ЧIумул тIалав бувсса школа

Махъсса шиннардий Аьрасатнаву машгьур хъанай дур онлайн журалийсса дуккаву. Дагъусттаннай цалчинсса онлайн школа «Дом знаний» тIивтIуну бур жула лакку оьрчIал, ГьунчIукьатIрал шяраватусса ТIагьиров Халипа Юсуплул арснал.
Ва школа цуппагу Аьрасатнаву хьхьичIунсса ххуттай бур, щалагу билаятрал лагрулийсса конкурсирттай ххув хьуну, дурххусса грантирттацIух лавай хъанай най бур.
Ттигъанну «Илчилул» редакциялий хъамалу уссия, ва школа хIасулгу бувну, ваний каялувшиву дуллалисса Халипа ТIагьиров.

Халипа угу-увну, хъуна хьуну ур ГьунчIукьатIрал шяраву, учительтурал кулпатраву. Ниттил дишайсса дур математика, алгебра, геометрия, информатика. Ппу Юсуп ур физкультуралул учитель. Зий ивкIун ур «ЯтIул ттугъ» колхозрал председательнугу. ГьунчIукьатIув школагу къуртал бувну, Халипа дуклан увххун ур Дагъусттаннал паччахIлугърал технический университетрал информатикалул ва технический системарттал управлениялул факультетрайн. Университетрал жяматийсса оьрмулувугу гьурттушинна дуллалисса итххявхсса студент, шамилчинмур курсирай дуклай унува, тиккува даврийнгу кьамул увну ур. Дуккаву къуртал хьунцIа зий ивкIун ур ХIукуматрал стипендиягу ласлай.

Цува зузисса центрданул каялувчинащал маслихIатгу ккавккун, увххун ур аспирантуралувун.
Дуккавриву хьуннав, жяматийсса иширттаву хьуннав хьхьичIун ливчсса жагьил, цайми дуккаврил идарарттавугу итталун агьну, оьвкуну бур Правовой академиялуву зун. Зий ивкIун ур учебно-методический отделданий, кIулшиву дулаврил программарду дуллай.

Халипай, Онлайн школа тIитIин цукун, ча пикри хьуна, мунил дайдихьу ссаяту хьуна?
– Та чIумалсса вице-премьер Толстиковал учредить дурну дия шанна проект: спецтехшкола, этношкола ва оьрус мазрал школа. На ивтунав спецтехшколалулмур проектрал каялувчину. Сейсмологиялун хасъсса статьярду чичлай уссияв. Грант дурххуну, жу му проект дузрайн дуккан дурссия. 2018 шинал на гьуртту хьуссияв «Лидеры России» тIисса конкурсрай. Пятигорскалий дачIифиналданий кIилчинмур кIану бувгьуссия. Му чIумал ца гьалмахчунал маслихIат бувна Онлайн школа тIитIин. ДачIи шин ларгуна хIадуршиндараха зий. 2019-шиналнийн щала Аьрасатнаву мукунсса школа бия бувагу ряхва, Ухссавнил Ккавкказнаву тIурча, ва хъанай бия цалчинсса школа, пандемиялия махъ чIяву хьурчагу. Инсантурангу кIулну бакъая, мукун дуклан бюхъайшиву. 2019 шинал сентябрьданий школагу тIивтIуну, на айивхьура директорну зий. Тамур даврийгу консультантну авцIуссияв, тайннал тавакъюрайн бувну, цIуну увцусса зузала даврийн аьдат хьуннин. 2020 шинал аккредитациягу ларсун зий байбивхьуру. Цакуну пандемиягу дайдирхьуна. Муниннийн жучIа хIадурну дуссия ацIазарда дарс, щала Дагъусттанная язи бувгьусса хьхьичIунсса учительтурал щаллу дурсса.
Сентабрьданий цалчинмур, кIилчинмур, шамилчинмур четвертьрайнсса дарсру хIадур дурну дуссия, яла – мукьилчинмур четвертьрайнссагу. ТIиртIуссия сайт уква лахьлан шайсса. Му сайтрай 21 азара инсан уссия лахьлай, дистанцион журалий зун ччисса школардан кумаг банну тIисса оьвчаву дурссия. Учительтурангу автовебинарду дуллай буссияв. Жул кумаграйчIин цаппарасса школардал дистанцион журалийсса даву сантирайн дагьну дия. МахIачкъала шагьрулул КIулшиву дулаврил управлениялул ва КIулшиву дулаврил министерствалулгу ми школарду кIицI лавгуна. Барчаллагьрал чагъарду жунгу буллуна. Му ххуйсса опыт хьуна жул даврин.


