«Хъаннил буруккинтту ттул дакIнивун бюххай»

Цила оьрмулул чIяруми шинну мудангу жяматран бусравну, сий дуну бивкIсса «Зунттал хъами» журналданий зий гьан дурсса, журналданул даража гьаз бан хъунмасса захIмат бивхьусса, гьунар бусса журналист ва жаваблувсса каялувчи Аьжа АьбдурахIмановал (Хаппалаевал) цIа республикалул журналистътурал дянив ххуйну кIулссар, ванил макьалартту буккултрал гъирарай дуккайссар.

Цинмарив жагьилний журналист хьунсса пикривагу къабивкIун бур, творчествалул чулухунмайсса гьунар бивкIнугу. Ванин хиял бивкIун бур чил билаятирттал мазурдицIун дархIусса элму ахттар дуллан­сса. Амма пишалул ххуллу цамур куццуй багьну бур. Бюхъай, иш мукун багьавриву ванин бахтти хьуну бикIангу. ЦIанихсса шаэр Юсуп Хаппалаевлул душнихун ци дахчин бюхъайссар цила хиял дузрайн буккан бан учинссар, амма, Аьжал цила тIийкун, Юсуп Рамазанович тачIав оьрчIал цIаний щилчIав хьхьичI къаацIайсса ивкIун ур. Гьарицаманал цала хIарачат бан, цалва ххуллу лякъин аьркиншиврий мукIруну ивкIун ур. Ххюва оьрчI бусса хъунмасса кулпатраву, мукьа уссил дянив хъунма хьусса Аьжагу дуккавриву, давриву хIарачат буллай аьдат хьуну бур.

Ванин чIивинийва хъунмасса гъира бивкIун бур ингилис мазрах. МахIачкъалаллал 2-мур школалий дуклакисса душнил тавакъю бувну бур нитти-буттахь, ингилис маз лахьхьин буллалисса 1-мур школалийн гьан бувара цуппа куну. Мукун, мукьва класс къуртал бувну махъ, бувкIун бур ва 1-мур школалийн. МуницIун, ингилис мазрахсса гъира хъиннува ххишала хьуну бур хъунама уссу Рамазан Дагъусттаннал университетрал чил мазурдил факультетрай дуклан икIайхту. Школалий лахьлахьимуний гьашиву къадурну, институтрал программардаймургу лахьхьин хIарачат буллалисса душнин институтравун бухханнинма ххуйну кIулну бивкIун бур маз. Бувххун бур Педагогический институтравун чил билаятирттал мазурдил факультетрайн.

– Та дия «оттепель» къуртал хъанахъисса чIун. Цала пикри ахттар бан сикъавсуми давурттая буккан буллалисса, дуснакьирттавун бакьлакьисса чIун… Щалагу Аьрасатнава жучIанма най бия аьлимтал, профессортал, лавайсса даражалул пишакартал. Миннал аьркиншиву бувчIусса Пединститутрал ректор АхIмад МахIаммадовлулгу циняв цачIанма кьамул бувну бия. Мунийн бувну, та ппурттуву жул кафедралий бия яла гужми преподавательтал. Жул факультетрал аргъ дирзун дия, кафедралул цIа бюхттулну дия. КIулшивурттугу хъинну ларайсса дулайва, – дакIнин бутлай бур Аьжа Юсуповна.
Институтраву ва дуклай бивкIун бур лавайсса кьиматирттай, ххюрагу шинай бивкIун бур курсрал старостану, факультетрал чIяруми мероприятиярттал сиптачину ва сакиншинначину.

Инсаннал хасият, гьунар, бюхъу-хъит оьтту-ттурчIавух ирсирай буллуну бикIай. Аьжал оьрмулул, пишалул ххуллийсса лайкьшивурттал хIисав-сан дуллалиний, бувчIлай бур ва ниттил ва буттал чулухасса мархралгу, ичIурасса тарбиялулгу иш бушиву. Халкьуннал шаэр Юсуп Хаппалаевлул ва хьхьичIунсса учительница, чIярусса шиннардий МахIачкъалаллал яла сий думур 13-мур школалий зий гьан дурсса Шамсиятлул кулпатраву ца бакъа бакъасса душ, мукьа уссил ссу. Амма бакъая ва ччи-ччимур буллай бивтсса хъихъи душ. Бакъая царагу ичIаллил даврия мурахас бувну. Бухху-букку, хъамал чан къашайсса Хаппалаевхъал кулпатраву дукра даврил, диша-дукьаврил, марцIшиву даврил хъар мудангу ваний диркIун дур. Гьай-гьай, ца бакъа бакъасса душ ххишалану ххирассагу бухьунссия, амма мунил къамурахас бувну бур Аьжа тарбиялул кьянкьасса тIалавшиннардая. ОьрчIал тарбиялух, вай захIмат буллай аьдат баврих нитти-буттал хъуннасса къулагъас диркIун дур.Юсуп Рамазанович аькьилсса, иш кIулсса инсан ивкIшиврия буслан бикIай ва кIулми. Цамуния къатIурчагума, цинявппагу арсурвавран буцинсса душру ванал цала лявкъуну бур, буттах вичIидишавриву арсругу къабявкьуну бур. Цинявппа кулпатру цIакьсса, цаннан ца бувчIлачIисса, цаннал хIурмат цаннал бусса хьуну бур.

