Ххуллурду къуманугу, дакIру гьартасса инсантурачIа хъамалу

ostto_11Кказитрал хьхьичIмур номерданий чивчусса куццуй, ТIиляратIиял райондалий ххаллилсса даражалий хьуссия Дагъусттаннал халкьуннал аслийсса культуралул «Цамаури» фестиваль. Муния жугу хъинну рязийну лавгру, мукунма вай кIанттурдайн бучIаврия махъмигу рязийну лавгшиврий дакI дарцIуну бура.

Бадрижамал Аьлиева
«Илчи» кказитрай «официозраву» тIий, укунма тIий, ТIиляратIиял район чIа-чIаннин кIицI лагларчагу, му цумур чулух дуссарив, микку ци инсантал ва цукун ялапар хъанай буссарив бакIравунмагу къабуххайва, навагу та-бунугу му яруссаннал райондалийн биянссара тIисса пикривагу къашайва. Му райондалийнсса аьр­ххилийгу, тIайламур бусан, къачча-къаччайнма бувкссияв, цанчирча жун муниннин баян бувна михун­сса архсса, захIматсса ххуллурдая. Амма МахIачкъалалия ливчуну, Щурагьиял чулухунмай бачайхту ми циняв магъмунсса пикрирдугу бакъа хьуна, цаппарасса хIаллай багьунна ттулла оьрчIшиврувунгу. Туну, цимил къалагхьунссияв оьрчIний вай Щурагьунсса дуламанттайх хьхьичIвасса хъахъи автобусирттай, 4-5 ссятрай най биян къашавайсса ххуллурдайх. ОьрчIнийсса захIматшивуртту дакIнийн дутлан бивкIукун, чара бакъа, гай хъахъи автобусругу буххайхтува, (тIайлабацIу хьурча, щябикIансса кIанугу шайвахха) хьхьичI бацIай, най дунара гиву­сса бензиндалулгу, ялагу ссаллив къакIулли, кьункьал дакI гьалак дувайсса, бакI цIуцIи байсса. Ва аьрххи савав хьуну ххал хьунни, чанна-чанну, ацIния ххюраксса шиннардий къабивсса, хьхьичIва ла-ялавай наними циняв бавцIуну, аглан шайсса Щурагьигу. Вагу — оьрчIшиврувасса шагьру. Лаккуя шагьрулийн най, най, та биянавав тIий, захIматну битайсса ххуллий Щурагьун бияйхту ххари шайссияв, муния махъ МахIачкъалалив биян хъунма ххуллу къаливчIшиву кIулну. Балики, азарунниву цал, автобус за гъавгъун, ччяни цIан лакьайсса кIинттул чIумал шилунмай маркIачIанмай бивсса чIумалгу, архния ца ххуйну чIалай, дакIру гъили дуллай липI-липI тIий итталун багьайва Щурагьиял перевалдания чIалан бикIайсса МахIачкъалаллал чирахъру. Ба­ххана хьуну, биялну ххуй хьуну бия Щурагьиял шагьругу.
Щурагьигу махъ кьабивтун, жу нанисса микроавтобус (чил хIукуматрай итабавкьусса) «лев­ххун» най, цаппарасса хIаллавун бавчунни уттинин цимилагу бав­сса, дуллай цикссагу шинну хьу­сса, ахиргу дурну къуртал хьусса Гимриллал сивалувух (тоннель). Муниннин бавссия сивалувух нанийни машиналул чIавахьулттив лакьин аьркинссар, гьава къабухлахисса сивалуву машинарттал выхлопной газирдал, ванил-танил кьанкьру цачIун хьуну дикIайссар тIий. Мяйжаннугу, тIивтIусса чIавахьулттавух дурххуна му ппурттуву щала тIааьн дакъасса кьанкьру. «Левххун» нанисса машиналувугу бигьа бакъая бивзун, ми лакьин. Хъунма хIал къавхьуну бувккунну чаннайн. Гихунмайсса ххуллийгу ялагу цаппалийла хьунадаркьуна цаймигу сиварду, амма кутIасса. Микроавтобусраву жу ацIаксса инсан ияв, журналистал ва «Цамаури» фестивальданул жюрилул члентал. Ва чулухунмай, ттун кунма, цалчин аьрххи багьссагу къачансса бия ва кьини, жул итталун багьлан бивкIуна ххуй-ххуйсса, ябатIин къашайсса кIанттурду. Агарда, ххуллу архсса буну, анавар къабуклайна, шикку, тикку бацIлай най бивкIссания, цикссагу кIанттурду бия лагма-ялтту ккаккансса, респуб­ликалул тарихрацIун бавхIусса, вай зунттурдавух, рахIавух цимил къалавгхьунссар имам Шамил, цимигу шинай талай ивкIсса вайннухлу, вайннул тархъаншиврухлу. Бивру ахиргу ТIиляратIиял райондалул дазуйн. Мичча байвагу бивхьуну бивкIун бия асфальт бакъасса ва дазу-зума дакъасса лахъисса ххуллу. Утти