«Дагъусттанлувнал конституция» тIисса луттирава

Ттул къатлул чIирай лархъун дур сурат. Муний ур ттул ппу, дянив на, касттундалуву ва лухIисса водолазкалуву – Расул ХIамзатов. Суратрай бивхьуну бур таварих «октябрьданул 4, 1954 шин» – ттул буттан 35 шин хьусса кьини.

Му кьини Расулгу увкIун ивкIун ур жуннийн хъамалу. Буттал архивраву Расул хIаласса ацIрахъул шакиллу дур. Дур 1960-ку шиналсса шакил – Москавлив Дагъусттаннал кьинирду дуллай бивкIсса чIумалсса, кьинирду цирдагу кIицI лаглай бивкIссар Кремлилул Съездирттал дворецраву. Шакилданий бур: Борис Смирнов – РСФСР-нул Художниктурал союзрал секретарь; Алим Кешоков; Яков Козловский; дянив авцIуну ур ттул ппу Аьвдуллагь ХIажиев; РСФСР-нул культуралул министр А. Попов; Расул ХIамзатов ва мунал кулпат ПатIимат; урчIах ур Наум Гребнев.
1970-ку шиналсса суратрай ХIамзатов авцIуну ур Миатлиллал шяраваллил левкьсса мизитрал чIарав – му шинал Дагъусттаннай май зуруй дуниял сукку хьуну диркIссар. Вана цамур сурат: шикку ур АбутIалиб Гъапуров, зюннавгу кIунттил бувгьуну, чIарав ур хъя­хъисса Расул. Вана 60-ку шиннардийсса цамур сурат: Дагъусттаннал ва Мичиххичнал дазуй бавцIуну бур Хасавюртуллал горкомрал цалчинма секретарь Н. Ткаченко, Юсуп Хаппалаев, Расул ХIамзатов, ми хьунабакьлай бур Чачан-Ингушнал республикалия нанисса делегация.
Сентябрь зурул 9-нний 2000 шинал на ттула дус Оьмар Аьбдуллаевлущал архIал лавгссияв Расуллух уруган. Цуксса хIайпнугу, цува увсса му базилухмур кьинигу шаэрнан хьунадакьин багьну бия азарханалий – Воробьевуллал зунттавусса Диагностикалул центрданий. Дяхтта муначIа бивкIун бия Германнавасса хъамал-литератортал. Миннавату­сса цуманаллив цIувххуну бивкIун бия Расуллухь, бувчIавурттавусса щилмур блокрахлу ура ина куну (му ппурттуву цаннийн ца къаршину бувчIавурттавух гьуртту хъанай бивкIссар кIива блок – Лужков-Примаковлул «Отчизна» ва Путиннул «Единая Россия»). Расуллул жаваб дуллуну дия: «Ттун кIулли нава мудангу икрам байсса анжагъ ца блок — Александр Блок!» — куну. ХIакьсса шаэрнал жаваб.
Расул чIявуну дакIнийн дичлан икIайва ттул буттащалсса дусшиву ва хьунаакьавуртту. Виву чичул гьунаргу бур тIий икIайсса ивкIун ия шаэр ттул буттахь. (Ппу ивкIуну мукьах Москавлив «Современник» тIисса луттирду бищай идаралий Шовкул тIисса псевдонимралу итабавкьуну бивкIссар «Биллаяти» тIисса мунал жуж.)
ХIамзатовлущал мадарасса хIаллай жап тIийгу бивкIун, жу бачлан сукку хьусса чIумал, ганал куна: «На нава ура Социалист захIматрал Виричу. Зу тIурча, на ккалли буллай ура Социалист ссавурданул Вирттавран. Ци бухьурчагу, ттун ххишалану ххал хъанай ччива зул ттиликIрунияр лажинтру!»
