Жулва жува мюхчан бан

stopp_7ТIайланма учин, ттухьва КIулшиву дулаврил управлениялул зузалал нава граждан обороналул курсирдайн гьан багьлагьисса бувсукун, на щалава рязий къавхьуссияв. Тти ци тIун бивкIри, укунмагу чIявусса пикрирду хIала бувхсса чIумал, ци граждан оборонагу лиркри ялув, цамур пикри бутлай тIий уссияв.

Ттул пикри бикIанссар, ттуярва хъуниминнал тIалавшин биттур дуван багьлай бур. Курсру бия 5 гьантлийсса, цивппагу Гьанжилив. Ттула пикри баххана хъанай бавчунни Граждан обороналул къатрачIан учIайхту. КъакIула циваннив, ттун хьхьичIвагу нава лавгун ивкIнугу гай курсирдайн, ваца ГО дуккаву ялттурасса, чIун гьан дуван дуллалисса даву кунна чIалай дия, уссияв нава уххан­ссара лахъисса хIаятравун, цурдагу щала дурцIусса – ца чулуха бухсса цIу лещан дувай машинардал, гамур чулуха дукIура чIун дурксса суратру, урувгма бизар уллалисса, чIирттай личIину мяъна да­къасса, чIумул башттан дух дурсса, халкьуннахь хьунмуния бурув­ччуну бикIияра тIисса чичрурду. На щалава аьйкьлай лявкъунна. Аьйкьлай икIаврия хъинну рязийгу хьура. Га яла марцIмур хIаят кунна марцIсса дия ГО идаралул хIаят. Ттун ччянива кIулссия га идаралул хъунама, лакравугу сий дусса, ккуллангу бусравсса, цува умур кIанугу ххуй бан бюхъайсса жула лаккучу ХIадис МахIаммадов ушиву. Къаккавккун тамансса шинну хьуссия. «Ваппабай, гава ХIадис ур ттигу», — учав ттухьва нава. Цува усса кIанттай марцIшиву ччисса, гьарца дуллалимунивух цува хIала уххайсса, цаймигу зузи буван кIулсса. Увхра ГО дарсру дишайсса къатравун. МарцIшиву.
[pullquote]Жула Дагъусттаннай бур 1500 шагьрунугу, шяравалунугу халкь яхъанахъисса кIанттурду. Миннувату 530 халкь яхъанахъисса кIанттурду бур хъинну нигьачIисса, ялапар хьун къулайшиву дакъасса. Жула Дагъусттангу бур 2-мур кIанттай Камчаткалул хъирив нигьачIишиврул чулуха. Мунияту зунттал халкь мудангу личIлулну бикIан аьркинни тIабиаьтрал чулухасса нигьачIавурттая — гужсса мурчая, цIу лачIаврия, нехру ялтту лагаврия ва мукунма цаймигу заралсса иширттая.[/pullquote]Ттун ххишала дакъа дакI даркьунни лекциярду буккай­сса, личIину хъунма бакъасса къатлуй. Цинявннан чIаланну чIирайн лархъун дур, ххишала бакъа хъунмасса гьунарданий ва кIулшиврий дурсса, Да­гъусттаннал карта. КIилчинмур зивулий бур ГО-лул хъунаманал кабинет. УвкIривав ХIадис даврийн, амма ттигу ччярихха, дахьра 8 хьуну дур, давурив ссят 9-нний дайдишайсса дур. Увхра щала вихшалагу дакъа. Хъунаманал секретарьнал ттухь ХIадис ХIасанович даврий ушиву бувсунни. «Вар, ттигу ччярихха», — увкукун, пишгу куну: « Жул хъунама даврийн ссятрал хьхьичI учIайссар», — увкунни. Ттул цIагу цIувххуну, хъунаманал кабинетравун бувххуна. Гава ссят: «ХIадис ХIасанович вих ялугьлай ур», — тIий був­ккунни. Ттун ялувсса лаххия ликкан кумаг