Шиннардил дазу-зуманив

lhcm_9Машгьурсса ламсанал философ-гуманист А. Швейцер чичлай ур яла агьаммур пикри-асар дунияллий буссар ца тIий: инсаннал оьрму бутаву Аллагьнахьгу, бургъихгу барчаллагь тIий, цанма буллуну тIий оьрму, дирхьуну тIий чурххаву дакI.
Инсаннан, мяйжаннугу, оьрму бутан багьлай бур, оьхIалшивуртту ххи дуллай дакъача, ссавних ялугьлай, цIурттах ябитлай, лагма-ялтту уруглай, хIайран хъанай. Мукунсса асардал балгусса бур Сугъури Увайсовлул шеърирдал сборник «Шиннардил дазуй» тIисса. Шаэрнан ччай бур инсантурал, кувннащал кувннал къалпсса гъалгъарду ва асардугу кьабивтун, цала дакIнивун бургаву. Шаэрнан ччай бур халкь ца мискьалданул мутталий левххун лагайсса иширттахун, аваданшиврухун къабагьну, абадлий яхъанахъисса марцIсса асардайн икрам буллай.

Сугъури Увайсовлул назмурдаву ттун ляличIину ххуй дирзунни «Душманнахь» тIисса назму. Муниву шаэрнал аьч дуллай ур гьанулийсса цала поэзиялул ва оьрмулул принцип: дакI марцI дакъасса, асарду бавккусса инсаннал ялтту учIан аьркиншиву:

Ухху!
Ва ттул дакIния
хIачIи кьуру дусшиврул –
Бюхъай вил оьхIалшиву
Бас дан ттул инсаншиврул.
(З. С. 175)

Шаэр луглай ур ва ляхълай дур оьхIалшиву, бас дансса шартI – сси лахъаву дакъача, ттярзсса мукъун мукунма ттярзсса жаваб дулаву дакъача, оьмунин оьмур бакъача — ссавур, адаб, ялтту учIаву.
Ссугъури Увайсовлун тIааьнну бакъар я тIабиаьтран, я инсаннан зарал буллалисса агьлу, миннахь шаэр хIадурну ур хIалимсса мукъуйну ихтилат бан:

Мурхьру кьукьин кьасттирай
РикIиращал увкIума,
РикIгу палцI да чулийннай,
Чул ба, ачу ххютуйнай!
(З. С. 175)

Ссугъури Увайсов цала назмурдаву пикрирдай ур бивкIулия-буккулия, оьр­мулия, аьч буллай ур оьрму бувчIин захIматсса, кув чIумал оьмур, кув чIумалгу хъинмур ххув хъанахъисса зат бушиву, мунияту бакъашиву тачIавгу абадул-абадлийсса тIайламур, оьрмулул кици, дакIнил мяъна, аьркиншиву цинявннангу луглан оьрмулул мяъналух. «На цIа данна ттуяра» тIисса назмулуву шаэр тIитIлай ур буккултрал хьхьичI щаллусса оьрмулул панорама, ккаккан дуллай ур цукунсса программалийн бувну къуццу тIун аьркинссарив оьрмулуву. ТIайласса оьрму му бур, агарда ина мякьну ливчIманан щин дулурчан, ккашилнан – ччатI, къашавайнан – дарув.

На цIа данна ттуяра,
Нажагь цIа дан лайкь хьурча –
Къурагьсса къурнил ялун
Гъаралну лачIун хьурча.
(З. С. 177)

Шаэрнал гуманизм пикрирдайсса асардайн кьюч бигьларчангу, бувчIлай бур: къабикIайшиву так хъинмур ххув хьунмасса оьрму ва, мукун бухьурчан, хъинмунил кьадру ва мяънарагу дакъашиву. Агар вин къаххал хьухьурчан чявхъагъарал ва микI, бачIва ччаннах щюллисса урттуйх ша бизлай къалавгхьурчан, чари вин кIул хьун хьхьемал тIааьн, ччаврил асарду, къаччанбикIрулул мяъна.
(«ТалихIрив му, танмихIрив?»)

Шаэрнал творчествалуву оьрчIшиврул кIану бугьлай бур хъинну агьамсса, мунияту бухьунссар ванал оьрчIан хас бувсса чIявусса произведенияртту чивчусса. Гайннувугу чичул мяълумну чIалачIи буллай ур яла марцIмур, бунагьру бакъамур инсаннал оьрмулул шачIану оьрчIшиву душиву. Оьмур буллай, оьхIалшивуртту рутлай бур оьрмулувун хъуними, оьр­му лавгми, шаэр оьвтIий ур дуснайн, дакIнийн рути оьрчIшиву, цивппа бачIва ччаннах лухччайх ччамарду буллай бивкIсса чIун тIий:

Нузру кунна, тIитIа
Му вила дакIгу,
Духханшиврул мивун
Жула оьрчIшиву.
(З. С. 196)