Жунма кIулли Расул ХIам­затовлул дакъасса титуллу дакъашиву, кIулли мунал бартбигьлай ивкIсса цикссагу къуллугъру. Амма жунма муксса итталу бакъар мунал сайки гьарца кьини буллай ивкIсса захIмат, кьамул буллай, лахълай ивкIсса чIявусса хъамал, инсантуран буллай ивкIсса кумагру. Муниятур ивкIуну махъгу мунал цIа, так ца хъунасса шаэр хIисаврай дакъассагу, хъиншиврул, хъинбалдарал инсан хIисаврайгу чIявуссаннал дакIнийн рутлатисса. Хъинну цIа дурксса гуржиял шаэр Паола Яшвилилгу чичайсса бивкIун бур ххаллилсса шеърирду, амма инсантуран дакIний лирчIун дур буржирай арцугу ларсун, яла гай махъуннай зана къаритайсса танал хасият…
ДакIний бур, октябрьданул 4-нний 1969 шинал жуннийра шарда ппу кIицI лаглай ия цала оьрмулул 50 шин. Хъамал бухьунссия ца кьуя инсан. Та чIумал мукунсса кьинирду, мажлисру рестораннаву байсса аьдат къадикIайва, ми цивппа рестораннугу вари чинсса къабикIайссия. Хъамал ппив хъанан бивкIсса чIумал, на буттал гьан увнав Расул шавайн ияннин тIайла уккан. Дзержинскийл цIанийсса кучалийсса жул къатлучIату ХIамзатовлул къатрачIан бухьунссия ца шантту-мукьттуршва шаттирал манзил. Ттун хъунмасса пахругума бия нава хъунасса шаэрнащал архIал най ушиврия, мунийн бувну найгу ухьунссияв намусну, кьаивкIун. Расуллив буллайна ия хъярчру. Миннувасса ца бия укунсса: «На ттигу махъунай зана икIайхха тIисса хIучI буну тIий, буттал арс гьан увну ур на ттула къапулухун ияннин тIайла уккан!»
Амма шаэрнащалсса, мунал поэзиялул дунияллущалсса мяйжаннугусса хьунаакьаву ттул хьуна учкъулалий. Ттун хъамакъаритай МахIачкъалаллал 13-мур учкъулалий Нина Васильевна Зайцевал дишайсса диркIсса ингилис мазрал дарсру. Му бия Р. ХIамзатовлул поэзия хъинну ххирасса инсан. Дарс ингилис мазрал духьурчагу, чIявуну сукку шайва шаэрнал шеърирдаясса ихтилатру, хIатта бяст-ччаллугума. Та чIумал чан къашайва, валлагь, Расуллуяту шаэр уллалисса оьрус­нал таржумачитуралли тIисса хаварду-бурушинтту. ХIатта на навагума мунийн вих хьуну икIайссияв, шайссарив гаксса пасихIну, аваданну яру мазрай назмурду чичин тIий. Гьай-гьай, мива хаварду-тIарду цачIанма РасуллучIангу къабивну къабикIайхьунссия. На чувъяв бувккуссия ца аькьлу бусса инсан-дус шаэрнахь, га паракьат анмур буллай, тIий ивкIссар тIий укун: «Расул, ина ура поэзиялул мурлу. Ца цичIавгу зарал бакъассар, агарда ца-ца чIумал чIарах нанинал чIиви-хъунсса чIучIа бищаврия!»
УрчIилчинмур классраву на нава ккалан ивкIссияв Расул ХIамзатовлул шеърирду, чIявусса дакIнихгу кIулссия. Яла бувккуссия мунал прозагу – ххаллилсса лу «Ттул Дагъусттан».
НукIувагу кусса куццуй, Расуллущалсса ттул хьунаакьавуртту ва ихтилатру, цуксса пашманнугу, хьуна хъунмурчIин азарханардай – махъсса шиннардий шаэр къашавайнува ия. Амма ца хьунаакьаву хьуссия мунал шардагу – январь зурул 3-нний 2003-кусса шинал МахIачкъалалий. Ттулла щарсса Зумрутлущал на уссияв муначIа хъамалу. Му базилух хьусса бунияласса ца гъалгъалул дянив на сукку бувссия Расуллул цIа Нобеллул Премиялийн рищун бучIияхха тIисса ихтилат, мунилсса буллансса ххуйсса комитетгу сакин бувну. На бувсъссия ттулва аргументругу. Ттул идея Расуллун къаоькки бивзуна. Так ганал куна, Нобеллул Премия ларсъсса кIия инсаннал рекомендация дикIан аьркинссар куну.