бунни. Бюхъай ттухь щил бунугу цIуххин: «Вар ми гьарзад циван буслай ура?» — куну. Жаваб. На тарбиячира, ци идаралувун, цу хъунаманачIан уххарчагу, хьхьичIра-хьхьичI тарбиялул даву цукун дирхьуну дурив ккаккан ччан бикIай. Хаснува дуккаврицIун, зад лахьхьин баврицIун дархIусса идарарттай. Гьарца идарарттайгу тарбиялул даврих къулагъас дикIан аьркинни. Дурив мукун? Цуксса учин захIматнугу, дакъар. Ши­ккурив чIалай дия тарбиялул даву гьануну ларсун дуллай бушиву цалла даву. ГО идаралул хъунаманал кабинетравун уххайхтува, итталун дагьунни гивусса марцIшиву ва дуллалисса давурттал чIярушиву. Жагьил куна тIанкI куну ивзун, ххарину пишгу тIий кьамул унна на ХIадис ХIасановичлул. Хъис аххана хьуну акъая. Гава шиннардил хьхьичI Гъумук органнаву зузисса чIумал куна тяхъасса, пиш тIийнасса, ялун увкIнан хIурмат буван ччисса. ЩябивкIун , дустурал кунма гъалгъа буварду. МахIаттал хьунна ХIадис ХIасанович Ла­ккуйсса ва Ккуллал райондалий­сса циняв иширттая арх увцун акъашиврийгу. Цала дустал цукун бур, пенсиялийн цума увкри, зий уттигу цума ур тIий цIухлай ур, аммарив Лаккуйсса цаппарассанная ттунманияр чIявусса кIулну бия. ДакIнийхтуну рязийну ия жулла райондалий, хаснува Гъумук, хъанахъисса хъинчулийсса иширттая. Барчаллагьрай ия кIай хъунисса давурттив дуллалинайн.

ЦIанасса на дуклан увкIсса группалуву 26 инсан ия. Цинявппагу дуклан бувкIми цумур райондалия бувкIссарив дакIних кIулну бия хъунаманан.
— ЧIявуми директорталли. Зущалсса курсру хъинну абурну гьантIиссар, — увкунни цала Ккуллал куццуй. Ачу жула преподавательтуращал кIул аннача.
Ттун ганиннин дакIнин къабагьссия гукун гьарцагу аьркинмунил щаллу бувсса «учительская» бухьунссар шикку учин. Гьарзад учительтурал къатлуву ва ца яла эбратранмур школалул учительскаялий кунна дия, циняв преподавательтал дарсру дайдишин 15-20 минутIрал хьхьичI даврин бувкIун бия. Ссят 12-нний лекция бумагу ур ссят 9 хьуннин даврийн увкIун, цала столданух щяивкIун, лекциялийн хIадур хъанай, цала ишла дуванмур, ккаккан дуванмур хIадур дуллай. Ца-цаних тIий ХIадис ХIасановичлул кIул унна цинявппагу преподавательтуращал – ттуна ччянива Гъумук органнай зузисса чIумал кIулсса ТтурчIиясса Минкаил, КIямашатусса Залимхан. Циняв преподавательтал бур ххюцIалла шинава ливчусса, яла хъунаманан 75 шин дур. Амма цукунчIав, щилчIав цаннаннагу къадулунссия ми шинну. Циняв кьярш бивкIсса, цаягу чIумул шиннал хIурхIа къаувсса, кьус къаивтсса. ЧIалай дия гьарцаннавугу ттининнин лирчIун душиву армиялул ва органнал дуллусса кьянкьашиву, цала цачIаннасса лагь къашайсса тIалавшиннарду. Ттула чIаххучу ТтурчIаясса Минкаиллущал хавардай уна дуллунни занг. Ссят 9 хьуну дия. Ца минутIрай бачIва хьуна учительтурал къатта. «Ява лекциялийн чIал къахьун, жучIа чIал шаву