– Ттул буттал ппу ивкIуну ур арснан (ттул буттан) шанна шин хьусса чIумал. Ва ца акъа акъасса арс ухьувкун, ниттин Аьжан (ванил цIа дирзун дур ттун) ванан ччяни щар дуцин ччай бивкIун бур. Буцай душгу хъунмасса кулпатравасса ччай бивкIун бур, чIарав ацIанма икIаншиврул. Буттал нину цурдагу чIумух бурувгун чантI кусса, инсаннал цIуцIаву уртту-щинай хъин дан кIулсса диркIун дур. Цила тIийкун, уздансса тухумраясса, хъунмасса ххуйсса кулпатравасса душ бувцуну бур. Щар дурцусса чIумал буттан 25 шин диркIун дур. Нину Шамсият ванаяр 8 шинал чIирисса дия. Ва буттал къатлуву хъунма-хъунмур душ бивкIун бур. Ниттил ппу АьбдурахIман ивкIун ур дурккусса, хьхьичIунайсса инсан, ххуйсса багъманчи. Революция хьуннинна ва цала буттащал МичуриннучIангума лавгун ивкIун ур. Шяраву ччима мяш хьунсса багъ бивкIун бур вайннал. Шяраву цала къатраву цалчинмур «светский» учкъула тIивтIуну бур. Большевиктурал партиялувун хьхьичIа-хьхьичI ва увххун ур. Ванал хIурмат агьалинаву муксса лавайсса бивкIун бурхха, му шяраваллил советрал председательну увчIуну ур.

Ттул нитти-буттал хъатIи бувсса кьини (ва бутта увсса кьинигу хъанай дур) байбивхьуну бур Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъви. Вара кьини, Хъун хъатIи бувну къуртал шайхту, аьпалухьхьун ларгун дур буттал нинугу. Аьрайн уцайсса оьрмулуву акъанугу, ниттил ппу дяъвилийн увцуну, ххюва мюрщисса оьрчIащал лирчIун дур ниттил нину. Ттул буттангу кIивагу кулпатрал къайгъурду буллан багьну бур. «Уссугу, арсгу» учайссия ниттил ниттил жул буттайн, – буслай бур Аьжа.
Дурккусса, нахIу-хIалимсса, куннал хIурмат куннал бусса кулпатраву хъунма хьуну бур Аьжа.
ТачIав дакIния къадуккай Аьжан цащала архIал ца кулпатраву ялапар хъанай диркIсса Мариян-дада. ОьрчIал тарбиялул ца хъар ванилгу лархъун дур. Аьжал бусласимунийн бувну, чIявусса магьри, бусалартту, дуаьрду кIулсса, ххуйну Кьуран кIулсса, дин-чак дусса диркIун дур.
– ДакIний дур Юрий Гагарин аьламравун левхсса чIумал, нава Мариян-дадахь, аьламравун левхсса Гагариннун ссавруннай цукунчIавсса Аллагь къалявкъуну ур куну, ганил ттуйнма хъинну дяъви бувсса чIун, – буслай бур Аьжа.

Дяъвилул шиннардий саллатIнал эшелонну нани­сса чIумал Юсуп Рамазанович мудан вокзалданийн уккайсса ивкIун ур, лак бурив, аьркинсса цичIар дурив ккаккан, бацIансса кIану бакъами шаппай буцин. Цал мукун увксса чIумал бакIрайн багьну бур ласгу дяъвилий ивкIуну, душгу цIал дирну бивкIуну, цуппалу ливчIсса, цанна гъаншиву дусса Мариян. Бувцуну бур цачIанма. Оьрмулухун вайннал кулпатраву ливчIун бур Хаппалаевхъал оьрчIан аякьа дусса аму дадал кIану бувгьуну. Мариян-дадал бувцуну занай, Аьжал оьрчIшиву хъунмурчIин буттал шяраву ХьурукIрав ларгун дур, яла тIааьнми оьрчIшиврул лахIзардугу кIиччаллицIун бавхIусса бур.

