Аьрасатнал бакъассагу, щалагу дунияллул медициналул корифейтурал ца кьюкьлуву дикIан лайкьссар цIанихсса аьлимчу, профессор, академик ХIусайнов ТIагьир Саидуллагьовичлул цIа. Элмулул ва кIулшивуртту дулаврил ххуллий ванал дурцири давурттал хIисав-сан дуллалийни, кIива оьрму бувтсса хханссар.
Цува зузисса медициналул университетрал ца ттарцIну хьусса инсан ия Тагьир Саидуллагьович. Ва факультетрай акъашиву гацIана хIисав шайва. Цинявппагу даврил уртакьтурал ва студентътурал кIицI лаглагисса куццуй, энциклопедиялул кIулшивурттайну ва уххаву къакIулсса зузала хIисаврай ванал кIану бугьанма акъая. ТIагьир ия факультетрал оьрму щирикIин байсса инсан. Мунин барашиннану хьунни ва зий ивкIсса факультетрайсса Курдюмовлул цIанийсса Анатомиялул музейраву ТIагьир Саидуллагьовичлул аьпа абад буллалисса музей тIитIаврил ва му мажлисрай студентътурал ва коллегахъал бувсса ихтилатру. Цинявппа, ца зумату кунма, кIицI лаглай бия ТIагьир Саидуллагьовичлул куртIсса ва гьарица чулухасса кIулшивуртту, ляличIисса гьунар ва феноменал память.
Укунсса инсантуралли миллатрал цIа бюхттул дайсса. Ихтилатчитурах вичIи дирхьусса чIумал, дакI ххарисса асардал дуцIлай дия ТIагьир Саидуллагьович жула лаккучу ушиврия.
Ва кьинисса мажлисрай гьуртту хьун бувкIун бия Дагъусттаннал медуниверситетрал преподавательтал, медициналул идарарттал хъуними, студентътал ва гъан-маччами.
Медуниверситетрал проректор Эльмира АхIмадовал, мажлис тIитIлатIиссагу баян бувну, мероприятиялул гьурттучитал барча бунни Дагъусттаннал медуниверситетрал ректор Висампаша Ханаьлиевлул цIанияту. ТIагьир Саидуллагьовичлун хас бувсса мурцIу тIитIин вихшала дунни стоматологиялул факультетрал декан ТIагьир Абакаровлуйн ва аьлимчунал душ, Анатомиялул кафедралул хъунмур Сабина ХIусайновайн.
Аьлимчу дакIнин утлатисса, ванал оьрмулия, элмийсса ва пишалул ххуллия бусласисса ихтилатру бунни ТIагьир Абакаровлул, Республикалул оьрчIал стоматологиялул поликлиникалул хъунмур хIакин ПатIимат Башировал, Вишневскийл цIанийсса РКБ-лул Челюстно-лицевой хирургиялул отделениялул хъунама Арсен Шахбановлул, ДГМУ-рал Гистологиялул кафедралул хъунама, медициналул элмурдал кандидат, доцент Руслан Шахбановлул, Стоматологиялул кафедралул доцент Александр Чудиновлул.
Яргсса ва авадансса бур ТIагьир Саидуллагьовичлул оьрмулул ва захIматрал ххуллу. Увну ур ва 1941 шинал Щардал шяраву. Ванал ппу Саидуллагь Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилул гьурттучи ивкIун ур.
ТIагьирдул къуртал бувну бур Хъурхърал дянивмур даражалул школа мусил медальданий. Ва хьуну ур Хъурхърал школалий цалчинсса медалист. 1960 шинал увххун ур Дагъусттаннал мединститутрал лечебно-профилактический факультетрайн. Дуклан уххайхтува чялишну хIала увххун ур вузрал оьрмулувух. Цалчинсса курсрая айивхьуну, гьуртту хъанай ивкIун ур институтраву дуллалисса цинярдагу мероприятиярттай, занай ивкIун ур шахматирттал ва лачIун буккаврил секциярттайн. Спортрал чулуха итххявхсса ТIагьирдул, личIи-личIисса бяст-ччаллаву гьуртту хьуну, цала факультетрал цIа бюхттул дайсса диркIун дур. Цимилагу хьуну ур вузрал чемпион. КIулшивурттах мякьсса жагьилнал лях гьан къаритайсса диркIун дур цурда ца элмийсса кружок. Занай ивкIун ур анатомиялул, оператив хирургиялул ва госпитальный хирургиялул кафедрардачIасса кружокирттайн. Му чIумалла чирчуну дур арулла элмийсса даву. Преподавательтал махIаттал хъанай бикIайсса бивкIун бур, дуккавривугу хьхьичIунну, гьарица иширавухгу гьуртту хьунсса чIун цукун лякъайссар ванал тIий. ЧIярусса шиннардий ТIагьир каялувшиву дуллай ивкIун ур Студентътурал элмийсса обществалий. Ци масъала тапшур барчангу, лажин кIялану щаллу баншиву кIулну, жаваблувсса давуртту ванайн вихшала дайсса диркIун дур. Мудан гьан айсса ивкIун ур Дагъусттаннал студентътурал кьюкьрал каялувчину. Ва ивкIун ур Ленинский стипендиат, курсрал комсомол организациялул секретарь. ХьхьичIунсса студент хIисаврай, чIявуну лагайсса ивкIун ур элмийсса конференциярттайн личIи-личIисса шагьрурдайн.