Амма муниннин шаэрнал хиял бивкIун бия цалла 80 шинал юбилейрайн Пушкиннул премия дуллуну ччисса. Му премия сакин дурну диркIун дур 1881 шинал Петербургуллал Элмурдал академиялул ва хIисавгу дайсса диркIун дур ца яла хьхьичIунмурну. Му дулаврил гьанулийсса шартI ккаккан дурну дур укун: «За напечатанные на русском языке оригинальные произведения изящной словестности в прозе и поэзии». 1881 шиная 1919 шинайн дияннин му премия дуллуну дур 23-лла. Му ларсун дур: А. Н. Майковлул, Я. П. Полонскийл, А. А. Фетлул, С. Я. Надсоннул, И. А. Буниннул, А. П. Чеховлул, А. И. Куприннул, В. В. Вересаевлул, К. М. Станюковичлул ва м.ц.
ХIамзатовлул му хиялдания хавар бивкIун бур Дагъусттан Рес­публикалул ПаччахIлугърал Совет­рал Председатель МахIаммадаьли МахIаммадовлун. Му мурад бартбигьаврил ххуллий мунал биялсса хIарачатгу бувну бия. Амма, ттун ттунна къакIулсса сававрттайн бувну, 2003 шиналсса Пушкиннул премия дуллуну дия Олег Чухонцевлун, ивкIуну махъ. Премия Чухонцевлун дуллуну душиву бавукун, МахIаммадаьли МахIаммадов лаивзун ия Аьрасатнал Президент Путиннуйн, Дагъусттаннан хъинну хьхьичIунсса юбилейран лайкьсса кьимат бищун хъинахха тIисса тавакъюращал. Путиннул мува цIана амру бувну бия хIадур бан документру, Расуллун Аьрасатнал яла лахъмур премия – орден Святого апостола Андрея Первозванного дулаврил хIакъиравусса.
Шикку дакIнийн дутан багьлай бур ца укунсса детальгу: 2002 шинал, та чIумалсса Аьрасатнал ХIукуматрал Председательнал заместитель Валентина Матвиенкол хъунмасса кабакьулийну, мура премия дуллуну диркIссар Фазу Аьлиевангу. Бусласаврийн бувну, 70 шин хъанахъисса юбилейрацIун дархIуну, Расуллул тIайла дурккун диркIун дур Фазуйн укунсса телеграммагу: «Любимому врагу в день семидесятилетия» тIисса.
Февральданул 23-нний 2003 шинал, цалва оьрмулул махъра-махъсса шинал, Расул игьалаглай ивкIун ия Москавлия арх бакъасса «Барвиха» тIисса санаториялий. Гьай-гьай, арамтурал кьинигу духьувкун, РасуллучIан, барча уллай, оьвтIий бивкIун бия хъами. Барча увну ия шаэр ттулмур щарссанил Зумрутлулгу. Телефондалувух мунил куну бия: «Жун ина, Расул, ххирассара!». Расуллуллив, тIурча, жаваб дуллуну дия цала зумуну, ххаллилсса хъярчирай:
— ЧIявусса хъаннил оьвкунни ттуйн хIакьину, гьарцаннул учай ххирассара куну, ппайрдугу тIайла буккай. ЧIалачIиссаксса, на ивну ура мукунсса оьрмулийн, ттухсса ччавугу митинграл зумунусса дакъа дакъасса, ттуйн учайсса ппайрдугу телефондалувухсса бакъа бакъасса! Амма ттуннив хъинну ччива, цу-унугу укуна увкIун, ттухьва: «Расул, ттун ина ччисса ура», — куну, хъирив хъямалагу багьну».
Махъсса чIумуву Расул ХIам­затов чIявуну кIура аллай ия аманатирттал темалийн, дакIнийн бичлай ия имам Шамиллул буллай ивкIсса аманатру ва кIицI дуллай ия цанна дацIан дан бюхъайсса памятникрал цIа. Гьай- гьай, ми бия бивкIу архну бакъашиву бувчIусса шаэрнал ихтилатру, щугълурду.
Ноябрьданул 3, 2003 шин. Москавуллал ялув лирккун дия кIусса ттуруллив, лачIлай дия я гъаралну гъарал дакъасса, я марххалану мар­ххала бакъасса хъатру…
Му кьини ттул кулпат Зумрут Мужаидовна ва Такибат Аьлауттиновна МахIмудова, танийсса ДР-лул ПаччахIлугърал Советрал секретарь, лавгун бия Москав шагьрулул дянивсса азарханалийн, Кремлилул чIаравсса Грановскийл кучалийн. Миннал хьунийн увккун ия адамина ва мунал увкуну бия: «Дахьа цIанакул къуртал хьунни Расул ХIамзатов!» — куну.
ХIадис ХIажиев
Лакку мазрайн бувцуссар Руслан Башаевлул