Щин аьркинсса ЕГЭ-ри ва?

togo_7ПаччахIлугърал школарттай Цасса экзамен дайдишайссар тIисса хаварду дунияллийн бувксса кьинилияцIа Аьрасатнал кказитирттай чичлачицири, цинярдагу къаучирчагу, мадарасса макьалартту дуссия ттучIа. Та чIумал му экзамендалийн къарши­ссагу, му яла хъинмурди тIиссагу буссия. Мукунми уттигу бур. Ча, оьрмулул, чIумул дакьин дуллай, «дючIан» дуллай, му экзамендалул бакIрачIан букъавкIсса къаливчIунни. ДакIнийрихха тай хъуни махъру, ай, му экзамен дуккан дуллалиссар вузирдавун бухлахини коррупция духлаган даву мурадрай, тIий. МахIатталсса иш: му коррупция вузрал вив дакъассарвав? Вузравунсса бухкIуллухрив му дусса? Зачет, экзамен, курсовая, госэкзамен – укунсса чIумалсса лулттурасса дуллалавуртту башттанна кьадиртссар тIима къа­ккавкссар. Балики тиккусса преподавательтурая бунагь бакIрайн къаласайсса малаиктал хьуну бикIангу. КъакIулли. Ялу-ялун му экзамендалий дихьлахьисса гьиву хъун хъанай, кIу хъанай, мунил дан аьркинсса давуртту чIяру хьунни.

Интернетраву Дагъус­ттаннал вузирдавусса ва школардайсса коррупциялул хавардах вичIи диширча, тачIав ва щищачIав му тагьар да­ххана дан хьунссар учин къашай. ЗахIматри. Арцух дипломру машан ласай ххуллурдугу гьарза хьунни, мукунминнал кIулшиврул даража хъюртул щинайн бивсса бур. Мунихрув, ахир, жува ялугьлагьисса? Мурив жулва хIарачат ва хъит-шит?
Лахъи къабан, хIакьину му экзамен дуллалисса тагьар къакIулма цу ур? Цурда му экзамендалул хIасиллу хIисаврассса бур учительнал даврин бишлашисса кьиматгу. Экзамен дулун аьркинми школалий дуклакими бухьурчагу, мунил хIасиллайн бувну, школалул, директорнал, райондалул хъунаманал, республикалул хъунаманал даврингу кьимат бишлай бур. Вай инсантурал учинссарив «жун коррупция къааьркинни», куну? Ца цурдалусса ЕГЭ дукьан дарча, учительная байбивхьуну, респуб­ликалул хъунаманайн бияннин — цинявппа ЕГЭ-лул чулухасса «бунагьирттая» мурахас хъанахъиссар. БакIран рахIатшиву мунивур дусса. Цанни бан шаймурвагу къабуллан?
Билаятрал бакI дургьуми бан бигьамур, бан шаймур буллай бакъарча, тачIав щищачIав биттур бан къашайсса бакIрайнласурдахун багьну бур. Хула цIуххиннача: ва дуниял лярхъунияцIа та хьуссар лулттурасса дукьан дурсса тагьар жулва билаятрай? Лулттурассагу ласлай, цанма ччиччимургу буллан бакъарив бувчIавурттал чIумал инсантал, жанавартрайн бувккун, кувннал кувгу литIлай, хъунисса къуллугъирттайн нанисса? Ягу тай бацIансса кIантту къаляхълай буссарив агьалинаха къуллугъ буллансса гъирарал?