1966 шинал ЯтIул дипломрай институтгу къуртал бувну, увххун ур Инсаннал анатомиялул кафедралучIасса аспирантуралувун. Кубаннал медициналул институтраву лавайсса даражалий диссертациягу дурурччуну, ларсун дур медициналул элмурдал кандидатнал цIа. Цала диссертациялувугу ванаща бювхъуну бур медициналуву уттинин аьч къадурну диркIсса затру ахттар дан. Аспирантура къуртал бувну махъ, ТIагьир зий ивкIун ур Дагъусттаннал мединститутрал Анатомиялул кафедралий – цал ассистентну, яла — доцентну. 1981 шинал Новосибирскаллал медициналул институтраву лайкьну дурурччуну дур элмурдал доктор хьунсса диссертация. 1984 шиная айивхьуну ва ивкIун ур Дагъусттаннал медициналул институтрал анатомиялул кафедралул каялувчину. Ва кафедралий буссар Ухссавнил Ккавкказнаву ца яла хъунмунин хIисав хъанахъисса Анатомиялул музей. Ва гьарта-гьарза ва авадан бан ТIагьирдул хъунмасса хIарачат бувну бур. Шикку цала аьпалул мурцIу тIитIингу кьисмат хьунни.
ТIагьир Саидуллагьовичлул хъунмасса захIмат бивхьуссар цала каялувшиндаралусса кафедралул даву лавайсса даражалийн дуцин.
Ва ивкIун ур цаярагу, студентътураягу хъуннасса тIалавшинна дусса преподаватель. СтудентътурачIа яла захIматмур экзамендалун ккаллину диркIун дур ванал дарсирал экзамен. ТIагьир Саидуллагьовичлул, куртIсса кIулшивурттугу дуллуну, итабавкьуну бур цимирагу никирал студентътал. Вайнная хIакьину хьхьичIунсса пишакартал хьуну бур. Ванал каялувшиндаралу дурурччуну дур медициналул элмурдал кандидат хьунсса 17 ва элмурдал доктор хьунсса 2 диссертация.
ТIагьир Саидуллагьович ивкIун ур Дагъусттаннал медакадемиялул Аьлимтурал советрал член, Дунияллул халкьуннал дянивсса информатизациялул академиялул академик, Искусствалул ва элмулул Петровский академиялул член-корреспондент (ПАНИ), Дагъусттаннал элмурдал академиялул ва Аьрасатнал естествознаниялул академиялул член-корреспондент, Англиянал Естествознаниялул королевский академиялул член. Гьарица чулухасса кIулшивуртту дусса унутIий, ванайн «занази энциклопедия» учайсса бивкIун бур. ЧIярусса шиннардий медициналул ва педагогикалул ххуллий бивхьусса захIматрахлу лайкь хьуну ур бусравсса наградарттан. ТIагьир ур СССР-данул цIуллу-сагъшиву дуруччаврил отличник, СССР-данул Лавайсса школалул лайкь хьусса зузала, ДР-лул лайкь хьусса элмийсса ишккакку, Дагъусттаннал медакадемиялул лайкь хьусса профессор, ЗахIматрал ветеран.
Ва ур «Шинал инсан» тIисса хьхьичIунсса аьлимтурал цIарду чирчусса американал библиографиялул сияхIраву. Американал Биографический институтрал Редактортурал советрал чирчуну дур ТIагьирдул цIа Щалагу дунияллул энциклопедиялул мяйлчинсса словарьданий. 2019 шинал ТIагьир Саидуллагьович лайкь хьуну ур «За заслуги перед Республикой Дагестан» тIисса паччахIлугърал ларайсса наградалун. Ванал лайкьшивуртту мяйжаннугу хIат-хIисав дакъасса дур.
ТIагьирдул канила дурккун дур 1020-нния лирчусса элмийсса давуртту, монографияртту. Дазу-зума дакъар ванал гьунарданул ва бюхъулул.
Элмийсса луттирду бакъассагу, ванал чивчуну бур инсаннал анатомия шеърирдай ва поэмардай аьч дуллалисса, стоматологтурал хъярчру цачIун бувсса жужру. Агьамми элмийсса давурттурив ванал лимфология ахттар дуллалисса дур. Ми давурттан лавайсса кьимат бивщуну, ванан дуллуну дур мусил медаль. ТIагьирдул ахттаршиннарду ишла дуллай буссар, Аьрасатнал бакъассагу, дазул кьатIувссагу медициналул вузирдаву. Элмийсса докладирттащал командировкарттай занай, ва икъавсса билаят бакъар.
