ЦIийн шатта багьарча, банмур бакъассар

laks_20ЦIахъардал Къуманивалу- гьарца ла-ялавай нанитари ттул дакIнил асарду кIибищайсса кIану: лавай нанийни ххарисса, ялавай нанийни тIурча къумасса. ДакIнийн багьай щалва Дагъусттан бурулданул янил язи бувгьусса лахIзардайну суратирттай абад бувсса цIанихсса суратрищу Камил Чутуевлул махъру: «Лаккуй кунна авадансса тIабиаьтгу, уртту-щингу чувчIав дакъассар», — тIисса. Камиллул бивтсса Дагъусттаннал шанма бутIул ца бутIагума щаллуну къабитарчагу, ттунгу мукун чIалан бикIай. ЦIахъардал Къуманивун бияннин кIачIасса ххяллурду, зунттал лащинсса бакIурду ва бизарсса ххуллу. Гичча буккайхту тIурча бюхттулсса зунттурду, щинтасса уртту-тIутIи, марцIну нахIусса гьава – яругу ххари шай, дакIгу тирх учай. Лакрал шаэр, чичу, аьлимчу Абачара ХIусайнаевлул «Хъусращиял шяраваллихасса» назмулуву увкусса «Аьрщи-чарицIатура уртту-тIутIал кьанкь дусса», «гьарзатрайва цIу бусса» тIисса махъругу ттун щалва Лакку улклун хас бувсса кунма бизай. КIивайва асардащал кIира журалийн лагай дакIгу: ца — лакку гьава, лакку тIабиаьт кьадиртун ссихIвагу биял къахъанахъисса шагьрулий ялапар хъанай буну тIий ттуйнма нава нааьналийсса; цагу — ттулла даву нава лакку улклуя ят буцан къабитлатисса душиврия ва ттулва ца ччан буттал аьрщарай бушиврия ххарисса.

Зулайхат Тахакьаева
Амма циванни вай махъсса шанма-мукьва аьрххилий нанийни ЦIахъардал Къуманивун бияйхту ттул дакI къума лаглагисса, иттату ттуйва бияла бакъа мукьал нехру нанисса?! Циванни ттун ссихI биял къахъанахъисса, ссалла на бугъ буллалисса?! Циванни гьавалувугу, мурчавугу угь-къак асар хъанахъи­сса, неххавагу, ххяллавагу, зунттавагу кьурчIисса угьру чIюхлахисса?!
Лакрал дазуйн буххайхту на бикIайссияв лакрал шаэртурал бу­ттал улклухасса язи-язими шеърирду ттувува нава ккалай. Циванни утти яла якьамами назмурду дакIнийн дагьлагьисса?

Ватан бивкIссар тIархха
вилгу замана,
Бюхъу ва кьини.
БивкIссар тIархха вилгу,
буси бивкIссарив
Чувшиврул мутта?
БивкIссар тIархха вилгу
виртталсса арсру
Майданнив буккан?
БивкIссар тIархха вилгу
мусил байрахъру
Бюхттулну гьаз бан?
БивкIхьурча циванни
хIакьину вил ссав
Ваксса гъапI кусса,
Циванни хIакьину вийн
бивтсса баргъгу
Ваксса заэвсса?
(ХIасан КIурухов)

