Тазкиратрай* дурсса чичрурдава

МахIаммад Буттаев ия гьарца чулуха итххявхсса, гьунар бусса инсан. Аьлимчу хIисаврай акъассагу (тарихирттал элмурдал доктор), ванал цIа машгьурну дия хъинну хьхьичIунсса журналист, публицист хIисаврайгу, лектор ва ректор хIисаврайгу. Ванал кIулшивуртту ва аькьилшиву диял хьунссия хъуни-хъунисса даражарттай давугу, дуниялгу нани дан. Жул пикрилий, хIатта лайкьну чIаланссия, ччарча Дагъусттаннал, ччарчагу Аьрасатнал цIания чил билаятирттайн вакилну, дипломатну тIайла уккангума.
Ми гьарца затирттацIун МахIаммад Буттаев, оьрмулул 17 шинаву фронтрайн лавгун, та щалвагу дяъвилул цIаравух увксса инсангу ия.
Цуксса хIайпнугу, чичу хIисаврай, МахIаммад Буттаевлул лакку мазрай чивчумур хъинну чансса бакъа бакъар. Ниттил мазрай итабавкьуну бур анжагъ ца лу – «Ккурккуллал хъярчру».
Му кIанттугу хIисавравун лавсун, жун пикри хьунни МахIаммад цува сагъну унува дунияллийн бувксса «Верность традиции. (Записки из блакнота)» тIисса луттиравасса цаппара асарду лакку мазрайн бувцуну, «Илчилул» буккултрачIангу биян бан, лакрал лайкьсса арснаясса ссайгъат хIисаврайгу, бусравсса аьпа хIисаврайгу.

МахIаммад Буттаев

* * *

На ттула хушрай нава аьрайн най ушиву кIул хьуна шаппа. Му чIумал ттун хьуну дакъассия ацIния арулла шин. Ихтилат багьуна на лаххансса янналия.
Ппу: – Лаххи духсса затру. Ми вища укуннагу ласунтIий бакъарив.
Нину: – Лаххи яла ххуйми янна. Душманнал хьунийн духсса лаххиялуву къауккайссар.
Хъиривмур кьини ниттил дурккуна цилла вичIахсса мусил вичIилусру, кания ливккуна кIисса ва ми тапшур дуруна шяраваллил советрал председательнайн:
– Ма, буван бара заводрай вайннуя ттул арснахьхьун булунсса ярагъ. Ссил дуллуна цилла каниш. Буттал бувцуну увкIуна военкоматрал хьулухун кIиллулгу бувнасса чу.

* * *

Ттул биография ляличIисса бур тIун бикIай. Мяйжаннугу, ацIния арулла шинаву лавгун ура фронтрайн, ацIния урчIра шинаву хьуну ура коммунист. 1941-кусса шинал мукунсса тагьар ляличIиссаннун ккалли хъанай дакъая. На кунмасса азарахъул чIунархIал оьрчIру та ппурттуву цакуну хъуни хьуну бия, най бия аьрайн. Жу бакъаявча ляличIисса, чIун дия ляличIисса.

* * *

Кув чIумал цIухлан бикIай, цумур дия аьрай инара дирчусса кьинирдава ца яла хъунмур ххуттайн ласунсса тIий. ЗахIматну бикIай му суалданухьхьун жаваб дулун, цанбакъарча, мукунсса кьинирду хъинну чIярусса диркIун тIий. Му бакъассагу, сайки цинярда къювурду ва дардру, пашманшивуртту ва буруккинтту чIумул хьхьара хьун бувай, хъин дувай щавурду. На ивкIра аьрай, дяъви байбивхьуну къуртал хьуннинцIа, амма ливчIунна икъавкIуна, сагъну. Циваннив къакIулли. Дяъвилий сагъну личIайсса хатIалийри, цанбакъарча, тиккусса бивкIу – му ляличIисса зат бакъану тIий, вардишсса зат буну тIий.
Талатаврил майданнивсса бивкIулул ццах къабутайссар, мунил сававгу хIучI бакъасса къучагъшиву дакъар, тикку бивкIулия нигьа услансса вил чIун дакъассар. Госпитальлайсса кьинирду къахIисавну, на хIура къавхьура фронтраяту. ЦIаравух увккун най, диртсса азардахъул километрарду. Дирххьунссар аьрщарал ацIвахъул кубометрарду-траншеяртту, хунтIуллив, землянкартту, блиндажру, гьаврду…Гьарца ххунтIа дуккайтаригу, га ттулла гьавну хьунссар тIисса бикIайва ттун пикри.
Амма буллусса му суалданухьхьун жаваб къадуллунура кьаритан ччайгу бакъар. «Цумур кьини язи дугьави?…» Ттул жаваб укунссар: «Дяъвилийсса шаннагу шин ва 291 гьантта».

