Жяматрал ца бутIану хьусса инсан

Аьвдуссалан Магьдиев

Ккурккуллал шяравасса Аьвдуссалан Магьдиевлул цIа буккулт­ран чIявучин кIулссар. Ванал макьаларду дуркссар личIи-личIисса шиннардий кказитрал лажиндарай.

Махъсса шиннардий Аьвдуссаланнул итабавкьунни Ккурккуллал шяраваллил тарихрая ва жяматрая бусласисса луттирду. Ми ххаллилсса бахшишну хьунни Ккурккуллал агьулданун.

Уттигъанну Аьвдуссалан кьамул унни Дагъусттаннал Чичулт­рал союзравун. Ва иширащалгу барча увну, кказитрайнгу ванащал ихтилат бан пикри хьунни жун.— Аьвдуссалан, цал кутIану жула буккултрахь виятува бувсун ччива.


— Увну ура на 1930-ку шинал Ккурккуллал шяраву. 1950-ку шинал лавайсса кьиматирттай къуртал бувссар Гъумучиял педучилище. 1956-ку шинал къуртал бувссар Дагъусттаннал университетрал тарихрал факультет. Муния тинай, 1963 шинайннин зий уссияв Кьубиял, ЧукIуннал, Ккурккуллал, Кумиял школардай. 1967-2007 шиннардий – Аьра­сатнал Элмурдал академиялул Да­гъусттаннал филиалданий хъунама элмийсса зузалану. Микку зузисса шиннардий дурурччуссар философиялул элмурдал кандидат хьунсса диссертация.

— Ккурккуллал жяматран хъинну бусрав хьунни ина итабавкьусса Хъун дяъвилий талай бивкIсса ккурккуллал аьпа абад буллалисса лу. Буси винма му лу чичинсса пикри та ва цукун багьссарив.
— Ккурккуллал шяраваллил дязаннив дацIан дурсса мармарчарил гьайкалданий чирчуну дур дяъвилий гьуртту хьусса 129-гу ккуркличунал цIа. ЦIарду ккалаккиминнаща личIи бан бюхълай бакъар дяъвилий жанну дуллуми ва бурж лавхъун кIурабавми. Ялагу, фамилияртту шикку щаллуну чирчуну дакъар, дур анжагъ хьхьичIсса хIарпру. Ттун ччан бивкIунни гьарная балжину бусан, щаллуну фамилия-цIагу, бу­ттал цIагу чирчуну. Луттираву на личIину дав дяъвилия зана хьуминнал ва жанну дуллуминнал сияхIру, махъ нанисса никирттангу кIулну бикIаншиврул.
ЦIанагума чIявуминнан вай я цивппа, я вайннал ппухълу кIулну бакъар. Мунияту, щил агьлу-авладраясса ца буссарив кIулну бикIаншиврул, хъирив лавну, лу­ттираву чичав уссу-ссуннал, гъан-маччанал цIардугу, хIасил, дяъвилул гьурттучитурая кIул бан бювхъумур. Хъирив лаллан ивкIукун, мадарасса, уттинин къакIулну бивкIсса гъанчугу кIул хьунни.
Ккурккуллал шяраву бур кулпатру 3-4 арс дяъвилийн тIайла увкIсса, 2-3 зана къаивкIсса. Миннаягу чивчуну буссар луттираву. АьвдулпаттахIлул ва Тамарил къушлива дяъвилийн 4 арс лавгссар, 3 зана къавхьуссар. Хъунама арс ХIажимуса 1940 шинал финнащалсса дяъвилий ивкIуссар. Дивирнахъал АьвдурахIиннул 3 арс, лавгун фронтрайн, цаягу кIуракъаавссар, ГьитIинавхъал МахIаммадлул ва ПатIимал 3 арс дяъвилул майданнив ливчIссар. Узулавхъал МахIаммадлул ва ПатIиматлул, Къаничал кIи-кIия арс тIайла бувкссар дяъвилийн, цаягу зана къабивкIссар, ХIасанхъал Юсуплул 4 арс лавгссар, 2 зана къаивкIссар, Мячилавхъал МахIаммадал 3 арс лавгун, 2 зана къавхьуссар.
Ялгъузну лирчIссар ца бакъа бакъасса арсру дяъвилул бювкьсса ХхуцIахъал Пирдавс, Загьрат, АьлихIажинахъал ХIабибат, Оьмарилавхъал Къишттаман, Написат.
Вай гьарзат цIана нава хъирив лавну къачичирча, яла вайннулсса бансса цучIав къауккан­ссар, чIявусса затругу хъамабитала хьунссар тIисса нигьал, буттал щарнихсса ва жяматрахсса ччаврил гьуз учин унна ва лу чичин.

