Чувшиврул цIаравун ххявхсса

P6_1Цаха-цахава лавхьхьумур буллалисса, цимил бувчIин булларчагу, аькьлу буманал бувсмур ца вичIилувух буххан бувну, гамунивух буккан буллалисса, чув-адаминал кодексрайн ччанну щилащисса террористътал сававну хъанахъисса зараллан хьхьичIалу кьукьин къахъанай лирчIун дур хIукуматгу, жувагу. Терроризмалул ххутIал байлшиврул, бутIлатIисса загьрулул аьнт­шиврул, террористурал дуллалисса щавурдал куртIшиврул ва цаймигу мусиватсса балардал дазу дакъар. Жува тарбия хьуссару, чув-адаминал ттупанг кIунттил бугьайсса цалва улча чил билаятирттая бувкIсса душмантурая буруччинни, нину-ппу, оьрчIру, ужагъ буруччинни тIий. Ттизаманнул «виртталлив» язи-язими арсру ва душру оьрмулул чагъираву кьатI буллай, сагъну ливчIминнавугу хъин къашайсса щавурду личIан дуллай бур. Ярагъуннил, оьхIалшиврул мазрай, загьрулул хатIлий халкьуннал оьрмурдаву царагу журалийсса хъинчулиннайсса дахханашивуртту дан къашайссар. Хьугу къахьунтIиссар. Террористурал инсантурай бувсса зулмурду ва къиярду тачIавгу миннал ларсъсса ххувшавурттуну ккалли къадантIиссар.

ХIакьину, февраль зурул 7-нний, ТIажиб дунияллия лавгун мукьцIал лахълахъиссар.

ПатIимат Рамазанова
Ларгсса шинал май зурул кьунний МахIачкъалалив судрал приставтурал къатрал чIарав кIилийнусса теракт дурну, кIилчинмур терактрал ххутIахьхьун ттул шяравучу, 1-мур ЦIувкIратусса АьвдурахIиннул арс, эксперт-криминалист, подполковник Рамазанов ТIажиб иривсса баяйхту, 2004 шинал ахирданий мура терроризмалул мусиватраща ххассал къавхьусса ттула уссил, аьпа биву, МахIаммад-Рамазаннул дуснал, яручу Гьарун Кьурбановлул увкуна: «Зул лак нигьачIаву дуний кIучI хьун, лякIин къакIулсса, бувагу аьмал бакъасса, цIаравун ххявххун бачайсса «матросовхъул» буру», — куну. Мукун Чувшиврул цIаравун ххявххун лавгмари буниялттунгу ТIажиб. Му МВД-лул экспертно-криминалистический центрданул отделданул хъунаманая. Отделданул хъунаманал къуллугърал бурж бакъассия теракт хьусса кIанайн хьхьичIа-хьхьичI лечин. Зузалт гьан бувну, цува къагьарчагу, мунай щилчIав аьй къадайссия. Полковникнал кулпатраву хъуна хьусса жагьил, цувагу подполковник, къуллугъралмур буржнияр адав-инсап хьхьичIунсса, цикссагу спецоперациярдаву гьуртту хьусса. Шайссияв мунаща теракт дур­сса кIанайн къалавгун ацIан? Ми кIирагу терактру дурми ягу ми бандитътурал чIарахбацIулт кIайксса дайлсса ккарччив дусса кьацIлих уттуллуя бувсса кьалия канай, уттайн­май утта хъанай буний, ТIажиб Москавлив Аьрасатнал МВД-лул госпитальданий зат зумув дишин къахъанахъисса хIалданий унува, яхI буллай уссия. Арулва зуруйсса бакъа яхI бан къавхьунни зунттал бюрнилуща: ххутIив бурцIилсса, дакIруми бурцIурдилминнуяргума ганзсса террористътурал янсаврайну гьашиву къадурну, теракт­рахьхьун биривминнал иш-тагьар оьккину дагьансса ярагъ ишла бувну бия.