***

Ноябрь зурул 7-нний 1945-кусса шинал на увкIссияв зана хьуну дяъвилия. На увкIун хъиривмур кьини буттал цачIара дуцири затру дуллуна лекьа-пIякьу хьусса шагьрурду-вирттал (города-герои) ччаннай бацIан бансса кумаграл фондран. На дяъвилия увкIсса ххаришиву цихьва хьхьичIва-хьхьичI бувсъсса чIаххувдушнин ниттил бахшиш бувна цила оьлил бярч.

***

Та чIумалва Бисмарклул куну бур: революцияртту хIадур дайссар генийтурал, бартдигьайссар фанатиктурал, миннул бакIлахъия датIайссар магълустурал. Аьрасатнаву хьхьичIун ливчуну бур магълустал, халкь кIура баен бувну бур кьаридсса зузалтрал кьюкьрайн, личин дурну дур щалагу миллатралсса байминнал бакIру. ТIисса-тIийнма буру хьхьичIуннайшивурттая ва тIайлабацIурттая. Цаягу миллионернал цанна хьун къадайсса ттуршамасса шартIирдай цивппагу яхъанай, булувкьуну бия жулва ялувми капитализм пуч-палачат дуллай. БайкъалитIавай буслай бия щялмахъру, хъяврин буллай цаламигу, чилмигу агьали.
Ахиргу, цахъи аглангу хьуну, дунияллух ябивтукун, циван къалякъиви, ляркъунни социализм капитализмалул магърай.

* * *

Авадансса бакъар ттул Дагъусттан. Амма шикку инсан ккашил ивчIан къабюхъайссар. Хъинну цIакьсса дуну тIий зунттал халкьуннал куннал чIарав кув бацIаврил аьдат.

* * *

Цумарив ца машрикьуллал аькьил тIий ивкIун ур: «Инава цIуллуну яхъанан ччай ухьурча, бювхъуссаксса чIявуну ябитлату щюллисса урттух, экьинанисса щинах ва бакIрал ххуйсса хъанних». Микку цаннал чIявукIулну цIувххуну бур, му шамилчинмур маслихIатрай гьашиву дурну ацIан къабучIиссарив куну. «Агарда щюллисса урттухгу, экьинанисса щинахгу къауругларча, хъамитайпалух ялугьлансса гъирагу цийнува лещантIиссар», – куну, жаваб дуллуну дур аькьилнал.

* * *

Вана, цIунилгу увкIун ура ттула буттал шяравун, Ккурклив. Сайки шин хьуссия къаувкIун. Цаннияр ца ххарисса хьунаакьавуртту. Лагмава ттула мачча-гъанми: чув буссар мунияр хъунмасса талихI. Инавагу ччисса, винмагу ччисса инсантал. Ххишала шай оьрмулухсса ччаву, ялапар хъанансса гъира.

* * *

Буттал дия кIира щарсса. Ниттил на ца акъа акъасса ияв. Буттал ттущалсса занакьулушин кьянкьа-кьурчIисса дия. Арулла шиннагу хьуннин мунал на гьан айвав хьхьувай балчан канаки бан. «ЩютIа тIий, лахъсса чIурду буллай иликIу – балчан нигьа къабусланшиврул, – учайва буттал.
– Инсан чIарав усса чIумал, чу ххуйну канан бикIайссар. Вивунна нигь дагьларча, кирпитIру лалухъи».
Лагайссияв на ницачIангу, ттукрал пара ххилангу. Изан айвав кIюрххил ччяни. Занай икIайссияв ачIаччаннах. Так дарсирдайн нанийни лаххайссия буттал духсса усру ва мачIру дирзсса хIажак.

