Агьаммур элму рувхIанийшивур

laks_7Совещаниялий гьуртту хьунни ДР-лул Президент Рамазан АьбдуллатIипов, Халкьуннал Мажлисрал хъунама Хизри Шихсаидов, кIулшиву дулаврил ва элмулул министр Артур Далгатов, РАН ДНЦ-лул президиумрал хъунама Хизри Амирханов, Аьра­сатнал КIулшиву дулаврил ва элмулул министерствалул аьмсса кIулшиву дулаврил аралувусса паччахIлугърал политикалул департаментрал отделданул каялувчи Ирина Трипольская, шагьрурдал ва районнал администрациярттал бакIчитал, кIулшиву дулаврил идарарттал каялувчитал, школарттал директортал, учительтал.

Зулайхат Тахакьаева
ТачIав бакъачIин чIявусса халкь бувкIун бия ва ххуллух совещаниялийн. ЩябикIансса кIантту бакъа, миха-тиха кIантту ххилан багьуна театрданул администрациялул зузалтран. ЧIярусса шиннардил дянив ва совещаниялий Дагъусттаннал бакIчи цалчин гьуртту хъанай уну тIий бухьунссия гайксса халкь бавтIсса.

Театрданул жанахIраву чIир­ттайн лархъун дия республикалул хьхьичIунсса школарттал оьрмулувасса стендру, ккаккиялун дирхьуну дия ххисса кIулшиву дулаврил центрдал дурсса давуртту. Дагъусттаннал бакIчинал ххал дурна цинярда стендругу, ккаккиярттугу.
Совещание, тIигу-тIиртIуну, дачин дурну ия ДР-лул кIулшиву дулаврил чIумуйнусса министр Артур Далгатов. Цалчин­сса махъ буллуна Дагъусттаннал чIумуйнусса Президент Рамазан АьбдуллатIиповлухьхьун.
— Учитель – му хъинну бюхттул­сса цIар. Мунал захIматрайнур жува оьрмулуву ссайн-бунугу бияйсса. Ттун дакIний бур цинявппагу ттулва учительтал, байбихьулул школалия тIайла хьуну, кандидатнал, докторнал цIа дуруччинцIа.
ХIакьинусса совещание жулла республикалун хъинну агьам­ссар, цанчирча хIакьину Дагъус­ттан захIматсса тагьардануву бур. Дагъусттаннал тарихраву укунсса чIунну цикссагу хьуссар, амма дагъусттаннал халкь ми тагьардава виртталну бувкссар, хаснува кьатIатусса душмантуращалсса талатавурттаву. Амма жула вивсса душмантуращал талан захIматну бур. На так вацIравуминная гъалгъа тIий акъара. На гъалгъа тIутIисса шиннардил дянив кабинетирттавугу щя-щябивкIун, цала халкь хъяврин буллай, хъямала буллай бивкIминнаятугура. Ттун цIана миннай аьйрду ляхълан ччай ба­къар. Ттун ччай бур ттула даврил гьалмахтуращал Дагъусттан цIубуккан бавриха зун.
ХIакьину Дагъусттан захIматсса тагьардануву личIаврил тахсир жуйва гьарцаннай буссар. Хъуннасса, цIадурксса шяравалу цикссагу шиннардил мутталий 10-15 къачагънал ширишилун дургьусса чIумал, школалул директор мунихлу жаваб дуллай акъар. Ялунгума га ур гай къачагътал школалий ххуйну дуклай буссия тIий. Мукун буния махъ луглан аьркинссар кIулшиву дулавривугу, жяматравугу итххявхсса гъалатIирттах. Ляхълан аьркинссару ми гъалатIру бакьин бансса чаранну.
Хъунисса шяраваллурду ччюрк­лилу лирчIун дур. Жулва буттахъал гьаврду ччюрклилу лирчIун дур. Мигу школалий къадуллусса тарбиялул хIасиллур. Чапалшивруву хъуни хъанахъисса оьрчIал кIулши цукунсса дикIанссар? Мунихлуну учительнай хъуннасса жаваблувшинна дуссар. Ттун хIакьинусса кьинигу дур школалийсса луттирдал кьанкь ришлай, цанчирча на га кьункьаву ялапар хъанай ивкIун тIий. Ттул кIулссия луттирдал ттунна дуниял тIитIин дантIишиву. На уссияв 3 — 5-ми классирттаву дуклакисса чIумал ттухьра дарс дихьлахьисса оьрус учительницах эшкьи хьуну. Га рязи баншиврул на икIайссияв, цIан-чаннавугу ивзун, чIавахьулттилугу щяивкIун, луттирду ккалай. Архсса Свердловскалия бувкIсса оьрус учительницал ххуйшиврул, хъиншиврул, марцIшиврул ва ччаврилла на кIулшивурттачIан кIункIу увсса. Дуклаки оьрчIан зуя аьркинсса зул ччавур. Мури агьаммур элму. КIулшиву дулаврил стандартру тIурча кIилчинмур кIанттайри дусса.
