«Лакку шаммардал ттиркьюкьал чарсса»

Уттигъанну «Дагестан» тIисса, УмархIусман ХIажиев хъунамасса, издательствалул къатлул итабавкьунни Хъусращиял шяравасса Кьубил душ Шамай ХIусайнаевал цачIун бувсса лакрал халкьуннал шаммардал жуж.

Чичрулийнусса литература хIасул хьуннин халкьуннал цала дакIниймур, пикри-зикри, лагма-ялтту хъанахъимунихсса бургаву аьч дайсса диркIун дур дакIнихсса творчествалуву. Лакрал халкьуннал поэзиялуву ца агьамсса кIану бугьлай бур шаммардал. Вайгу чIявуми ва яла бюхханми эшкьи-ччаврихасса бур.
ЦIанасса чIумал чанну бур халкьуннал дакIнихсса творчествалиясса луттирду. Муниятугу Шамайл «Лакрал халкьуннал шаммарду» тIисса жуж лакрал халкьуннал поэзиялия кIул хьун ччиминнан ххаллилсса бахшишну хьунссар.
КIицI лаган, Абачара ХIусайнаевлул кулпат Шамайщал ихтилатрай щябикIансса, ваних вичIи дишинсса бахтти ттунгу хьуссар. Шамай дунияллия гьан ца-кIира нюжмардул хьхьичI МахIачкъалаллал Хъун майданнул чIаравсса паркраву (шикку чичултрал къатраву яхъанай буссия Шамай) щябивкIун, гъирарай вичIи дирхьуну буссияв ванил хавардах. Дяъвилул шиннардийсса шяраваллил оьрмулиясса, цила эшкьи-ччавриясса, Абачарал аьраясса чагъардаясса. Ми гьарзат чичин бучIанну увкуссия. Мажал къавхьуна. ХIайп, та буний къачичаву. Шамай буса-учин кIулсса, мукъул усттарсса бия. Ваних вичIилий тачIав къабавчIанссияв.
Та оьрмулул чIявуми хъами кунма, къатта-къушлил, кулпатрал къайгъурду ялтту бувккун, тIабиаьтрал буллусса чIявусса гьунарду ялун къаливчуна ливчIсса зунттал душ бия Шамай.
ЛуттирацIунсса хьхьичIмахъ чивчуну бур Абачарал ва Шамайл душнил Качардул. Луттирал тиражгу личIину хъуннасса дакъахьувкун, ва чIявучин къаккакканссархха тIий, ванил хьхьичIмахъ бусса куццуй бищун ччан бивкIунни жун.

Андриана Аьбдуллаева

Ца лакрал шамма ви­ттирикI­лай

Ца нузгу тIиртIуну
Цагу ларкьуну,
Зурухгу ялугьлай
АьтIий лякъара.

Лакрал халкьуннал поэзиялуву, фольклордануву ва шамма язимур ягу яла дакIний личIаймур бакъахьунссар. Амма, циваннив, ляличIину бюхлай бур. ЛяличIи ттюнгъасса сурат хьхьичI дацIлай дур. Бувагу урчIва махъ. Мяъналул куртIшивруллив, асардал бюхлахишивруллив ва шаммалуща дунияллийх машгьурсса японнал хоккулущал ччалли буккан бюхъанссия. Цур ва нузах бавцIусса жагьилсса хъамитайпа? Ссахар, щихар ва макь рутIлатIисса? Ссаяр ванил къумашиву? Циванни ванин хьхьунил лякьлувугу шану бакъасса? Къатлуву цамагу цу-унугу урвав, юхссагу цуппалу бурвав? Ца тIиртIуну, ца ларкьуну ккаккан дуллалисса нузал къулагъасравугу цирив ца ссихIиргу, ссигъагу бур. Дардирдал яхьачаврил «аьтIун бикIара» къатIарча, цила биялалий бакъа «аьтIий лякъара» тIар. Миннувугу хъуннасса мяъна дур.


