КIулшивурттал ва тарбиялул бакIщаращи

ТАРИХРАВА

koll_13ЦIана школа тIивтIусса къатри дурну дур 1927 шинал, цирдагу най дунура школалун куну. Школа бан сиптачи хьусса ХIадис ХIажиев ивкIссар заманалух бурувгун хъинну дурккусса инсан, хъунмасса пагьмулулгу, аькьлулулгу заллу. Ттун ккавккуна ХIадис Бу­ттал КIанттул цIанийсса Хъун дяъвилул шиннардий МахIачкъалалив. Мадара оьрмугу лавгун, аьрччагу тIий, аьсав дургьуну занай ия. 1937 шинал дуснакь увну, цичIав багьана къалявкъуну итаавкьуну ия, амма дуснакьраву атлай бивкIун бия, сакъат хьунцIа. МахIачкъалаливсса шавкIуллан бакъа, цачIанма бувкIсса цинявппагу лакран кумаг байва. ХIадис гьарца чулуха итххявхсса зунтталчу ия. Иш къуманивун багьсса чIумал гьарманал учайва: «ХIадислучIан гьанна», — увкуну.
Ттул буттал бусласимунийн бувну, кIа цIанакулсса школа байни Советрал председательну зий ивкIун ур ттул буттал ппу МахIаммад Сулайманов. ШавкIуллал жямат ялун нанисса цIушивуртту бувчIайсса, хьхьичIунсса кIулшивуртту ласун хIарачатрайсса бивкIшиву кIул хъанай бур школа бавривусса гьур­ттушиннарайну. Советралгу, цайми махъ наниминналгу маслихIат бувну, школа бансса арцу диял къахъанай дуну тIий, чару жямат­рал бичин. Гьарца къатлуй, бакI хIисаврай, бивхьуну бур бурж школа буллалисса кIанттайн Сурхал бакIуя буххин вайксса чартту. Оьлла арнил дайдихьулий буссар Сурхал бакIу, цуппагу хъинну хъунмасса. КIанил ухнилу, кIивагу чулух, буссар гъа­ттарал ххуллу. Сурхал бакIучIан гьан инсаннангу, ттуккунгу бакъа ххуллу къабивкIссар. Школа бансса усттарталгу бучIан бувну бивкIссар шагьрулия, армани миллатрал арамтал.
КутIану бусан, школа Шав­кIуллал барчагу, цуппа школа хьуну бур лагмасса щархъан кIулшиву ласаврил мяъдан-щаращи.
На школалий дуклакисса шинну хъунмурчIин дия дяъвилул шинну. Цинявннан кIулссар цукунсса шинну диркIссарив тай. Мукьилчинмур классраву дуклакийни на буттал увцунав цащала МахIачкъалаливнай, уссал усттарнал сянат лахьхьин дан. КIира шинава на махъунай увкIра дуклан. Ттул дуклансса гъира хъинну ххишаласса бия усттар шаврияр. На цIунил дуклан айивхьусса шинал директорнал кIанттай ия дяъвилия щаву дирну увкIсса Зайдиев Мяъсуд. Му ия хъинну кьянкьасса низам дихьлахьисса, цалва увкумур бацIан буллалисса. Пагьмулух къаурувгун, циняв оьрчIру хьхьичIунну дуклай ччисса ия. КIинттул чIумал, ратIнил ялун увкIун, цума ученик урив (конькардай) бигьлай, чанардай ччехру бигьлай, гьунттий классравун цува увкIун, дарс гайннал лархьхьуну дурив ххал дувайва. Бюхъай чIумун лавхьхьуну зий ухьунссия. Зайдиев Мяъсуд Хъурхъив гьан увну, директорну увкIуна Исалаев ХIасан-ХIусайн. Вагу дяъвилий щаву дирсса ия. ХIасан-ХIусайн хасиятрал кIукIлусса, циняв дуклакиминнан ппушиву дан ччисса, хъинну иминну гъалгъа тIутIисса директор ия. Ваная дуклаки оьрчIру нигьакъабусайва, хъунмасса хIурмат байва, хIарачат байва кIилчин ваначIан къабагьан. Дуккавриву махъун багьлагьисса оьрчIру-душру хIарачат буллалисса бикIайва. Бувцуну цачIанма, хъинну бюххансса ихтилат байва. ЦIуххайва, ци сянат лахьхьин ччай ура куну. ЧIявуминнал «шофер хьун ччай ура» учайва. «Вин автомашина ккавкссарив? Ина ганил кабиналувун увхссарав, моторданух, нигьир­ттах урувграв? Гай гьарзад зузи дан лахьхьин дуклан гьан аьркинссар, 7 классвагу къуртал бан хIарачат бува. Ца кIира-шанна шинавун жулла колхозрал бикIантIиссар автомашина, трактор, комбайн, тайннуй зун дуклан гьан аьркинссар», — учайва. Мяйжаннугу, ттунма кIулли, ма­хъун багьну дуклакисса оьрчIаяту бувккуна хъинсса шофертал, трактористал, комбайнертал. Улу, ца-ца гайннава хъунисса къуллугъирттайнгу лавхъуна.