ХIакьину, февраль зурул 7-нний, ТIажиб дунияллия лавгун мукьцIал лахълахъиссар. Учин аьркинмур учингу, гьанусса мяъна ярг дангу, мунал нитти-буттахь, кулпатрахь, гъан-маччацириннахь дакI дансса махъ лякъингу захIмат хъанай бур ттун.
УрчIра шинал хьхьичI терактрал ххутIахьхьун иривссия ттулма уссу, милицанал полковник МахIаммад-Рамазан ва мунал кулпат Фируза. Щиннияргу хъинну ттун кIулли ТIажиблул мачча-гъанцириннавусса къюву.
Ларгсса шинал дунияллия лавгунни хъунама Рамазанов ТIажибгу – Ккуллал райондалий хьхьичIра-хьхьичI Дагъусттаннал лайкь хьусса пишакарнал цIа ларсъсса, щаллагу райондалий хIурмат-сийлийсса учитель, фронтовик. Мунайн учительтурал учитель учайссия, райондалул школарттай хIакьину дарсру дихьлахьисса учительтураву чIявуми мунал ученикталли. Му бусравсса хъунама ТIажиблул цIая терактрахьхьун иривма ТIажиблун дирзссагу. Шиккува кIицI лаган ччива, «Дагъусттаннал лайкь хьусса учитель» тIисса цIанин лайкь хьусса Рамазанов ТIажиблул душваврал Чимназлул, Изал ва Ххадижатлул душиву Дагъусттаннал лайкь хьусса зузалтрал цIарду.
Дагъусттаннал учительтурал квалификация ларай даврил институтрал проректорну зий бивкIсса Мариян Юнусоварив, аьпа биву, цIувкIуллал хъанниву цалчин аьлим­чунал цIа ларсмурди, педагогикалул элмурдал кандидатри, профессорди.
Укун итххявхсса кулпатрал наслулияссар подполковник ТIажиб. Мунал ниттил ппу Бакриев Бакригу цIанихсса историк-я, РСФСР-данул лайкь хьусса учителъя. Хъунама ТIажиблущал ва Бакрищал жул бу­ттал ххуйсса аьла-ссалам бия, хIала-гьурттушиву дия. ТIажиблул кулпат­рая, аьпа биву, Кубраяту бавалгу ххуймур бакъа къаучайва. Мариян Юнусова жул ниттиуссу куна ххирасса ниттил ссурахъу Кьурбаннул кулпат бия. ТIажиблул ва Кубралул оьрчI-душвавращал бикIу, Бакрил ва Шарипатлулминнащал бикIу жулагу хIала-гьурттушиву душаврилгу кьувтIухьунссар ккулла кунма жунгу, жун кунма цинявннангу жагьилсса ТIажиблул бивкIу. ЧIирисса шяраву циняв куннан ку маччасса, гъансса бикIайхха.
Ушиву къакIулли бакI-чурххал оьвхъусса, гьайбат дусса, итххявхсса, 31 шинаву подполковникнал чин ларсъсса ТIажиблул бивкIу къакьувтIусса инсан. Мунал къуртал бувну бур Новочеркасскалий Суворовлул училище, Москавлив цал экспертътал-криминалистал хIадур байсса Аьрасатнал МВД-лул спецшкола, яла – Предпринимательствалул ва правалул институт. Зий айивхьуну ур МахIачкъалаллал шагьрулул УВД-лул МЭКО-лул экспертну-криминалистну. Къуллугърал шачIанттай лахъ хъанай, отделданул хъунаманал къуллугърайн лавхъун ур, 35 шинаву оьрмулуцIа къаувссания, ванал бюхъу-гьунарданул хьхьичIух пардав щил дакьайссия?! Ццах бутлатисса, дакIру ччуччин дуллалисса оьхIалшиврул хьхьичIух бару бан хъанай бакъар, оьрмулуцIа буллай бур гай яла итххявхми, гьунар буми.