2018 шиналнин жу ххалбигьарду Дагъусттан хьхьичIунмай бансса 10 гьанусса проект.
Дагъусттаннай хъинну яларай дагьну дур кIулшиву дулаву. Университетирттавун учIайхту аьрзирдай бур школарттал хьхьарасса оьрчIру итабакьлай бур тIий. Школарттайн увкIний кIиккугу аьрзирдай буссар, университетирттал хьхьарасса учительтал хIадур буллай бур, тIий. Вузирдаву ва школарттай низам къадирхьуссаксса Дагъусттан ва тагьарданува къабуккантIиссар.
Цаппарасса школарттай 60 % учительтурал бур пенсионертал. Ми оьккину зузиссар тIий акъара на. Жагьилсса учительталгу школарттайн нан аьркинссар. Жува гьармудан цIуру-кIурулий буру харжру мюрщисса бур тIий. Гьашину учительтурансса харжру лахъ бувссар, амма кIулшиврул даража лахъ къавхьунни. КIулшиву дулаврил министерствалул ялув бацIаву хьхьарасса дуну тIийри, тIалавшиннарду дакъа тIийри учительталгу баччибакъулну зузисса. КIулшиву дулаврил министерствалун багьлай бур школарттал даврил ялув бацIаву кьянкьа дан.
Президентнал проектирдаву яла хьхьичIунсса кIанттай ккаклакиссар проект «Просвещенный Дагестан». Му проектрал гьанусса мурадну хъанахъиссар оьрчIан цалва ниттил мазру ва аьдатру лахьхьин даву. Гихунмай – оьрус маз ва ингилис маз, лахьхьин ччинан – аьраб мазгу.
Республикалул бакIчинал бувсунни ттигъанну Пятигорскалий хьусса совещаниялий цала барчаллагь увкушиву Дмитрий Медведевлухь, Дагъусттаннай детсадру бан­сса арцу итадакьаврихлу. Гьашину республикалий бувну бусса бур 20 детсад. Амма жулла республикалий ттигу усса ур 50 азара оьрчI детсадирттайн къазаназисса.
— КIулшиву дулаврищал канил ка дургьуну дачин аьркинссар тарбиялулмур давугу, — увкуна гихунмай Дагъусттаннал бакIчинал. — Тарбиялул гьану кулпатравур бизайсса. Амма тарбиялийн асар биян буллалиссар обществалулгу. Тарбиялул гьану цIакьсса бикIаншиврул оьрчIаву тарбия дуллан аьркинссар рувхIанийшиву. РувхIанийшиврул гьану цIакьссакссар инсаннал мяърипатгу, имангу цIакьсса. Мунихлуну багьлай бур оьрчIаву рувхIанийшиву тарбия дуллансса литературалуха зун.
Ихтилат къуртал буллай, Рамазан АьбдуллатIиповлул кIицI лавгуна гьашину республикалий кIицI лаглагишиву кIира агьамсса дата – Расул ХIамзатов ниттил увну 90 шин шаврил ва Дагъусттан Аьрасатнавун бувххун 200 шин шаврил юбилейрду. Вай кIирагу датардан хасъсса мероприятияртту гьарцагу школарттай дан аьркиншиву баян бувна. Мукунма республикалул бакIчинал чIурчIав дуруна школарттай дуллан аьркиншиврий цалва миллатирттал шаэртурал юбилейрдан хас дурсса мероприятиярттугу.
Цалва ихтилатрая махъ Да­гъусттаннал Президентнал цаппара хьхьичIунсса учительтуран дуллуна «Дагъусттан Республикалул лайкь хьусса учитель» тIисса цIаницIунсса лишанну. Миннавух бия Хъурхърал школалул учительница ЛухIуева Симналхалунгу.
Муния махъ «Об образовании в Российской Федерации» тIисса федерал закон зузи дайхту яла агьамну ккаклакисса республикалул кIулшиву дулаврил мурадирттая гьарта-гьарзасса ихтилат бувуна ДР-лул кIулшиву дулаврил ва элмулул министр Артур Далгатовлул.
«Дагъусттаннай зий буссар школалийн гьаннинсса кIулшиву дулаврил аьмсса программалий зузисса 673 идара, мивун занай уссар 58076 оьрчI. КIулшиву дулаврил даража лавай баву мурадрай, 2012-2013 ду­ккаврил шиннардий ххалдиргьуссар ттизаманнул шартIру сакин дансса комплексныйсса план.