ХьхьичI дацIлай дур бувцIу зурул чаннал накI руртIусса зунттал пахъ дагьсса хьхьу. Шанавух ларгсса шяраваллил тIиртIу цIияллу. Щарнил лагма, къаралданий кунма, бавцIусса зунттал цIансса хъархъаллу. НузацIух бавцIусса язугъсса хъамитайпалул чIалай-къачIалачIисса къаралти. Къатлуву нахIу шанавух урвав ванил мукьал сававчи? ДакIниву цама уну, ккавккун къаччисса, чунчу кусса ласривав га? Юхссагу, жагьилсса кулпатгу кьабивтун, хIалтIилул гъурбатрал циява яуцан увсса ччисса ласнахсса кьурчIисса макьрив ва рутIлатIисса? Къатлуву зулмукарсса ласнал нинурагу дакъарвав? КъакIулли жунна ва душнил мукьал савав. Амма зурул чаннаву нузах бавцIусса кIул бакъа душнил язугъсса макь жуннагу дюхлай дур. ДакI цIурхьхьу тIутIи дуллай дур. Жувагу пашмансса пикрирдавун бичлай буру. Ттюнгъасса, илагьийсса пикрирдал ва асардал дакI дуцIин дуллай дур. Жула-жуламигу зурул хьхьурду, жула-жуламигу макьру дакIнин дичлай дур.

Ва так ца чIирисса, лакрал рувхIанийсса культуралул, фольклорданул, лакрал дакIнихсса поэзиялул хазналувасса ттиркьюкьи дур. Азарвагу азаруннивасса ца шамма. Амма чIявуссаннан кIулссарив хIакьину вай?
Шаммарду. Лакрал фольклор. Поэзия. Лакрал балайчиталли тIий балай тIутIинах вичIи диширча, вайннан чIявуминнан лакрал балайрдал хазналия хаварвагу бакъашиву тасттикь хъанан бикIай. Вайннал лакрал шаэрнал цавагу лу канил къабувгьушиву чIалан бикIай. Ца-ца чIумал, так сахIналийн бувккун мукьах, цанма кIулцири лакку махъру хIала бивчусса нахIу дакъа ккурчгума дикIай балайлул, назмулул кIанай. ПасихIшиву цир, мяънагума дакъасса, «бавкку мазрайсса». Цуппагу ттун ина ччай бура (ура), нану, нану тIисса мяъналия тинмай арх къабувцсса. Бутултрал мажлис бялахъан бан, тяхъашиврий чурх кIутIу-кIусу бан вагу бучIихьунссар, балики. Амма…
БувчIлай бур, хIакьину балайчинал щала хIарачат арцу лякъин бур. Аьй дансса кIанугу бакъар. Пиша ва буния мукьах, кулпат ябан аьркинни. Амма пишалуву усттаршиву ххи дулларча, гьунар ххи булларча, кIулшиву куртI дулларча, къахъинссарив? Репертуаргу муниха зузисса дикIан аьркинни.

