ХIакьинусса «Илчилул» мархха наниссар 1917 шинал Гьарун Саэдовлул ва Курди Закуевлул лакку мазрай итабакьлай бивкIсса, жула миллатрал тарихраву ва культуралуву царагу чIумуща лиххан бан къахьунсса кIантту бувгьусса «Илчилия».


ХIакьинусса «Илчилул» мархха наниссар 1917 шинал Гьарун Саэдовлул ва Курди Закуевлул лакку мазрай итабакьлай бивкIсса, жула миллатрал тарихраву ва культуралуву царагу чIумуща лиххан бан къахьунсса кIантту бувгьусса «Илчилия».

«ЦIана жула паччахIлугърал тагьар, винтирдавагу хIура дурккун, ттурмузгу дакъа, илтIасса, заэвсса дучращагу дугьан къахъанай, ЦIахъардал Къуманивун бакIъяларай нанисса пургъундалуха лащай». Бакъаривла ва жула ливну нанисса билаятрал тагьар аьщуйн щуну чIалачIи дуллалисса махъру? ХIакьину лагма хъанахъимунил хIисав ласлан ивкIукун, вай мукъурттий щилчIав цукунчIавсса манеъ къадикIанссар. Амма вай махъру я хIакьину чивчуну бакъар,ягу цIанасса иширттал хIакъиравусса бакъар....

Уттисса оьрчIахь цIуххирча, цур Гьарун Саэдов? Ссал цIанийри ганал нязаннив, 25 шинал оьрмулуву, жан дуллусса куну, кIулсса цими оьрчI лякъинавав? «Дюхлулул марч бивщукун, щюлли къур левххун бачай», «Ттун макIра ккарккунни цIан хьхьунил някI ссав» тIисса шедеврардал мукъурттил дакIру гьулусан дансса циксса букканавав хIакьину? Гьаруннул дакI тIайласса дус, шаэр, публицист, чичу, цалчинсса лакрал повесть «Хъявринсса ччаврил»...

VIII аьсрулул 30-ку шиннардий аьрабнал аьралуннал бакIчи Марван ибн МухIаммадлул, цIакьсса дяъвирду бувну, лавсун бур Гъумучи – Сарирнал паччахIнал кIива хъуншагьрулувасса ца.

XX-мур ттуршукулул дайдихьулийсса ва суратрай бур Гъази-Гъумучиял Сурхайханхъал нясавраясса арамтал: ппу Сурхайханов ШайхахIмад-баг ва ванал мукьа арс — Исмяил-баг, Давуд-баг, МахIмуд-баг, МахIаммад-баг ва Гъази-баг.

ЦIанасса замана, хаснура махъсса шинну, цукунсса бухьурчагу миллат – хъунмасса бикIу, чIивисса бикIу – цила тарихрах, лавгмуних, тарихраву хьуну бивкIсса агьамсса иширттах ва тарихраву цалла цIа дуккан дурсса, циятува бивзсса инсантурах хъинну ябитлатисса ва къулагъас дуллалисса, аьмсса тарихраву лайкьсса кIану цуппагу бувгьуну бивкIшиву ва бушиву исват бан ва тасттикь бан чялиш бувксса замана бур.

Караматсса каши дикIай суратрахь: жуятува архсса заманнай инсаннал бувтсса щаллусса оьрмулува язи бувгьусса бувагу ца лахIзалул муксса хъунмасса ва куртIну бюхлахисса асар биян байхха жуйнма, ваца дурагу ца дакьикьалул мутталий жунна хъинну хъуннасса чIун ххал хьусса кунмасса иш шай, хIатта инава та чIумал, та заманнай, та кьини ялапар хъанай ивкIсса кунмасса. Ва шакил ттигъанну, цила...

ДукIу, 1985 шинал, машгьурсса аьрабист МахIаммад-Сяид Сяидовлул: «Ва лакку мазрайсса зат бурча, ци бурив ххал бувача, ттисса алфавитрай чивчуну, ттухьхьунгу булала», — увкуна.

Аьрайн Аьраххуллийх нанийни ЯтIул чугу марч бия, ХъачIнихун ахьлагайни, ХъачIунттахгу баргъ бия. Аттал Аьли 1941 шин. Ва шинал инт гьава бавкьусса дия. Апрель-май зурдардий зузалал хъу дургьуну, багъманчинал мурхьру щинал буччин бувна, яттил ттурзанну арияту зунттавун куч хьуна.

«Ххяххабургъил гъили къаувма, лагабургъил гъиливагу къаайссар». Ва учала цимилагу тикрал бувна, ихтилатраву Ккуллал шяравасса Шиханова ПатIу Ибрагьимлул душнил. Ванил бувтсса оьрмулул ххуллу хIисавравун лавсукун, ттун бувчIуна, ва учалалул махъру ванил дакIнил куртIнива нанисса, цила дакIнивусса къумашиву ашкара дуллалисса махъру бушиву.