«Просвещенный Дагес­тан» тIисса Дагъусттаннал чIу­муйнусса Президент Рамазан АьбдуллатIиповлул проектрал лагрулуву, 2013 шинал июль зуруй, ДР-лул кIулшиву дулаврил ва элмулул министерствалул пишакартал ва цаппара школарттал каялувчитал лавгссар Къазаннайн кIулшиву дулаврил электронныйсса кьяйдарду сакин дан лахьхьин, гихуннай Да­гъусттаннал кIулшиву дулавриву ишла дулланшиврул. Ларгсса дуккаврил шинаву зий буссия республикалул ЧIяру профиллу дусса лицейраву «эксклюзивныйсса кIулшиву дулаврил» кьяйдарду хьхьичIуннай давриха. Дагъусттаннал Президентнал тIалавшиннарайн бувну, пишакартурал конкурсирдай ва олимпиадарттай оьрчIру ххув хьу­сса учительтал зузисса школарттал гьанулий хасъсса дарсру лахьлансса школартту сакин буллантIиссар.
2013-2014 дуккаврил шиналсса приоритетсса проектну хьунтIиссар «Об образовании в Российской Федерации» тIисса цIусса федерал закон щурущи давриха зузаву. Му закондалийн бувну кьамул дантIиссар, паччахIлугърал ва жяматрал диалограл шартIирдаву ххалдиргьусса, цIусса шартIирдаву кIулшиву дулаврил системалул ялув бацIлансса, мукьцIалунния лирчу­сса норматив-правовой актру.
ПаччахIлугърал бакъасса кIул­шиву дулаврил идаралул учительница Жамила Сулаймановал бувсуна «Школа будущего» проект яни кIулшиву дулаврил электрон кьяйдарду ишла дуллай байбишинтIишиву ноябрь зуруя тихунмай. Ванил пикрилийн бувну, ва проектрал лавай бан тIий бур учительтурал ва дуклаки оьрчIал компьютер лахьхьаврил даража. Проект щурущи даншиврул харж дан багьлай бусса бур кьу-кьуазарда къуруш гьарца дуклаки оьрчIан.
Дагъусттаннал бакIчинал бувсунни ятинсса ва ахIвал кIюласса оьрчIан харж дуллансса арцу дуллантIишиву республикалул ХIукуматрал, проект зузи бан Аьра­сатнал КIулшиву дулаврил министерствалул итадаркьусса арцува. ЛивчIми оьрчIахлу арцу дуллан тIий бур оьрчIал нину-ппу.
— Ва программа зузи даврийну жулла районнайсса дуклаки оьрчIан дуллантIиссар Москавуллал школарттал даражалийсса кIулшивуртту. Так багьлай бур ва программалуха хъинну ялув бавцIуну зун, — увкунни Президентнал.
Бувсунни жучIава, Дагъус­ттаннай, планшетру итабакьлан дакIний бушиву. Му даву ла­хьхьинсса делегация лавгун бур Португалиянавун. Гьашину учительтал хIадур буллан тIий бусса бур, ялунчIил тIурча ва проект цила багьайкун зун тIий бусса бур.
РАН ДНЦ-лул президиумрал хъунама Хизри Амирхановлул цалва ихтилатраву кIицI лавгунни школарттал институтру кIулшиву дулаврил министерствалуцIун, вузирдацIун ва элмийсса центр­дануцIун бавкьуну зун багьлай бушиву.
КIулшиву дулавриясса федерал закондалия бувсуна цилва ихтилатраву Аьрасатнал КIулшиву дулаврил министерствалул паччахI­лугърал политикалул департаментрал отделданул каялувчи Ирина Трипольскаял. Дагъусттаннал бакIчинал Ирина Трипольскаяйхчил барчаллагь баян бувуна Аьрасатнал КIулшиву дулаврил министерствалийн республикалун буллалисса кумаграхлу.
«Аьмну ттун учин ччай бур, так ца учительтуран бакъассагу, гьарцагу шагьрулул, районнал, шяраваллал администрациярттал бакIчитуран, цинярдагу министерстварттан ва ведомстварттан, Президентнал администрациялун, властьрал органнан кIулшиву дулаву хьун аьркинссар ХIукуматрал яла агьаммур проектну. Школар­ттал кIулшиву дулаврил, школалул иширттал, учительтурал, хаснува жагьилминнал хIурмат бикIан аьркинссар багьайсса. Вузру ва элмийсса центр школарттащал уртакьну зун аьркинссар. Гьарца институтрал, гьарца кафедралул бикIан аьркинссар районнай базовыйсса школартту. Ми школарттай сакин дуллан аьркинссар хасъсса кружокру. Цумур-дунугу дарсирал олимпиадарттай шама инсан ххув хьусса школалия бан аьркинссар га дарсирал базовыйсса школа. Миллатирттал мазурдийсса дарсру ххуйсса даражалий дихьлахьисса школарттая бан аьркинссар миллатирттал мазурдил школартту. Мукун жува аьркинссар оьрчIру элмулухун бичин. Элму дунийри хIакьмургу бусса, хъиншивугу дусса, ччавугу дусса. Учительтурал кIунттихьри бусса инсаннал гражданшиврул даража лавай баву, халкьуннал ва билаятрал цIа бюхттул даву. ЧIа тIий ура зул бигьа бакъасса, амма дугърисса давриву тIайлабацIу. Барчаллагь», — увкуна Рамазан АьбдуллатIиповлул.