Лаккуйн чIутIул чявхъа бивчуния мукьах аьрарххусса дакI аьчух дуккан дурану тIий дурвавли ттун ссавгу гъапI куну, баргъгу заэвну чIалачIисса?!
Вана лакрал язисса арс «Ттул мархри лаккуйри бусса, кIай кьукьирча на бяйкьусса кьурукьра» тIисса махъру мусил хIарпирдай чивчусса Гьарун Саэдовлул гьайкал. Къуллугъчитурал кулпатрава увксса чIава жагьил шикку аьщун ивзссар кIяламиннал, Деникиннул аьралуннал. Мискиннахлу махъ бусайма хьуну тIий. ХIакьину тIурча бувчIин бюхълай бакъар кIялами царив, лухIими царив, жула душман цурив. «Деникинцы» бур щалва Дагъусттаннайва, районнай, шяраваллаву, тухумирттаву, хIатта ца кулпатравугума.
Аьпа бивун, цалва миллат бяйкьусса кьурукьирттайн буккан бюхъайшиву сайки ттуршра шинал хьхьичIва щинавух кунма чIалай бухьунссия. Миннайн бувккун бакъарув туну жува хIакьину? Циван? Гьарзатралва мархри кьунуцIату кьувкьуну тIий. Так маз хъамабитлай буну тIий бакъара на укун тIутIисса. Аьдатиртталгу, диндалулгу мархха-ххуну ххартI бувну бивкIун тIий бакъарув хIакьину жува вилаххав душмантурал ясир бувсса, жулва оьттуву жува бахьлаглагисса? Жулва ярагъунних, жулла карунних жула аьмсса ужагъ – Дагъусттан бурусласисса? ЦукунчIав пикрилул кьукьлай бакъар ДАКЬАВРИЛ динну ккаккан дуллалисса Исламрал цIанилу цукун бюхъайссар куннал кув бас буллан, куннай куннал къия дуллан? Ттул яхI гъагъан буллай бур дунияллийцири диннаву яла бюхттулмурну ккаклакисса Ислам жучIара хIакьину цавайннал модалийн, цавайннал маша-хашалийн кIура даен дурну, цавайнналгу къазахъну цахара зузи дурну душиврул. Исламраву ХЪИНШИВУ, ССАВУР тIисса калимартту ятIулсса ххуттай личIи дуллай бунува, ца­ппарасса дагъусттаннал жагьилтал жиндрал хьуну бур республикалий шариаьт дишин. БувчIлай бур — «юношеский максимализм». Рязину бакъар ми Дагъусттаннал властьрая, «революция» дан ччай бур. Циняв диндалул ххуллийх бачин бан ччай, халкь ялунгума диндалия ххиен буллай бур.
«Гьарун Саэдовгу танисса властьрацIун къаакьлай ивкIун тIийри революциялул иширттавух хIала ухлай ивкIсса. Таная виричу уллай бур, шариаьт дишин ччисса жагьилтал чунчу тIий бур», — увкунни ца кьини ттухь диндалувун цувагу хъинну кьувтIусса, цаймигу кIункIу бан лап хIарачат буллалисса ца жагьилнал. Цувама ссаха зузи­ссарив, ссай ялапар хъанахъиссарив щинчIав къакIулссар. Яхъанай ур властьравуминнаяр къаялавайну. Къатри ттун къаккаркссар, правительствалул къуллугъчитурал кунмасса машиналий занай уссар. Цан Заннал кIия дичай тIар, тIайланма.
Ттул нину ва ппу бия атеизмалул заманнул оьрчIру. Буттан, аьпа бивун, «алхIамвагу» буккин къакIула, ниттиннив «алхIам» бакъа къакIулссар. Амма жул кулпатраву буттаягу, ниттиягу гьар мудан баяй­сса махъру «Аллагьнал рищайссар», «гьакь бияйссар», «бунагьссар» тIисса бия. Диндалуя кIулшиву дакъасса ниттил ва буттал жу хъуни бувссару Аллагьная хъуннасса нигь дуну, жунма къаччимур чингу къабуллай. ХIакьину диндалия кIулшиву думиннава бачIиннул бачIивагу бакъар Аллагьная нигь дусса. «На буллалимур мабарача, на тIимур бува» тIисса хIучча бувгьуми чIявур. Гьарун Саэдов на нава виричунан ккалли уллалисса, му революциялул иширттавух чялишну хIала-гьурттуну ивкIун тIий бакъарача, кутIасса оьрмулий танал миллатралгу, Дагъусттанналгу тарихраву кьадиртмур хIисав дурнура. Дагъусттаннай цалчинсса миллатрал кказит итабавкьусса редактор, Дагъусттаннай цалчинсса драматург, шаэр, публицист — хIасил, цалва идеярттахлу талатаврицIун, Дагъусттаннал культура цимигу шачIанттул ларай дан хъунмасса захIмат бувсса жагьил.
Ци хъинбала бувссар миллат­ран Аллагьнахлуну талатимиру тIутIиминнал, жунна ятсса идеологиялул мархри итабакьаврияр ххишала. Гуж-къиялий хъами ларкьу­сса янна лахлахи баврияр агьамсса масъалартту бакъассарив буттал кIану ябан, буруччин, хьхьичIунмай бан. Давуртту дакъа, бан-бит бакъашиврулли тIар жагьилтал вацIравун нанисса. Аьрщи дунийра дур, хъурссух ва хъузалах аьтIий. Жула буттахъул кувссардий, ххяллаву, чарттай, кьунттай хъуру дугьлай бивкIссар, хIакьину тIурча хъуру муччуччун тартун дур, буттахъал оьттул гьухъ дуртIусса захIмат зиялий лавгун бур. Ягу кулунгрив, чIатIарив, мухIрив, чIиникIрив бакъасса? Вай цимурца дунийра дуссар, буттахъал яхIри бухлавгсса. ЗахIмат баяр, жагьилсса жаннугу жагьаннама куну, вацIравух вайлул хьун махъаллил хъанай бакъар. Бигьа нахIу лачIавривугур багьана бусса. Цанчирча нитти-буттахъал вардиш буллай бур гьарзад хъатлий дирхьуну дуллай. ОьрчIалгу тамахI буттахъал хъуслийн бихьлай бур.