Циксса оьрчIру дуклай бур школалий? Ми часса бур? Цукунсса буссар дуккаврил процесс?
– Частныйсса школа бухьувкун, зий буссару КIулшиву дулаврил министерствалул биялалий. ЦIана жул школалий дуклай бур азаруннийн биявайсса оьрчIру,
Аьрасатнал 70 региондалиясса ва 20 кьатIаллил билаятраясса.
Дуккаврил процесс аьмсса школардай кунмассар, гайра дарсру дуссар. Анжагъ, дистанцион журалий. Бур оьрчIру щаллуну жул школалий дуклай бакъахьурчагу, ялун ххисса дарсру ласласиссагу, цанна аьркинсса цаппарасса предметру лахьлахьисса.
ЖучIа кIулшиву ласлай буссар цалчинмур классрая, ацIния цалчинмур классрайн бияннинсса.
Группалуву цалчинмур классрава ххюйлчинмур классравун бияннин уссар мяй-мяйя оьрчI, ххюйлчинмур классрава ацIния цалчинмур классравун бияннин ацI-ацIа.
Дуссар кружокругу. Учительтал бакъасса, оьрчIащал зий буссар психологталгу, пиша язи бугьан ччисса оьрчIан кумаг бансса профориентологталгу. Ххюйлчинмур классрая байбивхьуну, нюжмардий ца дарс дикIайссар. Ми дарсирдай буслай буссар пишардая, га пиша лахьхьиншиврул ци кIулшиву ласун аьркинссарив, цумур идаралийн дуклан уххан аьркинссарив.
Жул выпускниктал дуклан бувххунни Москавуллал паччахIлугърал университетирттавун, экономикалул лавайми школардавун.
Дуккаву багьлухссар, багьри личIи-личIисса буссар. ХьхьичIва дуклай бивкIсса оьрчIан багьа ялавай бувну буссар, цIуну бувкIминнан, 23 азарда – 25 азарда къуруш. Щаллусса шинай архIал багьа буллалиминнангу багьа чан байссар. Лахьхьин ччиминнан цащара тIиртIуну укра лахьхьин бюхъайсса дарсру дирхьуну дуссар сайтрай.
КIива аттестат ласун шайссарив зучIа дуклакисса оьрчIаща?
– КьатIаллил билаятирттаясса оьрчIаща бюхълай бур кIива аттестат ласун. Жула билаятраяминнаща бюхълай бакъар, цанчирча аттестат ЕГЭ-лул хIасиллайн бувну буллай бухьувкун, ЕГЭ тIурча, цал дакъа дуллай бакъар.

ЕГЭ цукун дулайссар зул школалий дуклакисса оьрчIал?
– МахIачкъала шагьрулул оьрчIащал дулайссар.

ЕГЭ-лул баллу цукунсса шай?
– ХIадуршин личIи-личIисса дикIай. Цавай оьрчIру бучIай урчIилчинмур классравун, цавай ацIния цалчинмур классравун. Миннал хIадуршиннагу личIи-личIисса дикIай. КIира-шанна шинай жучIа дуклай бивкIсса оьрчIал баллу лавайсса бикIай. Ларгсса шинал ЕГЭ-лул хIасиллайн бувну, ца душнил шанна дарсирал лавсунни 91-нния 95-ннийн бияннинсса баллу.

Жул мурад оьрчIру ххювардай лахьлахьи бансса бакъар, жул мурад – дарсру ссан аьркинссарив, цумур кIулшиву чув дучIи лякъинтIиссарив бувчIин бавур.
Мушакъатсса оьрчIан ци къулайшинна дур мукунсса школалий ккалан?
– Мукунсса оьрчIан жу щурущи дуллай буссару ихIсандалул программартту.
ЖучIава буссар мушакъатминнан хасъсса школа. Микку дуклай бивкIсса оьрчIругу бучIай жучIа дуклан.
Му бакъассагу, грантирттал кумаграцIух жучIа дуклай буссар Сириянава зана бувсса оьрчIру, нину-ппу тийх ливтIусса. АцIния шанна шин хьусса оьрчIругума бур цукунчIавсса кIулшиву дакъасса, цалчинмур классрал оьрчIащалгу ми щябитан хъанай бакъар.
Татарсттаннаясса идара бур хасъсса аьралий операциялий ливтIуминнал ва хIакьину гьуртту хъанахъиминнал оьрчIал кIулшиву ласаврих багьа буллалисса.

