личIисса миллатирттал оьрчIру. Гуржиял нитти-буттал жу цала арсурвавращал тIайла буклай бияв дяъвилийн «Ургала акъулт» кунма къачIалан, жухасса аякьа ялунгума ххисса дия.

***
Гьарцагу аьраличунал дикIайссар ца, чурххавух бувхсса гьавасрацIун, дакIнил асардацIун дархIусса лахъшиву. Му лахъшивуну ттунгу, ттул дустурангу хьуна Индюк цIа дусса зунтту. Бюхъайва жул батальондалул курсантътуран унгу-унгуну талангума къакIулну бивкIун бикIан. Амма оьрму-хIал лавгсса, дяъвилуву савсъсса саллатIнан кунма, жан дулун кIулну бия. Душманнайнсса ссигу ххишала бакъа хъунмасса бия.

***
Укунминнал, дяъвилия зана къавхьусса ттул дустал кунмаминнал, оьрмурду кутIасса бия. Амма дуниял мукунминнайри дарцIуну дусса, жунма ми мудангу 17 шинавусса жагьилталну дакIний бикIантIиссар.

***
ТтучIа уттигу буссар яла къизгъинсса талатавурттал чIу­мал дяъвилийсса дагъус­ттан­лувтурачIан Дагъусттанная бувкIсса кказитру. Гьарцагу кказитва бур тIивтIусса чагъар. Кказитирттал буслай бур, тай дяъвилул шиннардий Дагъус­ттаннал цинявгу миллатирттал арсурваврал ва душваврал дур­сса виричувшивурттая. Цимил буккирчагу, дакI гьулусан дай. Вай чагъарду на, щалвагу дяъвилувух буккан бувну, лавсун увкIссара. АцIния кIива чагъар. Канища канихьхьун буллай, ца окоправа гамунивун тIайла буклай циняв каруннивухгу бувккун, махъунмай зана шай­сса. Жун, дяъвилий талатисса дагъусттанлувтуран, бикIайва щалагу Дагъусттан жуятува пикрирдай бусса кунма. Цайми кIанттурдаясса жул дустал цахъи мяш хъанангума бикIайва жучIан щаллусса кказитирттай букIлакIисса дакIнихтунусса чагъардай. Буттал аьрщараясса чагъарду — вайгур жущал талай бивкIсса. Вайннуй дуссар ккуллардал дурсса ккутIругу, чувшиврий жан дуллуминнал оьттул кIунтIругу. Муниятура на вай чагъарду ябуллалисса. ХIакьинугу, вай хъахъи ларгсса, янсаврал кьанкь дусса чIапIив ххилтIу дуллай, дакIнийн бичин ччай бур, талатиминнал дакIру данмур чичлай бивкIсса ХIамзат ЦIадассал, АьвдурахIман Данияловлул, Аьзиз Аьлиевлул, ХIажи Аликберовлул, ХIажимурад Хашаевлул, НурмахIаммад Эмировлул, ХIамид Темирхановлул, Александр Путербродлул, Александр Назаревичлул цIарду.
Жу вай жула однополчантуран ккалли байссия.

***
Жул батальондалийнсса амру: «Ихтияр дуллалиссар окопирттавун лавсун бувкIсса циняв кказитирттая къалиян бахIин. Эренбурглул макьаларду ва Дагъусттаннаясса «Дагъус­ттан — цила аьралийтуран» тIисса кказитру личIаннин.

***
Рейхстаграл чIирттай цала цIарду кьариртссар оьрус Владимир Синевлул, гуржиричу Иван Кобиашвиллил, армани Хачик Исояннул, азирбижан Тандык Наврузовлул, чуваш Конновлул, якут Феодосий Донскойл, да­гъусттанлу Гъази Оьмаровлул…
Андрианна Аьбдуллаева