* * *

Ккурккул. ЛяличIиссара дикIай шиккусса кIюрх. КIяла-Муруллул ххяллу чанна лархъун дуссар ххяххабургъил мусил тIинттаву, яларай, Вирияллил даралувух, тIурча, ттигу даркьунна дуссар куклусса ттуруллул пардав. Му пардавгу кIиххядуккан дуллай, ливчуну най буссар чIаххувсса ЧукIуннал шяравату нанисса машинартту, дучрайсса бурттигьалт: бущилий най буссар, ччя-ччяни бияншиврул Гъази-Гъумучиял базаллувун.
Цаппара хIаллава лавхъра Арияллил хъачIрайн. Авуршиву дунияллул! Ххуйшиву чIалачIиндарал! Янилу тIитIлай дуссар, ЦIахъардал-Къуманивату дайдирхьуну, ВацIилул бакIрайн дияннинсса аьламатсса панорама. Уртту-тIутIавун ва мурхьирдавун дахьларгсса ВицIхъиял щаллагу дара тIитIидаркьуну дуссар вил ччанналу. Занай ивкIра, укъаччавай, оьрчIнийва ххира хьусса, щакъалиххайсса жегъир ххуллурдайх.

* * *

Ца базилухь ниттил увкуна:
– Хъинбала булува инсантуран, му вин винмагу махъунмай зана шавантIиссар. Ина ттул ца акъа акъара. Хъинбалалул ина уруччинтIиссара.

* * *

1971-кусса шинал октябрьданий нину на дурцуссия ттучIанна шагьрулийн.Ца кьини на увкIра шавай ссят хьхьунил 9 хьусса чIумал. Ина чIал циван хъанай ура куну, ниттил ттуй аьй дуруна, на къанай ухьувкун, цурда пикрирдай диркIшивугу бувсун. Ттун му тIааьнгу бивзуна, хIазгу бивзуна. ТIааьнну бия, оьрчIахун кунна, ттухунна дайдизансса нину душиву. Вамур чулуха, хIазнугу чIалай бия: нава увкIун махъгу шава ттул арс, ниттилгу арснал арс, Якьуб акъая. Нинугу духьунссия, му нукIува увкIун, тамур къатлуву шанай усса ххай. Цанбакъарча, зунттал кIанттайсса инсантурал багьу-бизу мудангу мукунсса бивкIун тIий.

* * *

Ца-ца чIумал дучIайссар чIун, дурагу ца-кIира дакьикьалул мутталий инсаннан бивкIулул ва буккулул дянивсса бази-кьутIи цанналу дан багьлагьисса.

* * *

Сайки ссалчIав багьа бакъасса инсантурал увкумуних ягу дурмуних аьркинссакссаннияр ххишаласса къулагъас дуллай, жува ми, жунмавагу къакIулна, лахъа-хъун буллалиссару.

* * *

Оьрус мазрай – мама, гуржи мазрай – нана, ингилис мазрай – мазе, итальян мазрай – мамо, армани мазрай – майр, немец мазрай – мутер, азирбижан мазрай – анай, къумукь мазрай – аннам, лакку мазрай – дада (нину, баба), яру мазрай – баба, эбел, лазги мазрай – диде, табасаран мазрай – дада. Эгье-гьей, гьарца мазрай ва махъ сакин хьуну бур мукьра хIарпирая! Гьарца мазрай тIааьнну, ттюнгъану, бюхханну баллайгу бур вичIилун.
КIулссания цими ххаржан гъаргъссарив зунттал арантурал, хъамитайпалул ас-намус буруччаврил ххуллий!
Хъамитайпалул гъили буллай къабивкIссания, бявкъунува бикIанссия жула ужагъ.
Дунияллийх увккун мукьах инсаннал зумух ласайсса махъну хъанай бур дада.
Аьрай жан дуллалисса аьскарнал зумух ласайсса махъва-махъсса махънугу хъанай бур мува дада.
«Хъамитайпалухсса ччаврилли аьрщарайсса цинярдагу ххуйшивуртту хIасул хьун дурсса», – куну бур М. Горькийл.

* * *

ХIайраншиву иширал, ххуйшиву, нахIушиву чIун ларгун махъсса хьунаакьаврил: лащаву ванил цила ниттиха – сагъсса нину хханссар. Къашавайсса чIумалгума ванил ниттил бакIрал ххуйшиву ххишаласса дия чIявусса цIуллу-сагъминнаяргума. Ниттил цила лишаннава ванийн тапшур дурну дур ца яла язимур – нурданул бизлазисса пиш. Дахьасса ябивтукунгума (ламус хъанай, лахъину ялугьлангу хъанай акъара), ттуву цIунил цIулаглай бур буцири асарду, ххишала хъанай бур оьрмулухсса гъира…
ЧIаравва щяивкIсса ттула ххуйсса дусналгу багъишла итийча, цахьва гьарзад къабувсун тIий. КIул хьун хъина ванан ссая гъалгъа тIий буссарив ттул кIунттихьсса мандолина… Му кIулссия танин, кIулссия ттун…
Лакку мазрайн бувцуссар
Руслан Башаевлул