— 2018 шинал ина итабавкьунни «Алжаннул ккурккай Ккурккул» тIисса цамургу лу. Ваниягу кутIану бусарча ччива. КIул хьун ччива Ккур­ккуллал тарихрая, укун­сса цIанин Ккурккул ссал лайкь бувссарив.
— Ва цIа Ккурккуллал тарихравунгу, цайми миллатирттавунгума дагьну дур. Кувннал учай, Ккурккуллан укунсса кьимат бивщуссар Ккурккуллал Зайдул куну, кувннал чай Ккурккуллайн укун Агъларханнул увкуссар куну. Ккурккуллал ххуйшиву дуллай дур кIанттул тIабиаьтрал. Яла-яла, итталун багьлай бур мудан ахттайн чIун бусласисса, дях­тта мусил, зурулух арцул ранг ду­сса КIяламурлу, инт дайдирхьу­сса кьини ккаккан дайсса муруллул сиртирал ялув бавцIусса КIикьун, кьини лахъи хъанан диркIшиву бусласисса ЧIюйрду, гъинттулгу микI бикIайсса ЛухIинух.

Лухччинул 80% ххал шай ккурчIату, цIияту урувгун. Къурух 11 щаращул нех най дур. Буслан бикIай, ялув баргъ, лув щин дусса лухччиний чIявусса вацIри, хIалурду диркIссар ччянира тIий.
Аьрщи цахьра-цахьрасса заманнай Ккурккуллал 81 багъ бивкIун бур. ХIакьину Ккурккуллал цивппа заллусса 127 чIиви-хъунсса багъ бур. ЧIявусса къатрал хьхьичI бур багъру. Бур къюмайтIутIул къатIри буссагу. Щарнил шанма чулухух нехру най дуссия. ЦIана царагу лирчIун дакъар. ЧIирисса шяраваллил 29 неххай гьарахъалу дикIайва. Шяраву 4 зийлу, 3 кьулла бия. Ца кьулла бия хъин шай щинал. Шяравух най дур зийлаллил щинал чIири нех. Шяраву махъсса 30 шинай 68 цIусса къатта бувну бур, 32 къатта цIу буккан бувну бур.
Ккурккуллал лухччи дур яру ххари буллалисса.
Караматсса тIабиаьт дусса Ккурккуллал шярава чIявусса шаэртал буккаву махIаттал хьун­сса зат бакъар. Шярава увккун ур 10 шаэр: Зайду, МахIмуди, Щаза, Аьвдулмажид, ЧукIундалав, Аьвдулвагьаб. Вайннал ялун ттизаманнай ххи хьунни Даниял Магьдиев, Ханича Аьлиева, МахIаммад Аьбдуллаев, Уммугьани Магьдиева. Чичултравун дагьунни Буттаев МахIаммадлул, Анисат Гарайхановал ва ттул цIарду.
ЧIявуми зунттал щархъал агьулданул кунма, хьхьичIва ккурккуллалгу хъунмур маэшат хъу-лухччиния бивкIун бур. Оьрмулул ххуллурду чIяву хъанан бивкIукун, хъудугьул маэшатгу баххана хъанан бивкIун бур. XX ттуршукулул цалчинмур дачIиннуйсса ккурккуллайн бюхъайссар къалайчитурал ва уссал усттартурал щар учин. Вай шиннардий шяраву 21 къалайчи, 41 уссал усттар ивкIун ур.
Цивппагу щала Аьрасатнавух ппив хьуну бивкIун бур. Вайннал щар цIу дуккан дурну дур. XX ттуршукулул 30-ку шиннардий Ккурклив 5 ишбажаранчи ивкIун ур – АьвдулпаттахI Магьдиев, Абакар ХIажиев, Сайдун ХIажиев, Сулайман ЧIянкIулаев, МухIад Магьдиев. Шяраву цува заллусса личIи-личIисса хъус дахлахисса ттучан бивкIун бур МухIадлул.