къадикIайссар», — куну Минкаил ва на архIал бувхру лекциярду буккайсса залданувун. Лекция буклай жухь ия Казанбиев Аьли. Ккалай ия хъинну бувчIинсса мазрай, анавар къаувккун, цала бусласимунил ва тIутIимунил пикри бувансса чIун дуллай вичIи дирхьунахьхьун. Бусласимургу чIявумур дакIний битан аьркинсса, вичIи дирхьунал цалла давриву мюнпатну ишла буллансса бия. Укунна чIун гьан дан, лекция буккарду учин дуллалисса даву дакъая. Цалчинмур лекциялия цаппара задру бусанна. Жула Дагъусттаннай бур 1500 шагьрунугу, шяравалунугу халкь яхъана­хъисса кIанттурду. Миннувату 530 халкь яхъанахъисса кIанттурду бур хъинну нигьачIисса, ялапар хьун къулайшиву дакъасса. Жула Дагъусттангу бур 2-мур кIанттай Камчаткалул хъирив нигьачIишиврул чулуха. Мунияту зунттал халкь мудангу личIлулну бикIан аьркинни тIабиаьтрал чулухасса нигьачIавурттая — гужсса мурчая, цIу лачIаврия, нехру ялтту лагаврия ва мукунма цаймигу заралсса иширттая. КIулну бикIан аьркинни цукун байщун аьркинссарив, ци дуллан аьркин­ссарив нигьачIисса иш хьурчан. Ци чIумал ци зун аьркинссарив лахьхьин буллай бур идарар­ттал хъуниминнал ва гайннал кумагчитурал ГО курсирдай. Жула халкьуннан цукунчIав хъамабитан бучIину бакъар жула Дагъусттан тIабиаьтрал дахханашивурттал чулуха нигьачIисса кIану бушиву. Хъинну къаччан бикIлай ур ХIадис ХIасанович ва ваймигу шиву зузисса преподавательтал идарарттал хъуниминнал ГО тIутIимуних личIийсса къулагъас дуллай бакъар тIий. ХIадис ХIасановичлул хьхьичI столданий дур циняв Дагъус­ттаннал районнал ва шагьрурдал хъуниминнал ГО курсру щаллу баврил чулиннай цукунсса бургаву дуссарив чIалачIи дуллалисса сияхI, 42 район ва 10 шагьру. Районнава лащинну дирхьуну дур ва даву Агъуллал, Дахадаевуллал, Къизлардал районнай, башттанна оьккисса тагьар дусса районнугу дусса дур. Жулламур райондалий ва даврил тагьар оьккину дакъая. Аммарив нава вай курсру щаллу хьуну махъ ура укунсса пикрилий. ГО курсру 5 шинай цал директорнал буккаву къагьассар. Вай курсирдал аьркиншиву шинну наниссаксса гужлан хъанай дур. ГО курсру буккин аьркиншиву чIалай бур гьарцагу завучнан, физкультуралул ва ОБЖ-лул дарсру дишайсса учительтуран, пионервожатыйтуран. Вайннуя хайр хъунмасса бур. Ттун ххишала дакъа дакI даркьунни преподавательтал дарсирдайн хIадур хъанахъаврий. Ва идаралуву зузиминнан цинявннан, хаснува ванил хъунама ХIадис ХIасановичлун, кIулну бия чIявусса хъунисса машгьурсса педагогтал ва гайннал тIутIимур. На махIаттал хьуну ХIадис ХIасановичлухь цIуххав: «Ина хъунмур оьрму органнаву зий, райондалул бакIчину гьан бунни, вин Ушинскийгу, Макаренкогу, Сухомлинскийгу, махъсса Амонашвилигу , Ильингу, Шабаловгу, жула Булач ХIажиевгу ча кIулли», — куну.
– Гьарцагу давриву педагогшиву дикIан аьркинссар , – жаваб дуллунни ХIадислул.
