Зунттал щархъив дуруччин аьркинни

gkos_1ХьхьичIа заманная шиннай нанисса аьдат дур жула Да­гъусттаннал щархъаву Хъарас щаврил байран. Ва байран ЧIарттал жяматрал байраннаву яла ххирамур дур. Ва байрандалийн щалвагу Аьрасатнава каши дусса инсан укъавкIун къаличIай. Му байрандалийн щала Аьрасатнава 400-500 чIарачу увкIуна.
Байрандалийн бувкIуна ттул кIия ссурахъил оьрчIругу. Миннан ккавккуна лекьа-пIякьу хьусса цала буттал къатри. СсукIа бурувгун бия къатрал магъал тталлу. Жула лакрал яла оьккимур зай бур: «Къатрал чIанун ссав ккакканнав», — тIисса. Мукунсса зай щил-бунугу бивхьухьунссия ттул ссурахъу Къимилов МухIаммадлул къатраха. Микку на ссурахъил оьрчIахь увкуссия: «Вай къатри яданни, ва шяравалу яданни Хъунмасса Буттал кIантту ябанни зул бутта аьрайн лавгун, ччаннацIа хьуну, аьрая зана хьусса. Вай къатрах бургарчан, зул бутта дяъвилий оьна талай ивкIсса хханссар. Зул буржри къатри цIубуккан бан», — куну. Хъунма хIал къавхьуну, кIиягу жагьил, шагьрулийсса пропискагу лиххан дурну, Лаккуйн, ЧIарттал шяравун бувкIуна. Гайннахь паспортный столданийсса къуллугъчитурал бувсун бия, прописка даншиврул зеленкагу дусса къатрал лу (домовой книжка) бикIан аьркинссар куну. Гайннахьхьун на ттулла къатрал книжкагу, БТИ-лул бувсса технический паспортгу буллуну, навагу лавгра Гъумукун, ихтилат бав, Лакрал администрациялул бакIчинащал, райондалул прокурорнащал. Минналгу бувсуна ттухь кIара зеленка аьркинссар тIисса закондалия. Щил кьамул дурсса закон духьурчагу, му укуннагу эяллайн дурксса Дагъусттаннал щархъурду духра лаган дан дуккан дурсса, пикри къабувсса закон дур. ХIукуматрал чирчухьурчан, Да­гъусттаннал Халкьуннал Мажлисрал кьамул дан къааьркинни, агар му Мажлис мяйжаннугу халкьуннал вакилтурал мажлис бухьурча. Къабияйссарив ми депутатътал цала нитти-буттахъачIан щархъавун, къаккаккайссарив миннан эяллайн дурксса, инсантурах мякьсса щархъурду, щаххулттул дургьусса, буттахъал карунних дурсса, зунттал хъачIрай дирхьусса хъуру. ЩичIа дуссар зунттал щархъаву зеленкIарду, щилли ляхъан бувсса «зеленка» тIисса махъ. КIукунсса законнал ххиен буллай бакъарив зунттава халкь ливхъун нанисса. 1898 шинал дурсса переписрайн бувну, Лаккуй Гъумучиял хъирив ЧIарттал шяравалу яла хъуннамур шяравалу диркIун дур. 1938 шинал шяраву инсантурал бувцIусса 375 къатта бивкIун бур. Миннувугу дянивну 6-7 бакI бивкIун бур. Пикри бара, хIакьину ЧIарав бур 70 чирахъ лахъайсса къатта.
Чунну жува нанисса? Циванни Дагъусттаннал хъуниминнал ялув кIицI ларгсса закон куннасса законну кьамул дуллалисса? Щархъурду духлагарча, Дагъусттан бакъар. Жула бурж буттахъал минарду, миннал аьдатру, касмурду дуруччавур, аьрщи зузи давур. КIурабаен аьркинни зунттавунмай лажинну. Буттахъал минардайн ххуллу илкин бавур, къатри цIудуккан дуллалинан бигьасса кредитру дуллуну, гайннавун гъира бутавур.
ЗахIматрал ветеран МахIаммадов Мухтар МухIаммадал арс,
ш. ЧIари