Эфендиев ХIасан-ХIусайннун, дяъвилия увкIсса хъинну кIула физикалул, химиялул, биологиялул аьдатру. ХIасан-ХIусайннул дузал дуруна школалий кружокру: художествалул, литературалул, историялул, физикалул, биологиялул ва цаймигу. Гармун бищайва усттарну. Ванал каялувшиннаралу жу хIадур дурсса художествалул самодеятельностьрал концертирттая жямат хъинну рязину личIайва. Школалия лавгун, советрал председатель хьувкун, шяравун щин дурцуна, колхозран багъ бувуна, неххай бяр бувну, багъравун щин дурцуна. Колхозниктуран кьинирдан ахъул­сса дулайва.
Оьрус мазрал дарс дишайсса учительница. Роза Михайловнаяту дайдирхьуна школалий учительтурал цIагу, буттал цIагу учайсса аьдат. Ваниннин «учитель, учительница» учайссия. Ванил иминшивруя, паракьатшивруя, цилла сянат кIулшивруя чIявусса чичин бю­хъанссар. Ва бия жул чIявуминнал «ххирамур учительница». Ванил дарс къалархьхьуну школалийн бучIан жун чIявуминнан нач шайва. Хъунмасса кумаг хьуна Роза Михайловная жун оьрус маз лахьхьин. ТакIуй къакIулли ванил лахъсса чIуний ихтилат бувну, ученикнан къаччан бикIан бувну. Кьимат бишайва хъинну хъирив лавну, дуклакиманал пагьмулух бурувгун. Роза Михайловнал ликбезрахьгума дишайва дарс. Шяраватусса, хъинну оьвхъусса жагьилнан щаргу хьуну, ШавкIрав оьрму бувтуна, аьпа бивул.
Математикалул дарс дихьлай жучIа школалий зий икIайва хъинну цала даву кIулсса учитель Халид, фамилия дакIний дакъар, цува Вираттиял шяравасса ия. ЧIявусса учениктурал ванан хъунмасса хIурмат байва. Цаягу жул учитель хIан хIачIлай, увччу хьуну жяматран къаккаккайва. На нава хьхьичIунну дуклай уссияв. Ря­ххилчинмур классраву дуклакийни увчIунав Ученический комитетрал дуклаки оьрчIалгу, дирекциялулгу дахIаву дан сакин бувсса (УЧКОМ) председательну. Гара шинал чIал къавхьуну комсомол организациялул секретарьну увчIуна Мирзоев Анвар. Гьарца классрава ца ученик уссия УЧКОМ-раву гьурттушинна дуллай. КIива «двойка» лавсманайн оьвкуну жучIанма, цIухху-бусу бувну, хьхьичIунну ккалаккинахь кумаг буллали увну, дузал байссия, учительнахьгу къулагъас ххишала дува увкуну. На УЧКОМ-рай, Анвар комсоргну зузисса шиннардий цавагу классраву, цаягу ученик кIилчинмур шинал дуклан къаливчIуна. Жул чIумал мукьилчинмур классрава байбивхьуну гьарца шинал экзаменну (испытание учайва та чIумал) дулайссия.
Жущава шайссаксса кумаг бай­ссия колхозран, чIали, къаврду, ххулув батIлай каникуллал чIумалгу.