Мяйжаннугу, цукун бюхъай­ссар чIярусса шиннардий цичIав гъалатI къахьунну, лагманан бусравну зун, цила тIабиаьтрал педагогнал гьунар буллуну ба­къахьурчан. Гьарцагу давриву ГО организациялул хъунама ХIадис ХIасанович цин лавхьхьусса педагог ивкIун ур, ва цIанамур давривурив ванал хIакьсса педагогшиву хъиннура чIалай дур. ХIадис ХIасановичлун цанмагу оьрчIнийва, жагьилнийва учительнал пиша ххуй бизайсса бивкIун бур. КъабивкIния школа къуртал бувайхту къауххан­ссия ва Дагъусттаннал учительтал хIадур бувайсса институтравун. Яла армия, цала бурж марцIну биттур бувсса, хъирив Ккуллал школалул учитель, хъирив КГБ-лул хъунмур школа Ташккантлив, органнал зузала Гъумук, давриву хьхьичIуншивуртту ва марцIшиву чIалай, захIматсса ва кIулшиву хъиннура аьркинсса кIанайн КГБ-лул органнавун Каспийскалийн, хъирив академиялувун Москавлив. Даву захIматнийн тIайла уклай, лавг­нийгу цала гьунар, чувшиву, инсаншиву чIалачIи дуллай ивкIун ур ХIадис ХIасанович. Ккуллал райондалул бакIчишиву дуван халкьуннан ччай тIий, райондалул ишру хьхьичIунмай бачин бан аьркинну буну тIий, 1997 шинал кIункIу увссар ХIадис Хасавюртуллал КГБ-лул начальникшиврия. КIилчингу увчIуссар ХIадис ХIасанович Ккуллал райондалул хъунаману. 2005 шиная 2009 шинайн ияннин Республикалул Граждан обороналул хъунаманал цалчинсса кумагчи, 2009 шиная, цIанакулсса чIумуйн ияннин зий уссар ва цIанасса къуллугърай — «начальник учебно-методического центра по гражданской обороне и чрезвычайным ситуациям».
Цаяра хьхьичI хIукуматраха зузисса, цаярва хьхьичI цайминналсса буллалисса, оьрму бувтун бур ва бутлай ур жула ххаллилсса лаккучу, бунияласса инсан, дус, гьалмахчу, уссу МахIаммадов ХIадис ХIасанович. Вай жаваб­лувсса ва захIматсса давурттай цукун къахьунссар ХIадислуя цила багьайкунсса муаьллим ва цила икIайкунсса идаралул хъунама. Цува зузисса, хъунамашиву дуллалисса ва ГО-лул идаралийн цанна кунна дуниял ккарксса, оьрму бувчIусса цанма кIулмур цаманан лахьхьин буван гъира ва гьунар бусса гьалмахтал бавтIун бур ХIадислул. Вагу ванал гьунар хъанай бур.
ГО школалий, утти на ва идаралийн укунна тIунтIисса, бур ххаллилсса библиотека, цIанасса чIумул тIалавшиннардаха лав­хьхьусса луттирду, личIи-личIисса кказитру, журналлу. Библиотекалуву, ччимур чIумал увкIун, цалла кIулшиву гьаз дуван гъира бусса гьалмахчунан циняв шартIру хIадур дурну дур. Хъинну эбратрансса зад бур, биб­лиотекалувун дуркIсса цIусса литературалущал циняв преподавательтал кIулну бур. Цуксса цала вихшала цащала зузиминнайн дирхьуну унугу, ХIадис ХIасановичлул гайннахь цIуну дурмуния чара бакъа цIуххаву дай цаманахь цIуххиннин гьарца цIушиннаращал цал цувагу кIул шара тIий ур. Хъинну ххуй дирзунни ттун цинявгу учительтурал дарсирдайн хIадур шаву. Дарсирал план. Учитель цува лекциялийн ачиннин 15-20 минутIрал хьхьичI увкIун цала тетрадьрайсса чичру, хIадуршин хъунаманал хьхьичI дишай. «Ми учительтурал планну гьарцал дуккарав, винния ми душиву чIалай дур, ккалайгу циван ура?» — кувкун, ХIадислул, пишгу куну, учай: «Аьдат шаву, къашай план къадурккуна, чичрулул лув «Ххалдав» куну чичин. Ттун дарсирайнсса пландалуву чIалачIиссар цума-унугу учительнан цIумуния хавар бурив, бакъарив, цуманал ци ишла дурссарив дарсирайн хIадур хъанай». «Муксса хъирив ацIаву, мукссара гужсса тIалавшин аьркинссарив, зува жагьилсса аьлимталгу бакъаний, чан­сса тIалавшинна куклу дуван къабучIиссарив, виннагу даву бигьа дурну?» — цIухлай ура.