Институт къуртал бувну махъ, Аьжа, хьхьичIунсса студентка хIисаврай, бацIан бувну бур зун кафедралий, шиччава аспирантуралувунгу гьан бансса пикрилий. АрхIала зий бивкIун бур Дагъусттаннал тарихрал музейравугу. Арулла шин дурну дур ванил Пединститутрал чил билаятирттал мазурдил кафедралий зий.
1977-ку шинал сентябрь зуруй, Фазу ХIамзатовнал оьвкуну, бувкIун бур «Зунттал хъами» журналданий зун. Ца шинай корреспондентнугу бивкIун, яла лакрал журналданул редакторну бивтун бур. Журналданийсса даврил дайдихьугу дакIний личIансса командировкалия хьуну дур.

Ца ппурттуву, перерыврал чIумал Буйнакскийл кIичIиравусса янналул ттучандалийн бувхсса Аьжан оькки дирзун дур Хасавюртуллал фабрикалий къаусттарну дурурххусса хялатру. Даврийн бувкIун, цила рязибакъашиву бусласисса Аьжахь жаваблувсса секретарьнал увкуну бур: «Насу та фабрикалийнча, ци тIарив ккакки тайннал», – куну. Макьала ххуйсса хьуну дур. Обкомрал заседаниялийгума ххал диргьуну, чаран лякъин тапшур бувну бур.

Тания шихуннай Аьжал чIярусса ххуйсса, заманалуцIун дархIусса цIушиннарду дурну дур журналданий. Ттизаманнул обществалул цIурювкьусса масъалартту гьаз буллалисса ванил макьалартту, оьрмулул ва захIматрал лайкьсса ххуллу бивтсса инсантураясса очеркру гъирарай ккалай бур буккулт хIакьинусса кьинигу. Аьжал тIиртIуну, цIанагу дуссар журналданий «Оьрмулувасса иш» тIисса (цIубутIуй «И так бывает» тIисса рубрикалуву дуккай­ссия) буккултран хъинну ххирасса жанр.
Шиккува кIицI лаган, Юсуп Рамазановичлул сипталийри журналдануву рангирайсса вкладыш дуллан бивкIсса. Ванийнугу та ппурттуву журнал хъиннува ярг хьуссар, ххуй хьуссар. Махъ щалва журнал рангирайсса буклан бивкIссар. Мугу таний жаваблувсса секретарьну бивкIсса Аьжал сипталийну ва Фазу Аьлиевал хIарачатрайну.
Журналданул хъунмур редактор Фазу ХIамзатовнангу Аьжал кьадру бия, бищайва ванил захIматран лайкьсса кьимат.

Аьжавусса гьунаргу, гьавасгу чIалай, тIайла буккайва пишакаршиву гьаз дансса практикардайн Аьрасатнал кказит-журналлайн. Ххуйну дакIний дур Аьжан «Советская женщина» тIисса, мукунма та чIумал хъинну сийлий бивкIсса «Работница» журналлайсса, пишалул ххуллий чIявусса затру лавхьхьусса практика.
Аьжа бур обществалуву хъанахъимуних цила бургаву, цила пикри бусса инсан, цила хатI бусса, гьунар бусса журналист, ххаллилсса сакиншинначи ва каялувчи. Зузиссаксса хIаллай ва мудан хIарачат буллай бур цила пишакаршиврул даража гьаз бан. ЧIун дур-дакъар къаувкуну, занай бур командировкарттайн, Дагъусттаннайх бакъассагу, республикалул кьатIувгу. БувчIлачIисса зат бур, укун зузисса журналистнал макьалар­ттугу буккултран ххуй дизайшиву, тIалавну дикIайшиву, каялувчитурангу изданиялул сий гьаз дуллалисса зузала бусравну икIайшиву.