Буттал хъуслил ци байссар,
буттахъал яхI бухьурчан,
Хъуслил ци кумаг байссар,
арс яхI бакъу ухьурчан.
(Мирза МахIаммадов).

ЗахIматрая акъарча нигьаусан аьркинсса, укра дириллалимунияр. Украсса нис кIуллун бизайсса къатIуву дакъа къадикIайссар. Му нисирахлугу кIулу оьрмулуцIа шай­ссар. Жулва жагьилталгу кIуллун бизай къатIухьхьун бириллай бур, гьамин дин маша-хашайн кIура даен дуллалаврийну. Цаппара зурдардил хьхьичI маршруткалуву махъ щябивкIсса ца хъамитайпа гамунихь бия лакку мазрай спецоперациялуву ивкIусса ца жагьилная буслай:
-Увкуссияхха на кIанихь цимилвагу: «Ил, оьрчIал хъирив бацIу. Чари мунан машина, чув, ссаха зий уссарив щинчIав къакIулну бунува?» — Уку-тукунсса холодильник лавсунни оьрчIал, яла ххирамур янна шюшай машина лавсунни, тIий пахрурдай гьарцаннахь буслай дия…
Аьрабнал билаятирттайн жулва оьрчIру уква дуклан гьан буллалаву, тайннал рахIму-цIимилул кумагру кьамул буллалаву жунма цуксса ххирану бацIлай бурив ххал бара тти. Жунма жува къатIа бизарду, мунища итххяххансса чаранну ляхълайгу бакъар, цуксса лугларчагу.
«ДикIуйн шатта багьларча цIу бичайссар, цIийн шатта багьарча банмур бакъассар», — учай жула. ЖучIавагу ччянива цIийн шатта багьну лахъи лавгун бур. Мунияту бухьунссар жула мархха-ххуну аьвну нанисса.
Къабуллай бура ххари, я гьавалул, я тIабиаьтрал. Машиналул чIавахьулттивух кьатIув буруглагиссагу, анжагъ, чIаравминнан ттулла чIаврдайх ккуру нанисса мукьал кIунтIру хIисав къахьуншиврулла. Буруглай бура ттигъанну бувцуну, лазилавкьусса ххалал бакIурдах, амма, ттинин кунма, сурат рищун буклай бакъара. Циванни ттун ссайчIав цIу-цIанпIир къачIалачIисса, дуниял видачIра хьусса?
Бивру Кьубавсса ххуллул шан­бачIулийн. ДакIнийн агьунни МахIаммад Берцинаев, 1999 шинал август зуруй ЦIумадиял райондалий къачагътурал кьюкьлуйн цувалу данди авцIуну, жан кьурван дурсса аьрали хIакин. Цува ккуллардал кIурчIлу увну унува, ванал бивтун увтун ия урчIа къачагъ. Ванал чувшиврийнур цал райондалийн, Бущихъиял ва ЦIуссалакрал районнайн кунма, къачагътал къабувхсса, тIий шай-къашай бувссия ЦIумадиял райондалул агьалинал МахIаммадлун виричунал цIа дулун дан. Тания шихуннай ларгунни 14 шин. АцIния мукьра шин – инсаннал оьрмулун – тарих, тарихран – лахIза. Ятинталну хъуни хьунни вилми оьрчIру, ликкурай бавцIунни. Аьпалул хьунни вил чумартсса нину, лухIи ликкарчагу мукьал лицIлайнма бур вил кулпат­рал ва ссил яру. Ялу-ялун чIяву хъанай бур миннал къювулул ссурвал, арсурваврацIун ятиншиврул цачIун бувсса уссурвал.