– ТIалавшинна дуллайри, хьхьичIра-хьхьичI ттучIанна, хъирив ттущала зузиминначIан, ттул щалла даву нанисса, тIалавшинна къадиркIссания ва идара укунсса тагьарданийн буцин къахьунтIиссия, — тIий ур ХIадис. ХIадис ХIасанович каялувшиву дуллалисса идаралуву эбрат ласунсса давурттив чIяруя.
— Гьунттий 2-мур лекция тIиртIусса дарсри, тIиртIусса дарсирайн циняв преподавательтал бучIайссар, зущагу директортураща хьунтIиссар гьарцаннаща дарсирал чулухунмай учин ччимур учин, ххуй бивзсса кIантту бусан, – увкунни.
Гьунттиймур тIиртIу дарсрив ларгуна ххишала дакъа мюнпат буну. Ва ца ттул кьимат бакъар. Ва кьимат бивщунни дарсирайн бувкIсса 26 вичIидихьултрал ва идаралул зузалтрал.
Идаралуву бигьалаган ччинан, зад лахьхьин гъира бунан ишла дувансса цIушиннарду чансса дакъар. Шикку га низам дусса армиялуву дикIайсса кунна, гьарзадран цила чIун дур. Га дирхьусса низамрал гьарзадгу бигьа дурну дия. Чара бакъа учин багьлай бур столовайлия. МарцIсса, хъунма бакъасса къа­тта, цивугу хIадурна 6-7 журалул дукра, цайми кIанттурдайнияр ххира дакъа. Дукра дуллай бур марцIну, дукан тIааьнну. Ши­ккугу ччарчан дукра дуллалиманахь, ччарчагу идаралул хъунаманахь барчаллагь тIутIими чIявуя.
Ялагу ттунна дакI даркьусса зат. Цила идаралул дур итадакьлай дарсирдан ва дуккаврин кумаг буллалисса чIалачIинну: таблицарду, схемарду, картарду. Лекциярду буккайналгу чара бакъа ми ишла дуллай бур. ГО курсру буклай дурсса ца нюжмарунний кув кIанай ца зуруй, хIатта шинайгума лахьхьин баймур лавхьхьунни, бувчIунни. Ттухь цIуххин бю­хъай, яр винма уттинин ми курсирдай тIутIимуния къабавссияв, къакIулссияв куну. Цаппара зад­ру ччянива кIулссия. КIулнугу гайннун аьркинсса куццуйсса тIалавшин жуярагу, жущала зузиминнаягу дуллай я нава акъаяв, ягу дуллалисса чIалай акъая. Курсру чара бакъа гьарцагу идаралул бакI дургьунал, мунал кумагчитурал, физкультуралул ва ОБЖ-лул дарсру дишайнал бувккуну бикIан аьркинсса бия. Хъунмасса барчаллагь гукун, ччимур школалул зузалтран эбратну чIалансса куццуй даву дишаврихлу тIий ура ХIадис ХIасановичлухь.
ХIадис ХIасанович! Инагу, вил коллективгу цаннан ца лайкьсса буру. Цинявппагу зу оьрму ккавксса, оьмур-хъинмур кIулсса, хъанахъимунин ва хьунмунин кьимат бищун кIулсса буру. ЦIуллушиву дулуннав зу­хьхьун. Зу дуллалисса даву хайр бусса, оьмуния халкь мурахас буллалисса дур. Зу цинявппагу ттун цила бикIайкунсса зунттал чиваркIну чIалай буру. Вил идаралущал дахIаву гуж дуван аьркиншиву гьарцагу школалул бакI дургьунахь, шяраваллал хъуниминнахь цIунилгу тикрал бан ччайгу ура. Барчаллагь зун дакIнийхтуну бихьлахьисса захIматрахлу.

Даниял Магьдиев, Ккурккуллал школалул директор