Шиккува учин, му экзамендалул цинявппа школа къуртал буллалиминнахьхьун архIа-архIалсса ихтиярду дуллалиссар дуклан вузирдавун буххайни тIиссагу хаварду хIала буссар. Хъиннихха инсаннахь архIалсса ихтиярду му ххуллухрагу ди­кIаву! Амма му экзамендалул хIасиллах бурувгун учительнан харж бихьлахьаву хъисвагу тIайлану хъанай бакъар. Ттун ххуйну дакIний дур цаппара шиннардил хьхьичI Ккуллал райондалий цалчинмур классрава ацIния цава къуртал баннин ххювардай дуклай бивкIсса душваран ЕГЭ-рай кIиварду бивхьуну бур тIисса макьала. Туну, кIай душварахь дарсру дихьлай бивкIсса учительталгурив лащинну зий бивкIсса? ТIисса мурахха, укунмур чIумал ци тIий, ссал хIасиллах бурувгунни учительнал даврин кьимат бищавантIисса? Шикку хъяврин хъанахъима цумари? Учительнан булайсса харжираятугу, мунан дагьайсса коммунальный льготарттаягу чIявусса цачулийн къабувксса гъалгъарду гьарза хъанайна бур. Учитель куна, ччанналун увтсса (цува агьсса акъарча, увтсса) инсангу цама ушиву къакIулли. Иширах буругарча, цурда му ЕГЭ-гу дуклакиминнахлу учительтурал дуллай бур учирча, ялагу на аьйкьлай акъахьунссара. На школалий зузисса чIумал, укунсса, бакIрая ччаннайн дияннинсса лиявуртту дакъассия. Та чIумал, дагьавай дунагу, къадуллалимур ласун­сса, дагьия дулай банчулий лякъайсса ххуллурдугу бия.
ХIакьину кьацIру бащан був­сса замана ялун бивну, хIатта ца хъинчулийсса маслихIатгума клеветалун ккалли бай замана бувкIун бур. Цуксса хIайпнугу. Та жунна бавну къаччисса коррупция( лакку мазрай учин: лул­ттурасса дулаву, ка аьгъу даву, рушбат) вузирдал бухкIуллуха тIайланна аьлттуну, аьчухну дуклаки оьрчI-душварал нитти-буттахъал къатрал бухкIуллахун дуркIунни. ПIякь бивкIун, чIалан бивкIунни арцух бакъа (вана вин бесплатное школьное образование!) хIатта школавагу къуртал бан хъанай бакъашиву. Вузравун дуклан уххавриясса хавар цир? Миккугу чан-кьансса арцу аьркинну дакъарча, та дула тIиманан аьркинссаксса дулун аьркинну дур. Вари хIакьину жунма ЕГЭ-луяту бивсса мюнпат. Пуланнал духьурчагу ми арцу дулунсса каши-кьудрат, дакъанал, ка хъирив къалаяйнал бантIимур цир? Му кIулсса уссарив? Цанни учительтурал му масъала августовский педсоветирттайгу, мукунма цайми батIавурттайгу гьаз къабан? Цанни, цинявппа ца бувккун, жун му экзамен( ЕГЭ) къааьркинни, жун, оьрчI-душваран цукунсса ччай дурив, мукунсса экзаменни аьркинсса къаучин? Цанни учитель мукссава лявкIусса, лаивкIсса? Мунаща махъ зев­ххунуния бакъахьунссар. Совет заманнай, му ЕГЭ дакъасса чIумал, цинявннахь вузирттавун буххан архIалсса ихтиярду дурагурив къадиркIсса? Та чIумалгу вузру студентътурал бувцIуну бия. Амма Цасса экзамен, масала, оьрус мазралмур, Москавуллал школардайгу, Бархъаравсса школалийгу цара- цану дикIаву къатIайла бизлай бур. Москва – русскоязычный город (« русский язык» миннан цалва ниттил мазри, Бархъаравсса школалий оьрус маз чил маз хъанай бур). Дурив личIишиву? На муниятура тIисса. Шикку революция аьркинни тIийгуния акъара. Ча, ттул пикрилий, тIалавшиннардугу (КИМы) дикIан аьркинни му личIишивруцIун даркьусса. ХIакьину мукун бакъархха. ХIакьину ялатусса амру биттур баву гьахъанай бур.
Щил-бунугу учинссар, гьу, туну, цукунни жунма ччимур бакъа, цамур къабанну учин, закон ЕГЭ-лул чулух дарцIуну дуна куну. ТIайлассар, иш мукунни бусса. «КIия акьирча, кьун бутайссар» тIиссагу буссархха буттахъал учала. Нагу учиннахха, гьу туну, цинявппа школа къуртал буллалицири, мугьлат бакъа, мура шинал вузирдавун гьан хIадурнуния бакъахьунссар. Цинявппа! Цал архIал!