Миллатрал мазру лахьхьаврил ялувссагу дуссарив зул школалий дарсру?
– Жу байбивхьуссияв миллатирттал мазру лахьхьин бансса дарсру чичлай. Вайми мазурдий дарсру дишинсса учительтал лявкъуна, лакку мазрай чичинсса къалявкъуна. Ттухьвагу цIухлан бикIай лакку мазрал дарс дишинсса учительтурая. На ттунма кIулми маслихIат бара, амма мукунсса учительталгу чансса бур.
Дистанцион журалий дарс дишаву дакъасса, буссарив школа ялагу ссахачIав зий?
– Жу ялагу зий буру учительтуран кумагрансса ярагъ ххал бигьавриха.
«Фонд содействия инновациям» тIисса идаралул грант духхарду 2022-23 шиннардий, «Старт искусственному интеллекту» тIисса конкурсрай ххув хьуну. Жул пишакартурал ххал диргьунни приложение учительнал бишайсса кьимат ца шинал хьхьичIва кIул буван бюхъайсса. Муний къабавцIуну жу ххал дигьлай буру чIумул тIалавшиннардацIун даркьусса приложенияртту. ЦIана жу дакIний буру итадакьин мобиль телефоннансса приложение, оьрчIал дарс лархьхьуну дурив-дакъарив ялув бацIан нитти-буттахъан кумагрансса.
Приложениялул цала ххал увайссар оьрчI дарсирайн цуксса хIадурну урив, лях лавгмур суаллу булайссар. Щаллуну лархьхьуну дурив, дакъарив кьимат бишин шайссар. Агарда, щаллуну лархьхьуну дакъахьурча, приложениялул бусайссар цIунилгу хIадур хьун багьлай бушиву. Му приложениялул дуклаки оьрчIангу кумаг буллай бур, нитти-буттахъангу, учительтурангу. Масалдаран, оьрчI ур дарс буслай, агарда, агьамсса суал лях гьарча, приложениялул оьрчI ацIан увну, суал буллай бур. Ца-кIива зурува зузи дансса пикрилий буру ва приложение.

Буссар ца цамургу инструмент, жучIанма дуклан бучIаннин, хьхьичIми классирттаву къалархьхьуну лирчIсса тема хъирив лаян даврил ххуллий зузисса, жу мунийн «Граф знаний» учару.
Буссар цаймигу инструментру: дистанцион журалий зий бухьувкун, даву биттур дуллалийни тихун-шихун къабуругланшиврул, жу бихьлай буру вип-камерарду.
Ттигъанну зул школа ххув хьунни ПаччахIлугърал Думалул баян бувсса конкурсрай. Буси муниягу.
– Му бия «Образовательный союз» тIисса организациялул баян бувсса конкурс. Школалул администрациялул зузалтращал учительтураща шайссар чичин аьрза, идаралун мюнпат бикIансса проект зузи дан ччай буру тIисса. Жугу жула уртакьтал цачIун хьуну, мукунсса аьрза чивчуссия. Щала Аьрасатнава азаллийсса аьрзарду бия та конкурсрайн, ряхва номинация бия. Жул аьрза итабавкьуна. Заочныйсса экспертизалул ххал бувну, жу ряххилчинмур кIанттай бияв. Тийх личIи-личIисса давуртту дан багьлай бия. Экспертътал бия МГУ-равасса, цайми школардаясса. Жун ци проектрив, арцу чун ишла дан дакIний буссарив буслан багьлай бия. Яла жу командарттайх бавчIуну, жул хьхьичI бивхьуна мурад зувира минутрал дянив стратегия ххалдиргьуну, экспертътурал хьхьичI дуруччин. На цинявннал хьхьичIун увккун бувсъссия жула ци стратегия дуссарив. Му этапрая махъ, экспертътурал хьхьичI гьарца номинациялий шан-шама инсан личIи увуна дебатирдайн.