бура райондалул дазуйн бивунну, чIал къавхьуну нанисса кIанай ликказан дуванссар тIий. ЦIахъардал Къуманивун бивну, Лакрал райондалул дазуйн бивну, 15-20 минутIравун жулва шяраваллил хьхьичIун бигьанма биллай аьдат хьуну, ттун ва ххуллул ахир тачIав къахьунсса ххива. Муниннин бахха-бахханасса кIанттурду итталун багьлай бивкIхьурчагу, гихуннай ча-чунгу дия ца сурат — ххуллийн хаин къашайсса ххуллулссану кия чулухух най дия Яруссаннал Къуйсу, ххуллу дянив лавсун, мунил тий ва ший бавцIуну бия зунттурду. Ххуллугу муксса къуману чIалай бияхха, чIарах цамур машиналуща гьан къабюхъансса ххива. Амма буклай бия куннил чIарах кув фестивальданийн анаварсса машинартту. Ук-тук итталун дагьлай дия ва даралуву чIярусса дуссар тIисса «накIлил» нехругу. БакIъяларай чарттайх ришлай най, хьамаран дизлай нанисса щин, мяйжаннугу кIялара кIялану, накI кунна чIалай дия. Най цукссагу хIал хьуну махъ, жул шупIирнал, кIийн, ссурулуннай, бакIгу дурну, увкунни: «Бурги лавай, кия чулухунмай, кIа мицIлийсса къатлух, кIа жула Президентнал шяравалур, жува кIийн бияннин гьаз хьунтIиссару», — куну. Лавай буруглай, зунттул мицI ккакканнин ссурссу гъагъавай лирчIунни, лагмасса вацIраха мунал тIисса къаттагу дахьвасса ххал хьунни. «Тти ва ци тIун ивкIри, бургъил бакI кIири лаган бувну бунуккар ванал», — тIий буру жухьва жува, кIаксса кIийн, ссурулун, машина цукун лахъайссар тIий. Мадара ххуллу бивтун махъ мяйжаннугу кIура бавунни машина лавай, кIай зунттурдал чулухунмай. Муниннин жува, нигьагу буслай, най бивкIсса ххуллурду чуврив лув гилу ливчIунни, муниннинмур ххуллу цуксса лахъисса бияв, сайки мукссава утти лавай ссурулунмайгу байбивхьуна ххуллу. Кия чулух лув гилу лирчIунни ДР-лул президент Рамазан АьбдуллатIиповлул Гебгута шяравалугу. Му шяравугу, цайми кIанттурдайгу уттинин ливчIун бия къарал бай къаларду (сторожевые башни), гай шиннардий хъанай бивкIсса паракьат бакъасса иширттал кьабивкI бардулт. Миннувасса ца – Анцухуллал къала, 1960 шинал лавсун бур тарихрал гьайкаллал сияхIравун. Ялун нанисса нигьачIаврия, душманная куннан куннал баян буллай, вай къалардаясса пуркIурдал цимил ххассал къабувхьунссар вай кIанттурду чапхунчитурая.
Къумасса ххуллийх най, муксса лахъ хьуннухха, жу машиналий нанисса къахханссиявча, гьаваллавун гьаз хьуну, лахъшиву ласласисса самолетрай нанисса хханссияв. Машиналувусса цайми инсантурай «жулва машина ккалусирттайсса самолет бур» тIий, хъярч буллан­сса хIалгума ливчIун бия. Журив рахIатну, тIивтIуну ссихI ласунгума сикъаслай бивкIру, жува чансса сукку-кьютIу хьурча, ххуллул зуманийх нанисса машина ялавай валкI учинсса кунма чIалай. Аллагьнал цалва буручча укунсса кIанайсса апатIрая. Ча-чунгу най, бивру ахиргу фестиваль дикIантIисса зун­ттуйн. Муниннингу лагма-ялттусса тIабиаьтрал караматшивруя яру батIин къахъанай бивкIсса жул хьхьичI тIиртIунни ца ххаллилсса тIабиаьтрал сурат. Вана винна караматсса тIабиаьт, магьраву кунмасса бюхттулсса зунттурдив, вацIри, вацIравугу вин ччимур ххяххия, ттуккулнисру. Бивну хъунма хIал къавхьуну, вацIлува буччиннин дукарду някIунна. ТIайламур бусан, ттун цалчинни ккарксса някIунна ххяхлахисса куц. Ханнал хIав, цайми-цайми вацIравун биян тIайлабацIу хьуминнан, туну, кка­ккайхьунссар вацIлул ххяххияртту, ахъулсса ххяхлахисса куц. Ти-шинмай хьунгуру нигьабувсун бу­сса, вай вацIравусса цухьри, барцIру жуйнма къа­ххяххан. Мирив, ва ппурттувусса аьлагъужалия цивппа нигьа бувсун, вацIлул куртIнивун ливхъхьун­ссия. Фестиваль хьун гьантрал хьхьичIрив мукьва бярч бувтун бия цухьрал.