На чивчусса ца шанма мукъул му давугу къадайссар. На ттулва пикрира бусласисса. ЩилчIав ялув бухIлайгу акъара. Гьай-гьай, на тIимуний къадакIдаркьуссагу буссар. ХьхьичIва-хьхьичI – та экзамендалий арцу ласлай бивкIминнан ттул пикри ссанчIав къааьркинссар. Агь, вил къаттай, жува ца анавардуча ялатусса амру (хъинни-къахъиннигу къатIий) найбуна, ялувманал зумату бачIивагу жунма баяннин, биттур бан! Оьрусрайгу учивив: «мгновенно, без обсуждений и рассуждений». Ва ЕГЭ-лул хIакъираву цурда ва экзамен яла хъинмурди тIиманахь на цIуххивияв: да Пулан, ина та Совет заманнай­сса экзаменну оьрчI-душварал цивппа дуклакисса школалий цалва учительтурахьхьун дуллалисса чIумал чув уссияв, та чIумал му вил ЕГЭ чув дуссия? Улу, махъппурттуву цурда му ЕГЭ- лул хIакъираву, хъиннив-къахъиннив куну, цуманахь цIувххур? Жунма, ялату щил ци учирчагу, му хъинмурну чIалай бур. КIукунма: без обсуждений и рассуждений. Амрурду биттур бувултрал роль жуцIунна хъинну даркьуну дур. НахIу ларчIунгу дур. Ахир, жущава чIу та зев­ххуссар? Аьркинссар учительтурал ца чул бугьан: экзаменну, цуманан цукун ччай дурив, мукунни дулунтIисса( вузравун най акъаманангу, най уманангу личIи-личIину), тIий. Вузравун гьан ччай урав — дула ЕГЭ, акъарав – укуннасса экзамен дула инава дуклакисса школалий (хьхьичIара кунна). Укунсса бакIрайнласу бан аьркинссар учительтурал дуклакиминнангу, цаннагу, нитти-буттахъангу рахIатшиву даву мурадрай. Мукунсса цалинбучIаву( нажагь хьурча му талихI) гьан бан аьркинссар лаваймур идаралийн. Укунма личIарча, гьарзадра ччанналун дагьанссар. Яла ина учитель ура, акъара – личIишиву цир?
Ялагу: аттестатрайхчIин, ЕГЭ къадулурчагу, ци закондалийн бувнур инсаннаща дук­лансса ихтияр зехлахисса? Ахир, Аьрасатнал Конституциялий мукун тIийния бакъахьунссар.
Учительнал багьу-бизулул масъалалуцIун дархIуну дуссар тара ЕГЭ кунна, школалий хъанахъисса цимурца. ХIакьину учитель хъу дугьлай ур, ххулув цулуй ур, ша духлай ур, ччар дуллай ур – дукъавайсса ца зат дакъар. Дуллай хъинни. Му башттана курчIил шавай акъар­хха къурдаравсса даврихунгу машхул хъанахъисса. Харж чIивисса бунур. ЦачIу бишара учительнал харж ва футболистнал харж. ЦачIу бишара ссалчIав жаваб къадулайсса чиновникнал харжгу. Щил чулух бур лавайсса хIурмат? Учительнал ласайсса харж лавай байссар тIисса хаварду цимилгу гьаз хьунни. Буллай бакъар. Ява-гьа, цува учительгу харж лавай бара тIий уссар учин къахьунссар. Микку-тикку бувсса цIуру-кIурулул инсан чун иян айссар? Цалла тIалавшинна диян даван аьркинссар, щияту тIалав дуллай урав, муначIан. Мунаяр тихуннайгу – мурад щаллу хьуннин. Ца цувалу акъар сукку тIун аьркинссагу. Цинявппа архIал. Цакуну. Цанна аьркинмур тIалав дан къашайсса учительнал грамотность яла щинни аьркинсса? Мува ЕГЭ-лул масъала кунма гьаз бан аьркинссар ДИПКПК-равун (ул.Казбекова) лаглагаврил масъалагу. Му чIумал учительнан дуллалисса ци дуссар: лайкьсса ххуллун-харжрив, гостиницалухрив, дуки-хIачIиялухрив? Цал лавгун, кIива-шанма зуруй ласайсса харжирацIа хьуну, зана хьурча акъа, яламур мюнпат цир? На ттулва бакIрачIан бувкIмуниятура тIисса, вай ттун микку-тикку бавсса ккурчIа-чIирахаллил хаварду бакъар. На квалификация ларай дурсса учительнал ласайсса харжгу гьаз бан аьркинссар тIий ура. Цанчирча, ДИПКПК-лий цалла кIулшиву гьаз дурсса учитель лахьхьунияр хIакьину ххуйну зун хIадурди. Ххуйну зузаврих ххуйсса харжгу аьркиннихха. Ягу вай ттул пикрирду цалийннив къабукIлакIисса?