— Ккурккуллал шярава чIявусса дурккуссагу бур. Миннаятугу бусарча ччива.
— Ккурккуллайн лакрал аьлимтурал щар учай, чIявусса дур­ккусса буну тIий. XIX-мур ттуршукулийва бувккун бур Ккурклия дуниявийсса (светское) кIулшивуртту ларсъсса аьлимтал. Ккурккуллал Зайду ивкIун ур астроном. Ванал чивчусса лу, ванал дурсса ссавнийн уругай­сса прибор дур Дагъусттаннал музейраву. Ва ивкIун ур 1966 шинал Гъумуксса дуниявийсса школданий дарс дихьлай.
ЧIявуссаннан къакIулли Аьвдуллагь Оьмаров. Ва ивкIун ур хьхьичIва-хьхьичIсса Гъумучиял дуниявийсса школа тIивтIума. Аьвдуллагь Ттуплисливсса паччахIнал наместникнал администрациялий зий ивкIун ур жаваблувсса къуллугъирттай – 6 участокрал найпну.
XIX ттуршукулул ахирданий Сибирнаву ялапар хъанай ивкIсса ишбажаранчи Тагьман Магьдиевлул цачIанма бувцуну уссил арсру МахIаммадрасул ва Шяпи, тийх­сса дуниявийсса школа къуртал бан бувссар. Вара чIумал Лувмур Къазанищлив уссал усттарну зий ивкIсса КьурахIажинал цачIана увцуну душнил оьрчI Наби Магьдиев, буккин увссар кIиккусса цIа дурксса школа.
Шяпи зий ивкIссар Ури-Му­кьардал, Вихьуллал, Вицхъиял махIлалул найплугъирттал писарьну (секретарьну).
Га заманнай Зайду, Шяпи кунмасса инсантал хъунисса къуллугъчиталну чIалай бивкIссар. Такьижуттин дуклан увхссар Москавливсса Баргъбуккавал халкьуннал университетравун.
КIицI къабувну къабучIир, мукьра хозяйствалуву зунсса машинартту – памма батIайсса комбайн, подъемный кран ва цаймигу бувну бивкIссар цайнува цува хьусса, дукъарккусса МахIаммадов Кьурбанаьлил чертежирттайну. Ва гьанулия гьаз хьуссар Ккурккуллал дуккаврил чIира.
50-70-ку шиннардий Ккурк­лив буссия дянивсса даражалул школа-интернат. Шикку дуклай бикIайссия Вицхъиял махIлалул щархъал оьрчIру. БучIайва цайми щархъавагу. Даниял Магьдиев директорсса 1998-2000-ку шиннардий Ккурккуллал школа лайкь хьуссар «Шинал школа» тIисса цIанин, 2001-ку шинал тIурча – «Ттуршукулул школа» тIисса цIанин. Ккурккуллал школа багьссар 2002 шинал итабавкьусса «Аьрасатнал хьхьичIунсса школа» тIисса энциклопедиялувун.
50-ку шиннардия шихунмай Ккурккуллал школа 26 инсаннал мусил ва арцул медаллай къуртал бувну бур. Шагьрулул школардай медаллу ларсъсса ккурккуллащал 41 инсан хъанай ур. Ккурккуллал шярава увккун ур 56 элмурдал кандидат, 8 элмурдал доктор. Шярава ур 133 учитель. Колледжирттаву дарс дихьлай ур 10 преподаватель, личIи-личIисса ВУЗ-ву зий ур 17 преподаватель.