ШавкIуллал школалул наси­хIатрал, тарбиялул сасан аврил ца ишираву ттунма хьумуния чичиннача. Хъунама хIакинну зий унува на уссияв Горком партиялул пропагандалул агитациялул внештатный инструкторнугу зий. ТIитIлан бивкIунни Марксизма – Ленинизмалул хьхьувайсса университет, ларайсса политехнический кIулшиву ласайсса. «Ина промышленностьрай зий акъара», — тIий, кьамул къауллай ура. Обком партиялийхчин ихтияр ларсун, дуклан увхра. Шанна шин дав хьхьувай дуклан занай. Выпускной экзаменнай цалчинмур кьинива багьунни билетрай хьхьичIва-хьхьичIсса суал: «Конституция СССР и демократические права граждан». Экзаменну кьамул дуллай бия МахIачкъалалия бувкIсса профессортал. Цакуну дакIнин дагьунни школалий дук­лакисса чIунну. ЦIугу цIувххуну, бучIиссаривгу увкуну, бусав школалий дуклакисса шиннардия: гьарца классраву ивкIшиву жува увчIусса староста, санитар — дуклаки оьрчIал марцIшиврулсса буллалисса, дирекциялулгу, дуклаки оьрчIалгу дахIаву дуллалисса УЧКОМ, ва нава ганил председательну ивкIшиву. Аьщуйн щуну бусав дуллай бивкIсса давур­ттая. Хъянгу ивкIун, хъунаманал увкунни: «Уттинин жухь школалийсса демократиялия щилчIав къабувсъссар», — увкуну. Ххишала цичIавгу къацIувххуну, итаавкьунна. Гьарца вай экзаменну дулун уххайхту «школьный демократ увкIунни» учайва. Хъинну бигьану дулав циняр экзаменну. ЯтIул дипломгу буллуну, барчаллагьгу увкуну, тIайла увккунав. Школа къуртал бувну мукьах цавай лагайва Гъумук дуклан, цавайгу шагьрурдай дуклан, сянат лахьхьин. Жу дуклакисса чIумал ШавкIуллал школа къуртал бувминнал, Гъумуксса дянивмур даражалул школа къуртал бувну, мусил медаллу ларсуна: Аьлишаев Мухтардул, Тумалаева Чимназлул, Аьбдуллаев МахIаммадлул (арцул). Циняв школалийсса оьрчIан эбратну уссия Аьлишаев Мухтар. Ялун урган ляличIисса чурххалгу, жандалулгу заллу акъая. Амма, дуккаву, шардаллил, колхозрал давуртту дувайва шанан къаивкIун. Колхозрал давурттавух дурсса гьурттушиннарахлу Мухтардун дуллуна медаль «За доблестный и самоотверженный труд в годы Великой Отечественной войны», ШавкIуллал школалий дуклай унува. Мухтардуяту хьуна техникалул элмурдал доктор, ДГУ-рал, ДГТУ-рал кафедрардал заведующий. ХьхьичIа-хьхьичI вычислительный машинартту Дагъусттаннай ванал зузи бувуна. ЦIанакулгу зий ур Геодезиялул институтраву, Чачаннал университетраву профессорну.
Жул чIумал ШавкIрав дуклай бивкIминнал кьюкьлуву буссия: Аьбдуллаева Ххалла, хьхьичIва ЦIуссалакрал райисполкомрал председательну зий бивкIсса; Баккунова Марзи, Шяраваллил хозяйствалул элму ахттар дай институтрал элмийсса зузала; Жалаева Гуржигьан, Дагмедакадемиялул биохимиялул кафедралул ассистент; Гъазиева Ххадижат, ШавкIуллал школалул директорну зий бивкIсса; Аьбдуллаев МахIаммад, Дагнефтьрай каялувчинал хъиривчуну зузисса; Тумалаев Нариман, Дагпедуниверситетрал профессор; Тумалаев Багьауттин, ШавкIуллал школалул директорнугу, Дагпедуниверситетравугу зий ивкIсса; Жалаев МухIсин – кIива мутталий зий уссия Нью-Йоркрай, ООН-рай СССР-данул вакилханалий; Мирзоев Анвар, Дагъусттаннал элмурдал академиялул элмийсса зузала; Шовкринский ХIусайн, техникалул элмурдал кандидат, Тумалаев Мандала, ШавкIуллал колхозрал председательну зий ивкIсса; Рамазанов Аьбдул, «Дагэнергосбытрай» отделданул хъунаману зий уссия; ХIусайнов Шяъван, советралгу, колхозралгу председательну, хIакьинугу СПК-лул хъунаману зузисса, Райондалул мажлисрал депутат. На навагу, хъиннува хьхьичIун къауккарчагу, махъунгу къаагьра. Дарбантуллал, Дагогнилул, Дарбантуллал райондалул жяматрал цIуллу-сагъшиврулсса буллай, хъунама хIакинну зий уссияв кьура шинай.