Москавлив МВД-лул госпитальданий дуллуссия ТIажиблун Аьрасатнал МВД-лул министрнал наградарттаву яла лараймур – «За доблесть в службе» тIисса медаль.
Къарамащилийсса аьрали иширттаву хьхьичIунну гьуртту шаврихлу дуллуссия хъазамраву лачIайсса ХIурматрал лишан «За отличие в службе». Тамансса ХIурматрал грамотартту, Барчаллагьрал чагъарду буллуну бур мунан хIукуматращал талати­сса боевиктуращалсса спецоперациярдаву гьуртту шаврихлугу. «Цала пишалун аьркинмур хъинну кIулсса, даврил усттаршивруву яла бюхттулнийн ивсса» тIий бур ТIажиб АьвдурахIимовичлуйн архIал зузими.
АьвдурахIин буслай ур, даврил уртакьтурая баяннин, цанна подполковникнал цIа дуллушивувагу къаитабавкьуна ичIува, мукуна эксперт-криминалистну зузисса хъунама уссин Рамазаннуннияр хьхьичI подполковникнал цIа цанна дуллуну ламусну ура тIий. КIинничу кунасса мунал уссу Рамазангу, полициянал майор, давриву итххявхсса, хьхьичIун урувгсса, гьунар бусса хIаписар ур. ТIажиблул цала буттал ниттин цIа дирзсса ссурахъу Кубра бувцуссия цанма, «Кубра ТIажиблучIа бикIан аьркинссар» тIий. Кубралул нину ва ппу МахIачкъалалив ттул чIаххурай яхъанай буссия. МинначIан ухлай-уклай чIявуну хьунаакьайва ттун ТIажиб.
Ттул ххаллилсса чIаххучу МахIтIихъал ХIажи, аьпа биву, ххишала акъа уздансса, цIу бусса адамина ия. Ттун мудангу пахру бикIайва лагма-ялттунаву ттула шяравучу хIурматрай, сийлий усса чIалай. Мунал кулпат Ххадижатлулгу, му ттул уссил ва уссил щарнил, МахIаммад-Рамазаннул ва Фирузал, одноклассница бия, иттав макь дакъа минная гъалгъа къабайва. Ттунма оьрмулухун хъамакъабитанссар МахIаммад-Рамазан ва Фируза дунияллия гьан цаппара гьантрал хьхьичI ХIажинал ва Ххадижатлул миннайн цаланийн хъамалу оьвкуну, миннаха бувсса хIурмат. Цуксса захIматну бухьун­ссар хIакьину Ххадижатлун уссил арсгу, куявгу хъанахъисса ТIажиблул бивкIу лялиян бан, бухIан?
Ччай бур АьвдурахIиннухь ва Фаридахьгу миннал дакI дансса махъру учин, амма мукъурттил магьиршиву диял хъанай дакъар. Ци увкуну, ци бувсун, ци бавну лагь хьунссар зул къюву? Ба-бакI зухь гьарманахь, дакI дуллалисса мукъурттил усттаршиву дуну ччива, амма… ххинил хьуну ляхълай ба­къар ми махъру.
ТIажиблул хъунмур душнин 10 шин дунуккар. Январь зурул 29-нний, ТIажиб дунияллия лавгун барз ва ххюва гьантлува мунан душ бунни. ТачIав буттал лажин къаккаккантIисса, буттал карав бувцуну ххира къабантIисса душ.
Ттигъанну дуаьрду дуллалисса хъамитайпалул зумату дурккунни ва бала-мусиватсса заманалул хIасул дурсса «боевиктурал канища буруччиннав!» тIисса дуаь. Чувшиву дикIан аьркинссар бюхттулсса зунттаха лархьхьусса, инсаншивурив – уртту-тIутIал кIутIу тIисса ар-майданнаха лархьхьусса, иминсса. Вирттаврал ххуллийх наниссару тIий бяйкьу ххуллийн багьмирив хIакьину вилттили оьрчIащалли ва хъаннищалли дяъвирду буллали­сса. АрсурваврацIа, ласурваврацIа, уссурваврацIа, буттахъацIа хьусса хъаннин ва оьрчIанни ялату къалагайсса, аьзав-аькьуварду ккухIлан багьлагьисса, хъунмур къиягу, зулмугу миннайри хъанахъисса. КIилину хъуни хъанахъиссар боевиктурал бунагьругу.