Гамур чулуха, яла лакку макьангу, махъругу кIулмара тIисса балайчи уккарчагу, вичIи дирхьуминнангу хIакьину так «къавтIаврил макьан» ччай дур. Публикалул тIалав бувмур биттур бан балайчитал, музыкантъталгу чялишну бур. Гьарнал репертуардануву къавтIаврил журалийсса, гьалаксса, аварасса, анаварсса макьанну чIярур. Ххишалдаран, музыкалул фонограммалуву, балайлуву цурдара къавтIаврил макьандалул биялсса, къюкI-мурчIи уллалисса парчагу буссар. Халкь рязи бан, бухханнин, буччиннин къавтIун бизаншиврул бухьунссар. Ттул чIаххувщарнил къачирчагу, тти заманнай, «вичIи дишай» балайрду бухлавгун, циняв «къавтIавурттал» балайрдайн кIурабавну бур.
ХIукуматрал идарарттай зузими балайчитурал репертуарданух къулагъас дансса, хьхьичIва бивкIсса худсоветру хIакьину бакъар.Так цала, балайчинал, мяърипатрал, культуралул, дуккаврил, дунияллул культуралия хавар бушиврул, интеллектрал даражалул, кьаралданул иш бур. Къаччан бикIлан аьркин бакъар. Цалчин, цинявнная тIий бакъара, кIилчин, уттисса балайчитурал зуматусса «ттиркьюкьив» шикку кIицI лагларча, къатIааьнну бикIанссар балайчитурангу, буккултрангу. Шиккува кIицI лаган, ва так ца лакрачIа хъанахъисса иш бакъар, Дагъусттаннай хIакьину цинявгу миллатру мукунма тIий бур цала балайчитурая. Мунийну жула дакIру рахIат дуклай дакъар, амма…
Гьай-гьай, хъина, агарда балайчитурал итадакьлакьисса дискирдал, тIутIисса балайрдал чанссарагу ялувбацIу профессионалтурал чулуха диркIссания. ТIайлассар, ттунмагу къакIулли му хIакьину цукунсса, ци журалул бикIан аьркинссарив. Амма хьхьичIазаманнайгу, буттахъачIагу къабивкIссархха му. Амма тани, миллатгу, Лакку билаятгу сакинсса, уттавасса чIумал, ттунма бувчIлачIиссаксса, жяматрал цала язи бугьайхьунссия ххуйми, цIанихми, гьунар ххими балайчитал. Минналми цIарду щалагу улклуй машгьур шайхьунссия, хъатIай, байраннай, мажлисирттай, тяхъашивурттай балай тIий. Нагу мяйжаннугусса, хIакьсса лакрал балайчитурах вичIи дишин талихI хьуминнаясса бура. Ттул оьрмулул инсантуран дакIнийссар. Лаккуй шяравусса хъатIал, ссувхIатирттал, гьар къурату личIи-личIисса чIурдай тIутIисса балайрдал караматсса чIурду хъамабитайссарив оьрмулийгу!
«Шярал мукъурттий», каниччул хьусса мукъурттий балай тIутIими инсантурал итталу къабикIайва. Масалдаран, жула ТIагьират МахIаммадовал, Ссапижат ХIусмановал, Мариян Дандамаевал, уттиминнава Лариса ХIажиевал балай тIисса чIумал ххал бара, цуксса къулагъас дурну язи бувгьусса бурив балайлул махъру. Цуксса бакьин бувну бурив макьандалухун. Цуксса ххуйну баллай, бувчIлай, бюхлай бурив гай жунма.

Балайчи лакрал шаммардалмур хазнагу вивх бивхьусса икIан аьркина. Макьандалух, чIуних, такьвалухуксса къулагъас тIутIисса мукъурттихгу дайсса. Мукунсса балайчинал сийгу, хIурматгу лавайсса бикIайва. ЦIана культуралул идаралул инсанталгума лакку макьаннаягу, лакку назмурдаягу арх бувцун бур. Ца-ца чIумал, цара ца концертрайгума гайва гай каниччул хьусса махъру кIи-кIиннал балайрдавугу тикрал хъанан бикIай. Балай тIий уния мукьах, циванни махъругу къалахьхьин. Ялагу, музыкалуха, цала пиша хIисаврай, профессиональнайну зузисса инсантуран кIулну бикIан аьркинни, агарда композиторнал, масалдаран, Мазагьиб Шариповлул, цала макьан вай мукъурттицIун ляхъан дурну духьурча, ганал га макьандалуву гай мукъурттил чантI учин бувсса асардугу хIисав бувну чивчуссар. Гай личIи буллан къабучIиссар. КъатIайлассар. Авторнаща, цала ихтияр дуручлай, судрахьхьунгума булун бюхъайссар. Амма лакрал балай учаврил кьяйдалул кьамул буллай бур кIа жува байбихьулийва кIицI бувсса кунмасса халкьуннал шаммарду, ччимур, кIанихун дакьаймур, халкьуннал макьандалухун учаву.ТIайлассар, халкьуннал макьандалийсса балай учин сисинми хIакьину хъинну чанни. Цанчирча, микку гужсса чIугу, такьвагу, усттаршивугу, гьунаргу аьркинну буну тIий.
На вай махъру щин бунугу къаччан бикIан баву мурадрай чичлай бакъара. ХIакьину, мазгу, тарихгу, багьу-бизугу мархлуцIакул баххана хъанахъисса чIумуву, аьчухнува учин, бухлагаврил зуманицIун биллалисса (амма ттигу, талихIиндаран, биян бувасса!) чIумал, лакку балай цукун бунугу учаврихлугума барчаллагь учин багьлагьисса замана бувкIун бур. Нарив вай бювхъу-къабювхъусса махъру ттулагу дакI цIий дуну тIий чичлай бура. Жула культуралуву ххуй чулийннайсса дахханашивуртту хьуну ччай буну тIий чичлай бура. Лакрал поэзиялул хазналуву цимигу азарда ттиркьюкьи душиву дакIнин бичиншиврул, га хазна уттаванува ччишиврул дард ца чIивисса шаммалул мисалданий ккаккан дан хIарачатрай чичлай бура.
Бусияра зувагу зуламур пикри. Рязиналгу, къарязиналгу.