Инсаннал дакI уттара хьуншиврул цала оьрчIшиврух, ганил асардах ябитан аьркинссар тIий ур Ссугъури Увайсов ва му пикригу лейтмотивну хъанай бур чIярусса назмурдал. Му философиягу Ссугъури Увайсовлул цанна яла ххирамур дунуккар – ванан ччай бур оьрмулул хъуними дакI марцIну яхъанай, дяъвирду къабуллай, дакIнил асарду оьлукъин къабуллай.
Муданагу хъинмуних ва асардал марцIшиврух луглагисса шаэрнан ляхълай бур тIайлану чIалайсса куццуйсса ххуллу, му ххуллугу тIабиаьтравун най бур. ТIабиаьтгу, шаэрнал пикрилийн бувну, Заннал ляхъан дурну дур, цикIуй ххи-чан къадурну, ххуллийн багьсса чарилгума циван гикку буссарив цила низам ва мяъна дур.
«Мурхь» тIисса назмулуву Ссугъури Увайсовлул тIитIлай ур буккултрахь мурхьирал дакIнил кьюлтIшиву ва ххуйшиву, хIайран хъанай ур ганил оьрмулий, инсаннащал куна, ганищал гъалгъа тIий ур, аьч буллай ур бакъашиву мурхьираву я щялмахъ, я оьмур. Мурхьирайнсса риторикийсса оьвчавриву дур шеърилул мяъна:

Аьмал бакъар, мурхь, хъис виву,
Дакъар хъис хъихъишиву,
Амма, агь, вил узданшиву,
Аьчухшиву, марцIшиву.

Назму МахIаммад-Загьид Аминовлун хас дурну дур.
Ссугъури Увайсовлул поэзиялуву тIутIайх бичлай бур лакку маз: лакрал фольклор зумунусса бусаларду, учалар­тту, халкьуннал афоризмарду, аькьлу бусса махъру, фразеологизмарду, хьхьичIава махъру. Шаэрнал поэзиялул стилистика ва лексика цIакьну дархIуну дур жула миллатрал багьу-бизулуцIун, пикрирдацIун, асардацIун, яни менталитетрацIун. Шаэр ишла дуллай ур каламбурду, бивщу махъру, аллитерациярду, ассонансру. Ванал лирикийсса геройнан ччай бур дунияллул кьюлтIмур ттирикIин, амма бувчIлай бур цанма ччисса куццуй дуниял ва оьрму къуццу тIутIи бан къашайшиву, ччайнугу, къаччайнугу, цIангу аьркинну душиву, чани кунна, оьмургу чIаравва бушиву хъинмуничIа:

Чани ччай бур,
Жун ккалан.
ЦIан ччай дур,
ЦIуртти ккалан.
(«Ччай бур».)

Махъсса чIумал Ссугъури Увайсовлул творчествалуву гьарза хьуну бур рахIму бакъасса, лерххун нанисса чIумун хас бувсса шеърирду. Пашмансса, бюххансса пикрирду чIявур миву. Шаэр лащан дуллай ур чIун аждагьалуха, цилгу парчари дуллай канакисса оьрмулул авуршиву-ххазина. ЩищакIуй зана ритан къархьуну дур чIун, лавгсса гьанттагу зана бикIлай бакъар («Ца гьантта уттигу»).
Мукун бухьурчангу, шаэр бивкIу талихIну ккалли буллай акъарча, хIисав буллай ур ца чIивисса чурттуну дунияллул гьанагьавриву. БивкIулул мяъна дурчIин къашайссар, ва бур «лухIи чу цила бурттигьу муруллийх ялавай утан ххявххун нанисса». БивкIулул циняв архIал буллай бур:

Бур шикку архIал бавцIуну
Жагьилмигу, къужригу.
Бур шикку архIал бавцIуну
ХIал чанмигу, гужмигу.
(2. С. 85)
(«ХIатталлив»)

Амма шаэр, декадентътурал кунна, бивкIу ва пашманшиву сагълугъ дуллай акъарча, «инсан, вил оьрму кутIарча, хIалимну оьрму бутан хIарачат ба» тIий ур. Шаэр ур оьрму чIалачIи буллай абадлийсса ссигъану, оьрму бур «чIимучIали, лехлай, хъирив лаян къаитлатисса». Оьр­мулул ккаккан дуллай дур цила личIи-личIисса жинсру: жагь цIурттину, жагьгу ттурлуну хьхьичI бацIлай бур, жагьгу, гьалак бувксса оьру чу кунма, ххивну лаглай бур». Амма шаэр шадлугъ дуллай ур, оьрму буну тIий захIматсса, бувчIин къашайсса, ххари-пашмансса:

Оьрмуй!
ТIавуслелуххий!
Хъунмасса барчаллагь
Ина бушаврийн…
(2.С. 76)
(«Барчаллагь, оьрмуй».)