Жунма оьлу бизлай бур хIакьину, ай, 70 шинал хьхьичI немецнал чапхунчитурал Ленинградуллал агьалинащал талан ккаши-мякь гьан бувну бивкIссар, блокадалуву личIан бувну ярагъуннил къабаймур бувссар тIий. Мюрщи оьрчIащал ва хъаннищал дяъвирду буллалаврил хIакъираву ци учинну? ОьрчIай ва хъанний бакъархха тахсир, жува, кув хIиджабравусса душния ягу лахъи чIирттаравусса адаминая ххинил хъанай бушиврия, ку щюллисса тюбетейкалийн ссугай бушиврия, кугу – низам дуруччай органнал структурардайн нааьнардай бушиврия. Кугу – куннайн ку сситтуй бушиврия. Агарда кьатIаллил билаятирттал бивщусса зюннаврахунгу къавтIий, ашрапирттай чугур бишлашиминнал, тайннал иссиявтрал ккурч цала дукича, жуварив жула ватандалул инсанная, диндалул уссил бакIрая (му ци тарап дургьусса ухьурчагу, гьа), чIара дагьан къабикIанну чай­сса духIин дуссания, къадикIайссия Дагъусттаннай ва гъургъаза. ДакI дарцIуну бура: бунагь бакъултрал оьттуй авадан хьуминнан цанмагу тава-тагу загьрулул кьуру хIачIан багьантIиссар.
Москавлив МВД-лул госпитальданий комалува уккайхту, ТIажиблун цува дунияллия гьан бюхъайшиврул хаварвагу бакъая, хьхьичIарасса даврий зун къахьун­ссар, конторалуву, кабинетраву щяивкIсса даврий зунтIиссара тIий ия тIар. Пикри-зикрилул марцIсса, уздансса жагьил хьумур ххалуйх къалахлай, лагма-ялттусса дунияллия ххари хъанай ия тIар. Ганал дакIнил ххуйшиврий ва хасиятрал чувшиврий хIайранну бивкIун бур га хъин уллалисса хIакинталгума.
Ванал ппу АьвдурахIин буслай ур, некрологращал дулунсса сурат ичIура ххал дуллай, ТIажиб пиш къатIисса сурат лякъиннагу хъанай дакъая, хъяхъисса сурат дулун къаххуйрихха тIий, дустурачIа, гъан-маччаначIагума цIухлай ивкIра, циняв суратирттай пиш-пиш тIий ур тIий. Пиш тIий, хъяй акъа дакIний акъар ва ичIувацириннан, гъан-маччацириннан, дустуран-гьалмахтуран.
«Я нава, я Фарида къалавгру ТIажиб ивкIукун, мунах бурган… Бакъая жуву мунах бургансса гужгу, хIалгу. Сагъну акъасса дакIурдиву ливчIунгу ччай бакъару», — тIий ур АьвдурахIин.
Оьрмулул 35 шинаву чIярусса давурттив дан бювхъусса, цува ххаллилсса пишакар ушиву, мяърипат дусса, инсаншиву ларай­сса чув-адамина ушиву ккаккан бан бювхъусса ТIажиб кIулциринналгу, архIал зузиминнал дакIурдивугу чаннасса рангирай личIантIиссар. МарцIсса цIа личIанну оьрму бутаву – мугу инсаннал адаврай оьрму бувтшиврул барашинни.
Подполковник ТIажиб Рамазанов оьрмулул чагъираву дунияллия лавгнугу, личIантIиссар аьрай жанну дуллусса жагьилсса вирттаврал кьюкьлуву куна агьалинаву сий дуну.