КутIану бусан, ххаллилсса кIанттурдугу, тIиртIусса, хъинсса дакIру дусса инсанталгу бия вай кIанттурдай. Фестивальданийн бувкIсса хъамал цачIанма гьанттайн буцин куну бия гьарца къуллугъчинахь. Жу хъамалу бувцунну райцентрну хъана­хъисса ТIиляратIиял шяраваллил Культуралул къатлул директор Аьбдуллаев Аьбдуллал. Ванал кулпатрал Танзилатлул жу хьунабавкьунну хъамал ххирасса, миннаха хIурмат бан кIулсса дагъусттаннал хъаннин лайкьну, дукрардал гъагъан бавайсса столданийну. Шяравалу цурда дирхьуну дия ябацIансса кIанай, тIитIи даркьуну дия Джурмут неххал тия ва шия. ТIиляратIа тIисса цIагу яру мазрая таржума дулларча хъанай дусса дия «щиначIа, щинацIух» тIисса. Аьбдуллул ва Танзилатлул лахъний дирхьусса къатрал ларзула хъатлий дирхьусса кунна чIалай дия шяравалугу, мунил дяних нанисса нехгу. Фестиваль хьуну махърив Аьбдулла цувагу, ванал кулпатгу бия цал хъунмур мурад ва фестивальдания, вай кIанттурдая хъамал рязийну лагаврияру цив ссаянияргу ххарисса тIий. Рязий акъарив шичча цаягу инсан лавгшиву къакIулли.
«Цамаури» фестивальданувух гьуртту хьун лакралми районнава Ккуллал райондалиясса делегациягу бувкIун бия. Мигу хъинну рязийну бия ва аьрххилия. Ккуллал райондалул Культуралул управлениялул хъунама МухIуттин Рамазанович буслай ур:
— Ва фестивальданувух Ккуллал райондалия гьуртту хьунни «Бартукь» ансамбль. Дагъусттаннал Конституциялул кьинисса байрандалий жул ансамбль ДР-лул президентнал итталун дагьну, жуйнгу оьвкунни ва фестивальданийн. Фестивальдания махъ президентнал чулухасса Барчаллагьрал чагъаргу буллунни.
Ва райондалийн ттул цалчинни аьрххи багьсса. Валлагь ххаллилсса дакIурдил заллухъру бухьунссар вай инсантал укунсса кIанттурдай ялапар хъанахъисса. Фестиваль дикIантIисса зунттул бакIрайн махъа къуч буллай, гуж-къиялий лавхъунни жу нанимур «Газель». Амма инсантал цивппа хъинну дакIру тIиртIусса, хъамал ххирасса бур. Жу цачIанма хъамалу бувцунну ва райондалул вацIлул хозяйствалул хъунаманал, хъинну ххуйну хъамалугу бунну.
ТIайлану гъалгъа тIий ур Рамазан АьбдуллатIипов вай зунттурду мюрщи оьрчIаха лащан буллай, вайннуха аякьа, ургъил аьркинссар тIисса чIумалгу. Фестиваль зунттул бакIрай, лагма-ялттусса зунттал дянив даврилгу духьунссар цилла мяъна, мунил цал ххишалагу чантI учин дуллай дур инсантураву зунттахсса ччаву. Жува буру ва дакъар, та дакъар тIий аьрзирдай. Вай инсантурачIарив ххулув бан­сса, нувщи бугьансса кьаннурагу дакъар. КIанттурду къумасса бунугу, дакIру гьартасса инсантал бур вай…
РайхIанат ХIажиева, ДР-лул лайкь хьусса балайчи:
— Ттун хъинну къулай бивзунни фестиваль нанисса 5-ксса ссятрал мутталий президент ти-шинай къавхьуну, сахIналий хъанахъимуних урувгун икIаву, цанма къулай къабивзсса кIанттурдугу кIицI лагаву. Ххуллурдая, миннул архшивриярив махъвагу мабусара. Жулва ххуллурду алжан бур. ТIабиаьтгу, инсантал цивппагу, фестивальгу хъинну ххуй дирзунни. ЧIяру хьуннав уку-укунсса фестиваллу жучIара.