Школа ва жямат
Школа байни жулва бу­ттахъал, ниттихъал бувсса захIмат кIулнуяв, жямат цIусса дахханашивурттайн кIункIу тIутIисса бунуяв къакIула, колхозрал правлениялулгу, колхозниктуралгу, щалва жяматралгу школалуха хъинну хъуннасса аякьа дия.
ОьрчIан чичин-буккин ла­хьхьин буллай, тарбия буллай, ликбез тIивтIуну хъуниминнан чичин-буккин лахьхьин буллай бия. Цаягу шяравучунал школа ссан аьркин­ссар къаучайва. Циняр жяматрал батIавуртту-собранияртту (шяраву клуб бакъая), байранну, концертру, театрду, циркру школалий дайва. Зуруй цал бухьурчагу школалувун жямат батIайва, дяъвилий талатиминнал ахIвал цукун буссарив, гайннан кумагран жуларду, гьухъри щащансса арцу, арцу-муси датIинсса, цаймигу кумагру бансса хIукмурду школалул байва. Щалвава жяматран школа кIилчинмур ужагъран хIисав хъанай бия. Школа къабивкIссания кIукунсса идара бан багьанссия жяматран. Дуклаки оьрчIру, ниттихъул, ппухълу, шяраваллил хъуними, учительтал гьарца зуруй, ца-ца чIумал ччя-ччянигу, ца магъулу хьунабакьлай, гьарма цалла даврил, иширттал цIухху-бусу буллай бикIайва. Гьарца шинах гъинттул школа, хIулувхIуну, сир бувккун, цIулаган байва. КIинттул школалийн оьрчIру бучIаннин, пачру лавхъун, классру гъили байва. Учин ччимур мури, Советгу, колхозгу, школагу, хъунимигу шяраваллил жяматгу, ца хъунмасса кулпат кунма, ялапар хъанай, тай захIматсса дяъвилулгу, дяъви къуртал хьусса шиннардийгу бия.
Барча буллай жулва школа 100 шин хъанахъисса юбилейращал, жул чIумал школалий дуклай бивкIсса учениктурал цIанияту учин бюхъанссар: ШавкIуллал школа жун чичин-буккин лахьхьин бувсса, жул аькьлулул, тарбиялул, насихIатрал щаращир. Жун иман, инсап, багьу-бизу, захIмат бан, хьхьичIунну зун, чIаравнал хIурмат бан, ччавугу-зувугу цирив кIул дан, куннал кув чIарав бацIан, щялмахъ къабусан, хъуними, нину-ппу, чIун архIалми уссу-ссуну, мюрщими вилва оьрчIру кунма ккаккан лахьхьин бувмурди. Ва макьалалуву кIицI лавгми цаппара ахиратрал хьунни. Вайнналгу аьпа баннав, алжаннул ххари баннав. Вайннал рухIру юбилей дуллалисса кьини школалувун дучIантIиссар, чара бакъа. Сагъминнал оьрмурдив лахъи баннав, жандалий цIими бишиннав, кьуват булуннав.
Агар на чивчумур кьамул къавхьусса, цу-унугу хъама ивтсса ухьурчан, багъишла итияра. На чичав ттунма дакIний ливчIмуния.
Нагу, 1949 шинал ШавкIуллал школа къуртал бувсса,
Сулайманов Кьурван МахIаммад-Рамазаннул арс

ХIадур бувссар З. Тахакьаевал