ТIагьирдул сий хъуннасса диркIун дур Дагъусттаннал цIуллу-сагъшиву дуруччаврил ххуллий зузиминнал ва студентътурал дянив. Ванал элмийсса ахттаршиннарду дурккун дур Германиянаву, Палангнаву, Грециянаву, Туркнаву, Чехиянаву, Египетнаву ва цаймигу хIукуматирттай. Чялишну гьуртту шайсса ивкIун ур Аьрасатнал ва Дунияллул халкьуннал дянивсса анатомтурал съездирттай. Дунияллул сообществалул профессор ХIусайновлул элмулул ва кIулшиву дулаврил ххуллий хъунмасса захIматрал бутIа бивхьушиврий мукIрушинна дурну, дуллуну дур ванан захIматрахлусса ва кIулшивурттахлусса орден. Ванал наградарттавух дур ДР-лул Халкьуннал Мажлисрал чулухасса ХIурматрал грамота, ХIажи МахIачевлул фондрал мусил медаль, Даггосакадемиялуву дурсса лайкьшивурттахлусса медаль. ТIагьир Саидуллагьович ккаллиссар инсаннал анатомия куртIну ахттар дурсса аьлимчунан.
Сайки 40 шинай, 1971 шиная 2011 шинайн ияннин, ТIагьир ивкIун ур Дагъусттаннал мединститутрал стоматологиялул факультетрал деканнал хъиривчуну ва деканну.
Ванал Дагъусттаннал медициналул аралуву цикссагу лайкьшивуртту, хьхьичIуннайшивуртту уттигу данссия. ДялирчIунни дайдирхьусса чIярусса давуртту. ТIагьир Саидуллагьович кунасса даражалул аьлимчунацIа хьуну, мискин хьунни Дагъусттаннал медицина, язисса пишакарнацIа хьунни Дагъусттаннал медициналул университет. Амма ванал аманатрал ххуллий кьабивтунни ххазинасса ирс.
Ахирданий ихтилат бунни Сабина ХIусайновал. Ванил барчаллагь увкунни буттал аьпа абад буллалисса музей тIитIин кабакьу бувсса, чIарав авцIусса Висампаша Ханаьлиевлухь, ТIагьир Абакаровлухь, цала кьини хъун дан бувкIсса цинявппагу инсантурахь.
ТалихI бусса ухьунссия ТIагьир, ванал дуллалимур, дяличIан къариртун, лайкьсса даражалий дачин дурну бур медициналул элмурдал доктор, профессор Сабина ХIусайнова.
Вара кьини Дагъусттаннал мединститутраву дунни ТIагьир Саидуллагьовичлун хас дурсса Анатомиялул ва гистологиялул олимпиада ва Футболданул турнир. Олимпиада тIиртIунни ДГМУ-лул 4-мур курсрал студент Даниял Шабановлул.
– Ттунма оьрмулуву бахтти хьушиврун ккалли бара ТIагьир Саидуллагьовичлул дарс дишин кьисмат шаву, ттула зачеткалий ванал къулбас душиву. Ва ия цила икIайкунсса зунтталчу, интеллектуал, яргсса, сий дусса инсан. Ванан дакIний личIайва цума студент ци шяравасса, ци райондалиясса уссарив. Ххуйну дуклай тIий, институтрал оьрмулуву чялишсса гьурттушинна дуллай унутIий, навагу ххирасса икIайвав. Ванан ччан бикIайва институтрал мероприятиярттай на лакку балай увкуну. Экзаменнай, дарсирдай, чув хьунаакьирчангу лакку балай учин айвав, – куну, цала учительгу дакIнин увтун, Данияллул увкунни ТIагьир Саидуллагьовичлун ххирасса щардахасса балай.
ТIагьир Саидуллагьовичлун хас дурсса Футболданул турнир гьашину кIилчинни хъанахъисса. ЦIанасса турнирданий гьуртту хьунни, личIи-личIисса факультетирттал студентътал бакъассагу, аьлимчунал дарс дирхьусса выпускникталгу.
Студентътурал дянивсса бяст-ччалливу гьуртту хьунни стоматологиялул, педиатриялул, лечебный факультетирттал ва Медициналул колледжрал командартту. Цалчинсса кIану бувгьунни лечебный факультетрал «Искры Спарты» командалул. Выпускниктурал турнирданий финалданийн дурккунни Кураевлул цIанийсса оьрчIал азарханалул ва «Сирона» командартту. Ххув хьунни «Сирона» команда. Турнирданий мукунна хьхьичIунсса ттуплийбуккултрал цIа рирщунни.
Ва кьини бахшиш къаларсъсса цаягу спортсмен къавхьунни.
Циняв командарттан призру дуллунни сакиншинначитурал ва спонсортурал («Мир футбола» ттучандалул ва немец технологиярттал стоматологиялул). Ххув хьуминнан ва призертуран дуллунни медальлу, кубокру ва дакIний личIансса бахшишру.
Андриана Аьбдуллаева
Имара Саидова