Агь, цанни ппухълуннайн
ккулла битайсса,
ОьрчIал оьрчIавугу щавурду личIан.
(МахIаммад-Загьид Аминов.)

КIулссания вин инава махъва-махъсса ссихIирахьхьун рай къабуллуну бивтун увтсса урчIа къачагънал кIанайн урчIттурша увкIшиву. АцIния мукьра шинни къачагътуращал талай, ми бухлаган бан къахъанай. Гьарца шинал сентябрь зурул 15-нний кIицI дайссар Да­гъусттанная къачагътал буккан бувсса кьини, амма ттун бувчIлай бакъар щияр ххув хьусса байранну ккалли дуллай буссарив му кьини. Тани ми бивкIхьурча так-туксса районнай, хIакьину миннал кюртти буссар сайки гьарцагу шяраву. На щукрулий бикIайссияв жула буттал аьрщарай паракьатшиву душиврийн. Амма мукьцIалва гьантлул хьхьичI хьусса иширттал кьукьин дунни ттуву лакку улча къачагътурая мюхчанну буссар тIисса вихшала. Хаварду личIи-личIисса бур. Экстремистурал ба­къар ми ливтIусса, цайми гужирдалли тIиссагу бур. Амма, щил литIурчагу, мина-кIану къакIулсса инсантурал ка къабавкьуну къадурссар му къел. Муна мири жула яла оьхIалми вилаххав душмантал. Хъун дяъвилий, аьралуннал бакIчи сававну, ясирну биривсса пакьир­сса солдатнай, хаинтал хIисаврай, «халкьуннал душманнал» мугьру бивщуну буссия цикссагу шиннардил дянив. Жула ватандалий жула ватанлувтал сававну хъанахъисса оьзрурдал ахир дакъар. Ми тIурча жула дянив, жулва иттавгу буруглай занай буссар. Ми жанавартрал сиккурайсса бакъассар. На къавихра кIай полицанал зузалт щил ливтIуссарив кIулсса цучIаввагу акъашиврийн.
Вана Хан-Муртазялил гьайкал – зунттал халкьуннал виричушиврул лишан. ДацIан дурссар кIира шинал хьхьичI, дуниял зурзу тIутIи дурсса Надир-шагьнал аьрал ххит бувну 270 шин шаврин хасну, халкьуннал дартIсса арцух. Вирттаврал аьпа абад баву, гьай-гьай, жуйвасса буржри. Амма Хан-Муртазялингу, Сурхай-ханнангу, вай кунмасса цаймигу Дагъусттаннал вирттавран яла ххаллилмур гьайкалну хьунссия Дагъусттаннай дакьаву цIакь шаву. Та байрандалий махъру лахълахъими бия зунттал халкьуннал ппухълунная нанисса чувшиврия, чумартшиврия, батIул къашайсса цашиврия, оьтту-ттурчIаву тартсса уссушиврия буслай. Ттул дакIниву тIурча щуруй бур бюхттулсса композитор Ширвани Чаллаевлул увкумур: «Жува бу­ттахъал чувшиврия пахру-ххарардай буру, амма хIакьину жула аьрщарайн къажарнал аьнакIи буххарча, му буккан бан къахьунссар жущава». Цуксса мукIру хьун къаччарчагу, ттун вай махъру хIакьну чIалай бур. Циван? Арулла райондалул полицанал отделлу ва Аьрасатнал МВД-лул ОМОН -1, ОМОН — 2, СОГ — 3 кьюкьри цачIун хьуну дунура сайки ацIва гьантлул дянив кIия къачагъ угьан къавхьуну тIий. Ми аьрщарава бувккун, аьрщарал бювкьссарив? Ягу миннахьхьун бириллалисса ярагъ аьрщараву ххявхссарив, юхссагу ссавния зивзуссарив?
Гъумукун гъан хъанахъиссаксса хъиннура къюллай дур макь. Дурар Идрислулгу, Абакардулгу, ХIусайнилгу, Неъматуллагьлулгу, Апаннинал ва Рамазаннулгу гьаттардий аьрщи лаян. Дурар вайннал ниттихъал, щахъаннил, ссурваврал къюву пахь учин, иттав макь кьакьан. Вай цивппа буттал улча ххирану, му ябан Лаккуй ялапар хъанай бивкIхьурчагу, хьумунил миннал хъами лакку кIану душман хьунни тIутIи бувну бур. Ссал чIиртту бави на вичIах вай махъру къабалланшиврул? Цуксса цIансса очкаву занава вайннал къюву къачIаланшиврул? Щавурдал аятру ккаланнив, лажинни, тти ттун багьсса?!
Райондалул агьали дягъу дургьунма бур: жагьилтурал чIиртту бивтун бур, дакъар культуралул мероприятияртту, тяхъашивуртту я идарарттай, я кIанттул телевидениялий. Оьрму най бур цила кьаралданий. Администрациялул къатрал дуллай дур шамилчинмур зиву. Гъумучату ШавкIравсса ххуллий бутIлай бур асфальт, марцI бувну бур Ханнал бяр. Амма аргъ дакъар ссайчIав. Хъякру дагьну дур райондалул саргъунсса оьрмулий.
Бувхра полицанал отделданийн, цалва гьалмахтал дакIнийн бичин махъ учинсса укканссар тIий. «Ци учиви, литIун гьан барду учивив? Вайннал кулпатирттайн дугьансса лажин дакъа, лабикIлай буру», — тIий ур РОВД-лул каялувчинал хъиривчу Закир МахIмудов.
«Ци учиви, гьарца кьини отделданул хьхьичIун букIлай: «Ттул мямма чув ур?» — тIий цIухлахисса ххюра шинавусса Идрислул душнихь учинмур бакъа ливчIун буру учивив?» — тIий бур ваймигу.
Щилли жаваб дулунтIисса ванихьхьунгу, вайми оьрчIахьхьунгу хъуни хьувкун. Ниттихъал? Цимил литIун бавивав утти вайннал цала ниттихъул кьинилун цимилвагу «Мямма чуври?» тIий, цIухлай.
Школалул программалуву лакрал литературалул дарсирай МахIаммад-Загьид Аминовлул «Ниттихасса» поэма лахьлахьисса чIумал:

Ятин, бутта акъу царив, кIиярив
Ци тахсир хьуссар ттуй
на ятин уван?

– тIисса ххару бувккукун цукун­сса асарду хIасул хьунссар вайннал дакIурдиву. Шаэрнал поэма чивчуну бур Хъун дяъвилия ппухълу зана къавхьусса цала чIунархIал оьрчIал цIания. Тайнналми ппухълу ватан душманная дуручлай ливтIушиву бувчIин бан бюхълай бия. Цивппагу ватандалийн кьини дуккарча ярагъ кIунттил бугьан хIадур буллай бия. Вайнналми ппухълу чув, ссахлуну ливтIуссар учинтIиссар? Ватандалий луркIан дурккун, ттиликIраха бивтун бивчуссар учинтIиссарив? Циван – полицанал зузалт буну тIий?! Уттива оьттун цIа учин­ссархха миннал полицанал пиша. Гьашинусса шинал ттининнин ивкIуну ур 46 полица. Цими шинни полицалул зузалтрал ва диндалул ххуллийх наниминнал дянив дяъви баян бувну? Циксса полицанал оьрчIру бур ятинталну ливчIсса? Щаллусса аьрал. Цуксса кьурчIисса Дагъусттаннал тарих лахьлан багьавивав вайннан? Ттун нач хъанай дур. Багъишла битияра, оьрчIрув на, зулва ппухълуннал бяливчIсса кьадардая вай лухIисса ххару чичин багьаврихлу. ХIалал бити, буттал улчай, ттун вилва тарихраву личIантIисса вай лухIисса ххару.