ХIатта цалийн букIлай бухьурчагума, дузрайн буккан най бакъар. Ттул пикрирдайн къаршину дур цIусса закон «Об образовании». Ххал бара, ци тIий бур микку: «С первого сентября педагог получает право повысить свою квалификацию раз в три года. Но надо помнить, что повышение квалификации не связано с аттестацией и повышением квалификационной категории. Курсы повышения квалификации нужны для того, чтобы обновить свои знания, умения. А аттестация – это вещь в большей мере статусная».
ЦIусса закондалул учительнахьхьун ихтияр дуллуну дур шанна шинай цал цалла кIулшиву ларай дуллан. Ххал барартал: педагог получает право, тIий бур. Мяшссара. Учительнай. Муксса ихтияр дусса. Амма, цумананни къакIулсса аттестация ва курсы повышения квалификации цукун най дуссарив иширайну? Ва чулийгу – щюртIру, тиккугу – мива хъуни махъру. Му на ттулла даврий бивтсса ххуллур. Цимилагу лаялавай лавгсса. Ми багьандарансса къуццутIавурттур. Учительнан харж булайсса сис­тема мархлуцIа даххана данни аьркинсса.
Ххал барартал, иш чун бивну бур: ЕГЭ дуллалисса кIанттай полиция буссар. Му оьрчI (душ) цур — преступник­рив? ХIажатханттувун ияннин му тIайла уклай буссар. Му цир – концлагерьдив? Да пулантал, чув ккавкссар зун хIажатханттувун нанисса оьрчIал (душнил) махъ хъиривацIу ( надзиратель) най? Му лихъанссар тIисса нигьаллив ягу му оьрчI (душ) подследственныйсса инсаннив? Экзамен дулаврил низам зия дурная уголовное дело дуллай буссар. Экзамен – му судрив? Цира ци низам дуссар микку зия дан ягу къадан? Экзамен дуллалиманавун ццахханну дутарча дакъа, кIулмургу хъамабитан барча бакъа, яла ци дуссар ? Амма учительнан цила чIумал харж къабуллуни, дуккаврил шин дайдихьулул бухкIуллуву ялун нанисса шинайнсса коммунальныйрду къадуллуни, цаму- цамургу миннухара лархьхьусса дагьияртту къадуллалийни, я полиция, я прокуратура школалий, «зун дагьаймур цанни къадулайсса?» тIий, уттинин щинни ххал хьусса? Цила чIумал дагьаймур къадуллалиманая уголовное дело щилли даван аьркинсса? Микку дур цилла низам: аьрза буллукун, му ххалбигьайсса. Жу ЕГЭ дуллалисса чIумал, жул чIарав я полиция, я хъиривбацIулт бацIан бара тIийгуния щилчIав аьрза къабулайхха. Хъанахъимур цир? Цанни учитель цанна дагьаймунил хъирив, цимурцагу кьадиртун, цува лечлан аьркинсса?
Суаллу гьарза хъанан най бур. Цаннила гамур буклай. Масала, учительтуран коммунальный льготарду дулунсса арцу республикалул бюджетраву диялну дирхьуну дакъар тIисса хаварду баяй.
Цаннивав хаснува му статьялунсса диялну къадишайсса, цинявппа чиновниктуранми диялну дусса чIумал? Ттун къабавссар цаягу къуллугъчинан харж чIал буллай бур тIисса хавар. Ттун къабавссар зузалан цила чIумал багьайсса харж къабуллунни тIий, му харж итабакьин аьркинма, булай инсан( чиновник) даврия укьан увсса хавар. Ягу муная уголовное дело дурсса хавар.