Республикалул кьатIувсса командировкарттава Аьжан мукунма дакIний бур Къазахъисттаннайнсса аьрххи. Къабяйкьинссара республикалул журналистътуран Актау шагьрулийнсса ххуллугу тIивтIуну, жула лаккучу Юсуп Шахшаевлул каялувшиндаралусса Дагъусттаннал диаспоралущалсса дахIавурттал дайдихьугу Аьжал дурссар учирчагу.
– Яла дакIний лирчIсса вила макьала, яла ххирамур героиня цумур бия? – куну цIувххукун, Аьжа буслай бур гьарицаннул цала аьш кьариртшиву цила дакIниву.
– Ттун дакIний дур гьарица макьала, цанчирча, на хIарачат буллай бивкIра гьарнан бюхханмуния, асар хьунмуния, цIуцIи кIанттурдая чичин. ДакIнийри, Муса Маннаров аьламравун левхсса чIумал, Фазу ХIамзатовнал тапшур бувна, Москавлийн лавгун, космонавтнал кулпатращал хьунабакьин. Наилящал ихтилат буллалисса чIумал арс, духьунссия ганан 4-5 шин, левчуна увкIун, «Ина ттул щалагу дуниял» тIий, ниттийн хъямала агьуна. Му цIа дуллуссия макьалалунгу. Ххуйсса материал хьуна. Буккултрангу ххуй дирзун дия.

Ттула макьаларттал героиняхъул ттун циняв ххирар, гьармуний дакI цIий бикIара. Гай­ннул ххуллул дуламанттайх архIал най бура, хьумур, ккавкмур ттула дакIнивух, къюкIливух итабакьлай бура. Гьай-гьай, яла яргмур ттул героиня Фазу Аьлиева бия, – буслай бур Аьжа Юсуповна.
Сайки ххюцIалла шинай журналданий зий бивхьусса захIматрахлу Аьжа лайкь хьуну бур личIи-личIисса наградарттан: Дагъусттаннал ХIукуматрал, Аьрасатнал Журналистътурал союзрал, Щалагу Аьрасатнал Хъаннил союзрал чулуха­сса Грамотарттан ва Барчаллагьрал чагъардан, «За укрепление связей между народами» тIисса, Къазахъисттаннал ХIукуматрал чулухасса ХIурматрал грамоталун, халкьуннал шаэр Фазу Аьлиевал медальданун. Аьжа Юсуповна мукунма лайкь хьуссар журналистътурал дянив сийлийсса «Мусил барзу» премиялун ва «Терроризмалийн къаршину» тIисса республиканский конкурсраву 1-мур премиялун. 1980-ку шиная шихунмай хъанахъиссар СССР-данул ва Аьрасатнал Журналистътурал союзрал член. Ва бур Дагъусттаннал культуралул лайкь хьусса зузала. ХIакьинугу буккултран тIалавну дур, ялугьлай бур ванил публикациярттах.

Аьжа Юсуповнал опытгу, кIулшивурттугу дучIи ляхълай дур жагьилсса журналистътуран, зузалтран. Мукьра шинай «Теория и практика редактирования» тIисса дарс дихьлай бу­ссия ва Дагъусттаннал университетраву, журналистикалул отделениялий. ХIакьинусса кьинигу ваничIан бучIай практикалийн студентътал.
Аьжа дакIнихтуну ххари шай журналданул ккаккияр­ттая, цIушиннардая, зузалтрал хьхьичIуннайшивурттая. Цищава шайсса хIарачат буллай бур редакциялул журналистътал конкурсирттаву гьуртту хьуншиврул, наградартту ва бахшишру ласаваншиврул. Туну, редакция бур ванил кIилчинмур ужагъ.
– ЦIусса каялувчи Ххамис АхIмадхановна бувкIун махъ даххана хьунни журналданул формат. Ххуйсса цIушинна хьунни личIи-личIисса мазурдий буклакисса журналлай цала-цала мужаллатру шаву. ХьхьичIра цинявннул ца мужаллат диркIхьурча, утти арулла журалул дуссар, – тIий, ххуй чулиннайсса дахханашивурттаясса ххаришиву кIидачIлай бур Аьжа АьбдурахIманова.