Оьрму ляхъан бувну бур ва дунияллий, амма цинна-цинна чIунгу ккаккан дурну дур та гьанссарив, абадлийсса цикIуй дакъар, дахьва ца оьрмулул балай ва поэзиялул макьанну личIаннин. «Шиннах вичIи дихьлан, бакъассар мажал», — тIий ур шаэр («Щугълу»).
Хъамитайпалул чулухунмайсса асардаву цикIуй бунагьсса чIалай бакъар шаэрнан, ялагума ми асардал цIакь дуллай дур оьрмулийнсса кIункIу тIутIаву. Ччаву дуссаксса – хъинбалагу бур дунияллий, инсаннал дакI марцIгу хъанай дур. Ми мукунсса пикрирду ашкара буллай ур шаэр «Ччаврил макьанну» тIисса цикл­дануву:

КъюкIгу ришлантIиссар,
Ччаву дуссаксса,
Ччавугу ттул дуссар,
Сагъну уссаксса.
(С. 273)

Шаэр хъинну личIлулли, тIабиаьтрал чIурдах вичIи дирхьуни ва тIабиаьтрал симфониялух вичIидишин хIадурну ур мудангу. ЧIярусса назмурду хас дурну дур зунттал тIабиаьтран.
Ссугъури Увайсовлул поэзиялул нех марцIри, гьартар, узданни. Оьмуния гъалгъа тIутIийнигу, шаэр хъинмунийн вихну ур, амма инсаннан бувчIин бан хIарачат буллай ур – оьмургу, хъинмургу личIи бан вила ишри, вичIавар бусса вила бияла:

Вил оьрму экьинани
Зана къадикIай нехри…
ЧIумул бидав мютIий бан
Хьхьури дусса так вихьри.
(З. С. 498)
(«Хъамаличура ина»)

Шаэр кьадарданийн вихну ур, амма цала фатализмалуву хъякругу ритлай ур инсаннал биялалун, ккаккан буллай ур кьадарданущалгу талан аьркиншиву, бучIишиву. «Шиннардил дазуй» ва «ЦIу ва ницI» тIисса шеърирдал, хавардал жужирдаву ттун чIалан бивкIунни медидативнайсса асарду ххи хъанай бушиву, чIун-чIумуй шаэр зана икIлай ур левххун нанисса оьрмулул масъаларттайн, оьрмулул кутIашиврул пикрирдайн:

Ттул чIун дарссун най дур
Дакьикьарттаву…
Оьрму зурчIай тIий бур,
Къяртлуй гьивч кунма
(2. С. 170)

«Къяртлуй гьивч кунма оьрму зурчIай тIий бур» тIисса пикри на бишивияв яла агьаммур идеяну философийсса циклданул назмурдаву. Оьрму бугьарасса шаэр ухьурчагу, ванал бакъа къабунни мяйжаннугусса шаэрнал ххазина: муданагу дунияллух, тIабиаьтрах, инсаннах хIайранну уруглай личIаву, къаучаву цахьва цала: «Ттун утти гьарзатгу кIулссар, лухччиний ва ссавний ттун кьюлтIсса нажагьгу дакъассар».
Ссугъури Увайсовлул творчествалуву хъунмасса кIану бугьлай бур хъярч-махсарттайсса хавардал, миниатюрардал, кутIа балайрдал. Мигу, дахьва инсантал хъяхъи бан дакъарча ляхъан дурсса, инсаннал багьу-бизулувусса, пикрирдавусса, тIуллавусса диялдакъашивуртту духлаган данни.
Цалва кIану бугьлай дур шаэрнал творчествалуву буттал кIанттун хас дур­сса назмурдал:

Хъамариртссарив зун
буттахъал гьаврду?
Къабаллалиссарив кIайннул ав-аврду?
ЛирчIссарив эяллу ссавнийн дуруглай,
Гьунттийсса кьинилул дардругу дуллай?
(З. С. 22)
(«Буттал шяраву»)

Жула аьлимчу, профессор Сулайман АхIмадов, Ссугъури Увайсовлул творчествалул анализ дуллай, чичлай ур: «Ссугъури Увайсовлул поэзия хъинну метафоричныйсса, халкьуннал аькьлулийн кьюч бивгьусса, бувчIинсса бур. Ми хасиятирттал мунал назмурду чанна дуллай дур, мунал назмурдугу куртIсса мяъна дусса дур».
Увайсовлул чивчуну бур баснярду, магьри, поэмарду, хаварду, хъярчийсса миниатюрарду, оьрчIансса мюрщи хаварду – ми гьарцаннуву чIалай дур шаэрнал чаннасса дакI, инсаннахсса ччаву. Гьарца назмулуву, хавардануву, миниатюралуву шаэрнаща бювхъуну бур ляхъан дан ца-ца антенция, афоризм, цирдагу каниччулсса дакъача, цIусса, инсантуран кьамулсса.
Зунттая, буттал кIанттуя чичлачисса чIумал, романтизмалул цаппара хасият­ру шаэрнал творчествалуву аьч хъанай дур, амма му диялдакъашиврун ккалли дан къабучIиссар. Романтизм зумунусса пикрирду ва асарду дакIнивусса гьавасралли, асардал ххишиврулли. Ссугъури Увайсов реалист ур. Реализмалул куртIшивугу чIалай дур ванал чIярусса назмурдаву, хавардаву.
Ирбагьина ХIасанов,
филологиялул элмурдал кандидат