* * *

Ттул ниттил, Хъусращатусса Кьубил душ Шамайл, дуккаву ряхва классрайну къуртал хьуну дия. Яла ванил кулпатраву хьусса аьсивсса бивкIурдал дуккаврихсса гъира лещан бувну бия. Бутта Абачара ХIусайнаев хIарачат буллан икIайва нину заманалуха лавхьхьуну дуккин дуван. Амма му ссайнчIав къабувккуна. Кулпат, оьрчIру, бухху-букку. Амма ганин дакIних кIула лакрал хъинну чIявусса шаммарду. Цила ихтилатравугу ми ччя-ччяни ишла байва. Чара бакъа, хъинну гъирарай, хъирив лавну буккайва лакку мазрай бивщусса гьарцагу хха. Буттал кIи-кIива, шан-шанма экземпляр чичайва лакку журналлалгу, лакку мазрай буккайсса луттирдалгу. Буттагу икIайва, ниттил бувккумуниву оьмур ва хъинмур усттарну личIи бай тIий. Буттал чивчумуних цалчин вичIи дишаймургу, кьимат бищаймургу нину дия. Хъинну критикийну бусайва бувккумунил хIакъиравусса циламур пикригу. Бутталгу учайва: «Вана ванил увкумур редакторналгу учай», – куну.

Вай бавал бавтIсса лакрал шаммардал чичрулул ялтту тIурча, бутта цува увккун, цала шанмурцIу хатIлийсса чичрурду ххи дурну дия.
Школ душсса чIумал ттул ниттил ляличIисса, бювчIусса чIу бивкIун бур. Гания сайки гьар шаттирахун баллалисса, якьутру кунмасса лакрал шаммарду ттун ччан бивкIуна, бавтIун, бищун. Миннат бав, чичлачугъар, бавай, ми шаммарду ва блокнотраву куну. «Цаннил хъирив ца дакIнин къабагьайхха. Ци-бунугу сававну, ссацIун-бунугу бавхIуну, цайнува цивппа дакIнийн бучIай», – учайва. АрхIал бити ва блокнот, дакIнин багьтари чичлан, учав. Яла ккаккан бав ниттил бавтIсса шаммарду «ЧIавалачин» оьрчIансса журналданул танисса редактор Казбек Мазаевлун. Муниннин танал итабавкьуну буссия цала ниттил ниттия Ссапа бавая чивчусса шаммардал буцIин бувсса журнал. Казбеклун ххишала бакъа ххуй бивзуна ттул ниттил бавтIми шаммардугу. Итабавкьуна журнал, щала миннун хас бувсса. Хъямала хьунни ми журналлугу ва цIана. ТтучIава шаппагу цавагу къаливчIунни. Амма яхьунни ниттил хатI бусса блокнот. Ттунгу ччан бивкIунни цал ттигу жунма дакIнин бичин жула рувхIанийсса хазналувасса лакку мазрал ттиркьюкьивсса шаммарду. Зунгу ххуй бизантIишиврий щак бакъар. Ва бур жунна, щалагу миллатран, аьмсса хъусливасса чIивисса бутIа.

Бисмиллагь къаувкуну
Кьурангу къабуккайссар.
Бисмиллагь куну хIачIи
БакIраву тIутIул яру.

Ва шаммалийну дайдирхьуну дия Шамай ХIусайнаевал цила чичрурду. Байбишинну жувагу миннуя*.
Качар ХIусайнаева

Вания байбивхьуну, сайки мукьцIалла лажиндарайсса шаммардал жуж кIунттихь ччинаща бюхъайссар, «Илчи» кказитрал редакциялийн бувкIун, уква ласун.
ХIусайнаевхъал кулпатран пикри бур ливчIми луттирдугу лакрал шаннагу райондалул школарттайх ва библиотекарттайх бачIинсса.
Редакция