— ХьхьичIсса шиннардий Ккурклия чIявусса спортсментал бикIайссия тIун бикIай.
— Спортраву итххявхсса оьрчIру-душру шяраву мудангу бикIайва, 30-ку шиннардийва Ухссавнил Ккавкказуллал куклу атлетикалул бяст-ччалливу кIийла цалчинмур кIану бувгьу­ссар Чупамилав Аьбдуллаевлул. Гайра шиннардий Дагъусттаннал куклу атлетикалул чемпионтал хьуссар ЧIима Аьбдуллаев ва Закират ХIалимова. 30-40 шиннардий Ккурккуллал дикIайссия цIадурксса волейболданий бу­ккултрал команда. ЦIанагу бур спортрахун багьсса ккурккул. Магьдиев Тимур шамийла хьуну ур дунияллул чемпион (дзюдо, самбо хIала-ккаласса бияву). Ванал ларсун дур 13 мусил медаль. Камил ХIажиевлул лавсун бур дунияллул кубок (джиу-джитсу). Бур цаймигу. 28 жагьил ур Да­гъусттаннал ва региондалул чемпионтал хьусса.

— Аьвдуссалан, кIулссарив та бивзссарив шяраваллил гьану?
Ккурккул ялапар хъанай бивкIун бур кьасса къурату гьаз хьусса ххяллил-сунув. Гай чIалай бивкIун бур лувсса къурнил бартний. Шиккусса халкьуннайн «Бартнийхъи» учайсса бивкIун бур («хъи» халкь тIисса му­къул мяъналийсса суффиксон). «Бартний-хъи» — Бартнийсса халкь тIисса цIа хъанай дур. КIанттул халкьуннал цIа ларчIун дур щарнингу. Ттул щаклил (версиялул) барашинна дуллай бур Ккурккуллал щарнил ца махIлалун лирчIсса Бартнахъи тIисса цIанил. КIулсса куццуй, чIярусса шиннардил дянив махъру, цIарду бахханану тIун бикIайссар. Бартнийхъиния Бартнахъи хьуну чIалай бур.

ЧIумущал щарнил цIа ванияр махъгу даххана хьуну дур. XV ттуршукулий шяравун бувкIсса къирим татарнал щарнийн Питдагъаул тIун бивкIун бур. «Даг» татар мазрай «зунтту» тIиссар тIий бур, «аул» жула мазравунгу багьну бур щар тIий, аулдания, «авл» хьуну бур. Цуксса тIайлассарив къакIулли «питдагъаул» «зунттул лувсса щар» тIиссар тIар. Ванияргу махъ щарнийн Ккурккул тIий бур.

Шяравалу дирхьусса Бартнийхъиял ялув бур Ариялу тIисса къур. Къурнил зуманив бия цаннайн ца щусса кIива кьун, хьхьичIа – гьартасса, махъа – цачIун щусса. Ва дия 20-25 кв.м. дусса чIанкъатта бусса нух. КIивагу чулухсса чару бия вих бювчIусса. Таний чару цIувцIуну дурсса лелуххантрал, жанаварттал лишанну, личIи-личIисса аьш­ру дия. Вай тарихрал лишаннах ургъил къабунни Дагъусттаннайсса Аьрасатнал Элмурдал академиялул филиалданул археологиялул отделданул зузалтрал.

Элмулул укунсса чичру, аьшру жула заманалул I-II ттуршукулий дуршиврий ккалли буллай бур. Ккурккуллал махъ хьусса щарнил махIлалул зуманив гьану буклай буна тIайла бавцIуну бур ивкIусса инсаннал ттаркIру дусса, ганачIа ярагъ, цайми затру дурччусса, чал ттаркIру дусса гьав. Археологиялул зузалт бувкIун, гайннал га гьав V-VI ттуршукулийсса дур кунни. XV ттуршукулий Ккур­ккуллал къурув мина дирхьуну дур къирим-татарнал. Минная лирчIссагу чIярусса чичру дур.

— Барчаллагь, Аьвду­ссалан. Ккурккуллал тарихрая кIул буллан цIуллушиву дулуннав вихьхьун.

Ихтилат бувссар
Андриана Аьбдуллаевал