Ца-кIива махъ учин ччива Аьжал кулпатраягу. Ванил лас, Ккуллал шяравасса Шамил АьбдурахIманов, кьадарданул хъихъи къаивтсса, ятиннал оьрму ккавксса инсан ур. Детдомрава увккун махъ, оьрмулул 14 шинаву захIматрал ххуллу байбивхьуну, цала хIарачатрайну ччаннай авцIуну ур. Зий ивкIун ур прокурорну, СССР-данул прокурорначIасса мугьлат бакъа хъирив буккайсса группалул каялувчину. Ванал ххал диргьуссар хъунмасса аваза бувтсса «паммалул дело», Рижский ОМОН-далул, ГКЧП-лул ва цаймигу деларду.Совет хIукумат лирну махъ Дагъусттаннайн зана хьуну, судьяну зун ивкIун ур. Ва Дагъусттаннал лайкь хьусса юрист ур.
Шамиллул ва Аьжал тарбия бувну бур мукьва оьрчI. КIивагу душгу, арсгу (хIайп,чIивима арс оьрмулул къаувччуну дунияллия лавгунни) нитти-буттал цIа лайкьну дуручлачисса ххаллилсса оьрчIру хьуну бур. Мурадлул, буттал шаттирдайх лавгун, юристнал пиша язи бувгьуну бур. Ва цувагу спортсменни. Цила чIумал лачIун буккаврил Европанал чемпионатрай чарвитул медаль ларсъссар. Дарс дихьлай ур Каспийскаллал Энергетикалул колледжраву. ПатIима зий бур автопредприятиялий бухгалтерну ва кассирну, Амина – МахIачкъалаллал сквердал ва паркирдал управлениялий юристну.
Вай гьантрай Аьжа Юсуповна кIицI лаглай бур лайкьну ва бусравну бувтсса оьрмулул юбилей. ДакIнихтуну барчагу буллай, чIа тIий буру цIуллу-цIакьшиву, ххари-хъиншивуртту, дуллалимуниву тIайлабацIу.
Юсуп Рамазановичлул учай­сса куццуй, бюхълай личIаннав.

Хамис Шамилова, «Зунттал хъами» журналданул хъунмур редактор:
— Аьжа Юсуповна журналданул ччянивасса зузалтрава­сса цар. Сайки 50 шинай зий, ванин ххуйну кIулссар ва даврил циняв шачIантту.
Аьжа Юсуповнал чичайссар ххаллилсса макьалартту, лавайсса даражалий кIулссар редакторнал, корректорнал даву. Аьжан ххуйну кIулссар лакку мазгу, оьрус мазгу, кIулссар ингилис мазгу. Ванилгу бусласиссар Аьжал кругозордания, эрудициялия, ванил пишакаршиврул даражалия. Аьжащал ихтилат бан шайссар гьарица темалий. Га цIана лякъинтIиссар ччимур рубрикалун, ччимур макьалалун даркьусса цIа, усттарну бакьин бантIиссар текст.
Оьрмулул шиннардих къабурувгун, заманалуха, чIумуха лавхьхьуну сукку тIисса инсан бур. Укунсса бикIангу аьркинхьунссар халкьуннал шаэр Юсуп Хаппалаевлул душ.
Укун гьунар бусса зузала бушиву редакциялун бахтти хьушиврун ккалли бан бучIиссар. Аьжа Юсуповнал хIурмат хъунмасса буссар коллективраву.

Жанна Абуева, ДГТУ-рал чил билаятирттал мазурдил кафедралул хъунмур, филологиялул элмурдал кандидат, чичу:
— Аьжа ттун кIулли МахIачкъалаллал 1-мур школалий дуклакисса чIумалва. Нагу шанна шинай шикку дуклай бивкIссара. Аза (укун учайва школалий ванийн) лавайми классирттаву дуклай бия. Яла махъ жун ца вузраву – Дагъусттаннал педагогический институтраву, зунгу кьисмат хьуна. Ххуйну дакIний дур ванил ттунма автографращалсса цила буттал шеърирдал жуж бахшиш бувсса кьини. Тания шихунмай му лу ттул шаппасса библиотекалуву ябувну буссар.
Махъ Аьжа зун бивкIуна «Зунттал хъами» журналданий. Щала цила гьунаргу, гьавасгу ва давриву бивхьуссар. ЧIярусса шиннардий личIи-личIисса публикациярттайну, яргсса образирттайну, литературалул произведениярттайну журналданул сий хъинну гьаз хьунни, чIявусса муданмасса буккулт хьунни. Мугу ва давриву Аьжал цила дакIгу, кагу дирхьуну тIийгур. Аьжа бур профессионал, ххаллилсса нину, кулпат, ссу, душ. Гьай-гьай, дусгу.
Жул дянивсса арарду мудангу дакIнихтунусса, цаннан ца бувчIлачIисса дуссар. ЧIярусса шиннардий дусшиву дуллай, ттун мудан асар шай ванил узданшиву, инсаншиву, чумартшиву, яхI-къирият. Ххарира ттула оьрмулуву укунсса инсантал бушиврия.
Юбилейгу барча дуллай, чIа тIий бура цIуллушиву, лахъи­сса оьрму. Циняв цила творчествалул планну дузрайн дуккан дан­сса каши-кьудрат дулуннав. Цу­ппагу, цинмагу ххирасса инсантурал хъихъи лавсун бита­ннав чIярусса шиннардий ттигу.

Андриана Аьбдуллаева