Микку буллуна кIулшиву дулаврийн багьайсса суаллу. Масалдаран, искусственныйсса интеллект хъинссарив, къахъинссарив тIисса. Ца команда аьркинссар тIий, вамур команда къааьркинссар тIий, цаламур хIучча бацIан бан багьлай бия. Экспертътал ялув бавцIуну, цуманал анаварну жаваб дулайрив ххал буллай, тIайласса жаваб дурив, дакъарив ккаклай бия. Хъиривмур кьини ПаччахIлугърал Думалуву хIасиллу баян бувна. Конкурс цурда хIасул даврил мурад бур гьурттучитал куннащал кув кIул бувну, конкурсрай дирхьусса мюрщисса проектру гьарза-гьартагу дурну, щала Аьрасатнаву зузи дуллансса. Му грантран дурххусса арцу махъ-махъ дулунссар. На нукIура кIицI дурсса жура ххал диргьусса мобиль приложениялух арцу ласлай бакъассия, жу му жура учредить дуварду. Амма приложение вайми школардан кумагран итадакьинсса технический сервер ххал дигьин кумагрансса арцу духхаву мурадрай гьуртту хьуссияв конкурсрай. Февраль зуруй байбишинссар му приложение зузи дуллай. Ми приложениярттал разработчикгу ур ттула хъиривчуну зузисса шяравуоьрчI.
Буссарив пикри зула школа цайми кIанттурдайгу зузи бансса.
– Москавуллал областьрайсса Одинцово шагьрулий жу тIитIарду филиал. ПаччахIлугърал Думалуву ца депутат буслай бия школардая оьрчIру лаглай бушиву, онлайн журалий лахьлахьаву тIалавну душиву.
Мунил савав духьунссар ца чулуха школардал ургъил хьхьара шаву, вамур чулуха – нитти-буттахъал цайнна жаваблувшинна ласласаву. Мукун оьрчIру школардая лаглай бухьувкун, Онлайн-школарду тIалавну бур. Аккредитациягу, лицензиягу ду­сса бувагу ряхва школа бур щала Аьрасатнаву, миннул сияхIрай бур ца жулссагу. Вайми школарду зий бур лицензия дакъанма.

Диссертация ци темалия чичлай ура?
– Сейсмологиялийн дагьай­сса темалуха зий ура, аьрщарал структура ххал дигьавриха. Аьрщи сукку хьуний сейсмодатчиктурал ми сияхIрайн ласайссар. Дагъусттаннай ацIния мукьра дуссар сейсмодатчик. КIулсса куццуй, аьрщи сукку шай кIийлва щатIи бивщуну. Аьрщарал структура ххал диргьуну, цал сукку шайхту, кIилчинмур щатIул бущи кIул бавриха зий буссияв. Мяъданну виттирикIин чIярусса арцу харж хъанай духьувкун, жу мукун ххал дигьинсса чаранну ляхълай буру.
Ца ппурттуву ина ияв «Кубок Лакии» ва «Лига Лакии» турнирдай чялишсса гьурттушинна дуллай.
– 2017 шинал хIала увххун уссияв жула ГьунчIукьатIралгу хьхьичIунсса команда духьувкун. Капитанну уссияв. Яла школалул буруккинттая къаиллай, на му бигар ттуятува яла гьан бувссия. ЦIанакул ГьунчIукьатIрал командалул капитанну уссар Жамалуттин ХIажимирзаев, жула Зиябуттиннул чIивима оьрчI. Ва турнирданул цалчинсса ххуйшиву дур лакрал жагьилтал куннащал кув кIул шаву, жула шяравасса бакъа, цайми шяраваллавассагу. Масалдаран, ттуятува гъалгъа тIурча, турнир дайдишиннин ттун жула лакрал цайми щархъаясса оьрчIру къакIулссия, цIанакул ттун кIулли зувира-мукьцIалла шяравасса оьрчIру. Мукунсса кIулшивугу чIявусса иширттаву дучIину лякъай.
Барчаллагь хъунмасса Халипай, тIайлабацIу баннав!
Уттигъаннугу Халипа Тагьиров гьурттусса командалул дурххун дур Грант «Фонд содействия инновациям» организациялул «СТАРТ-1» программалий.

Зулайхат Тахакьаева