Арс ягу душ дуклан чунчIав гьан тIий бакъахьурчагу, нитти-буттан, чIахху-чIарахнаясса, шяравунаясса, мачча-гъаннаясса ламусрал, яхIлил (яла цайнма кIисри къатIитIлан, лахъуни къабуллан), цуксса захIматну тIалав дурну духьурчагу, цалла жипливусса, цалва къушливу аьркинмуних дулун салкьи дур­сса арцу му ца апатI- балаллунсса ЕГЭ-лух дулун багьлай бур. Цуксса дакI хъиривну дунугу. Цуксса дакI гъагълай дунугу. Цуксса думуницIа хъанай унугу. Гьунттийнин за къаличIарчагу. Му чIивисса бала бакъархха. Му инсаннал ялув бувхIусса балари. Лялиян бан къашайсса. Щархъавуния цинявппа арцуйну харж ласласисса давурттай зий бакъар.
Ци бан аьркинссар? Хьхьи­чIава республикалий образованиялул министрну зий ивкIсса Б. С. ХIажиев укун тIий ур лул­ттурасса ласласаврил хIакъираву: « А там, где она процветает, усиливается, есть один способ решить эту проблему — освободить таких руководителей от занимаемых постов…». («Дагестанская правда», 16. 01. 2012). Цукунсса руководительталли ми букьан бан аьркинми? – укун цIухланссару жухьва жува. «С класса собирали от 80 до 100 тысяч рублей и через классных руководителей передавались директорам школ. Поиск человека, способного решать КИМ, как правило, это либо преподаватель вуза, либо учитель высокой квалификации. Преподаватель вуза берет от 50 тысяч и выше. Профессор за сумму меньше 100 тысяч не возьмется писать, а можно, минуя всех, решить вопрос ЕГЭ через Институт повышения педагогических кадров. Отдаешь туда 150 тысяч и можешь рассчитывать на высокие баллы» — вана укун­сса чичрурдащалсса макьала дуссия ларгсса шинал­сса «Комсомольская правда» кказитрай (26 июнь. 2012 г.). Утти кIулссар кIа ялув жухьхьунма жува буллалисса суалданунсса жаваб. Ца жавабрайну цимурца дузал къахьунссархха. Туну, вана цамур цIусса чичру: «…эксперты минобразования Дагестана перепроверили более 4 тысяч 80-100-балльных работ. Аннулировано более 1 тысяч отметок: 550 по биологии, 415 по обществоведению и 116 по химии» («Московский комсомолец», 5 июль 2013 г.). Ахир цукунссар ва иширал? — цIуххинссар ялагу. Укунссар: «Впрочем, «пролетели» не только выпускники. Выявленные нарушения (в том числе доказанные случаи недобросовестного поведения экспертов) повлекли за собой оргвыводы и в отношении взрослых. К увольнению готовятся 30 дагестанских чиновников от образования и директоров школ, уже уволены 5 начальников районных управлений образования и 8 директоров» (кIава кказит, 5 июль, 2013 г.). Жунма бувчIуссар вай гъургъазардаву хIала буми. Гьашинунин укун­сса букьан бавуртту хьхьичIсса шиннардий къархьунни. Ххал бара: учительтал, классирттал каялувчитал, школардал директортал, преподавательтал, профессортал, Институт повышения квалификации – хIала акъасса цу ур? Шиккугу цу-унугу ца байчаранал оьрчI ягу душ сававрай, мунай (муний) дакI цIий, миннал балаллий цучIав хIала ухлай акъассар. Яла каши думанал масъаларттур шиккугу хьхьичIххуттай дузал буллалисса. Лавайсса баллу ласун аьркинмигу, ялавайсса ласун аьркинмигу нукIува кIулссар. МурчIи-къюкIсса цу ур, хъанахъимур къабувчIин?
Щинни ЕГЭ аьркинсса? Cсанни аьркинсса?
P.S.Бюхъайссар цаппараннан ттул пикрирду кьамул къахьунгу. Нарив миннал дардирдай, миннал балаллий акъара. Гьунттий бакIрачIан ци бучIавивав тIисса инсантал янилу буссаксса.
Исмяил ХIусманов, «Отличник народного просвещения»
ш. Бархъал — ш. Москав