ХIакьинусса кьинигу Цалчинмур ЦIувкIуллал школалий ттухьра дарсру дирхьусса учительтуращал хьунабавкьукун, ламусравун багьара. Школ заманнайгу сивсуну къабайссия учительтуращал ихтилат, уттигу бан къашай, миннащал хъярч-махсара бавугу ттул оьрмулуву тачIав дакъассия. ХIатта, учительтураву чIявуми буттал гьалмахтал буну, бухху-букку бивкIнугу жуланий.
Ппу ссуттихавай Бажиганнайн лагайва, шяраву арив нанинахь, бувкIнахь «ххуллухъин», «баврув» чайсса аьдат цIакьсса дия. Шинай чанма-чанну кIийлавагу буххайва учительтал. Амма учитель ужагърайн увххуннихха, чунмай-бунугу лихъайссияв, багьана бувну. Агар лихъан къавхьуну бириярчагу, яру щяту къабатIлай дулайссия цIувххумунихьхьун жаваб. Школалий доскалучIа ялагу сивсуну бувайссия ихтилат. Яру гьаз къабувну бавурив учительнал хIурмат лахъсса бунутIийя. Совет къириятрал учительталгу жура-журасса бия. Дяъвангу бикIайва, танмихIгу бувайва. ХIатта, ца хъат лаян дурсса ягу кIюла щяпа щурущи бувсса ишругума шайва. ЦIанакул нитти-буттан аьщуйн щилан ххирасса «непедагогические методы» жунгу кIулссар, ккаркссар, биривссару миннул къяцIухьхьунгу.
Амма жул цукунчIавсса сси къабикIайва учительтурайн, дакIнинмагу къабагьайва душманшиврий бивхьуну гъалгъа тIун. Жу жувагу марцI лачIал чIаллу къабивкIрухха. Вяйлиллан ххирасса, мютIий бакъасса, къавкъиншивуртту дуллан гъирасса бивкIру. Амма школа цинявннан ххирая, куннащал кувгу дусшиву дусса бивкIру, хIакьинусса кьинигу дур. ХIурматрай дакIнин бичару дунияллия лавгсса жулва учительтал, уттаваминнан цIуллушиву чIа тIисса зукьлу-дуаь дувару.
Ва Мубараксса зуруй ттун ттулва цалчинсса учительницая ца-кIива махъ учин пикри хьунни. Цуппа сагъну бунува учин къавхьусса барчаллагьрал махъру хIисаврай. ЦIувкIуллал оьрчIан кIулшиву ва тарбия дуллай бусрав хьусса ххаллилсса педагог, Аьлил душ Гьидаят МуртаевачIан оьрчIру багьанмуних бикIайва нину-ппу. Таний чара бакъа кIи-кIива подкласс (цалчин классру) бикIайвахха. Ттун хасну ваничIан ччишиврул сававмур чIаххувдуш Ума ваничIан багьаву дия. Ттунмагу Умащал ца классраву ччай бия, архIал дарсирдайн зананшиврул. Ва ялагу, Ума чурххал битавсса, цIакь бусса бикIайва, махIлалул оьрчIру бяст-ччаллийсса тIуркIурдалшиврий рагьну ттун къаччан бикIан булларча, ва чIарахбацIуя. Вания нигь дикIайва оьрчIан. Ттуннив му ппурттуву бувая лахьхьин оьрчIащал биллан, миннал вичIив руцари дуллан, яла махъри ми «гьунарду» лавхьхьуссагу.
Ттун ряхра шин хьун дурая школалийн лавгний. Чурххалгу кутIасса бура. Классраву кьюкьлуй бацIан бувсса чIумал, дакIнийри, нава чIивишиврул, ттулва иттав бурган Гьидаят Аьлиевна кьус бивкIсса. Школалийн лавгсса цалчинсса кьини, щяв къис бивкIун ттухва буруглагисса учительницал яру бакъа, зат дакIний дакъар. ЧIивисса на цалчинмур парталух щябивтунна. Цукссава чIивисса бивкIссарав, парталухагу къачIалай, учительницал, луттирдал чIюй бувну, миннуй щябивтунна. Ца-кIива гьантлува, ча ляркъуссарив, тахталул уттасса ула парталийн ххи дурна. Яла, махъ, кIул хьуна ттун га учительницал шардату ларсъсса дикI рутай тахта диркIшиву.
Жул класс хъунмасса бия, дуклаки оьрчIру чIяву хъанай, ряхра шин хьун дурами шаппай тIайла буклакисса аваза бия. Ттул дакI зия къадуван, ва «лахьхьайсса душ бур» куну, на шаппай къатIайлабувккунав. Гьидаят Аьлиевнал дарс дурчIин дайва, маз бавчIаннин, тIатIаннин тIиссакссагу. ДакIнийри, ванил чIу бувкьунгума бикIайва. Хъинну ялув бавцIуну бикIайва. Жун Гьидаят Аьлиевная нигь дикIайва. КкурчIа-чIирах най ккаккарча, тIуркIурдугу кьабивтун, ака байссия. Жун кIулну бакъарив, кIичIирттаву аьдада чIун гьан дуллай, мардимазаншиву дуллалиманахь ванил чара бакъа хъирив кьини дарс цIуххинтIишиву. Итталун багьуннахха, къурталссар иш. ДоскалучIа кьинибархан бацIан багьантIиссар, хьхьичIрами дарсирдай лахьхьин бувмургума «тикрал буллай», суаллахьхьун оьгь-чаплий жавабру дуллай. Оьрус мазрай шанма махъ къакIулсса жун маз лахьхьин буван бигьану бикIайхрав. Амма оьрус грамматикалул правилардащал дус къахьурча, дакъассар цукунчIавсса дигьалагру вин царагу кьини. Гьидаят Аьлиевнал жу правиларду бусан шаппай цичIанма бучIан байвав, яржа бивхьуну. Амма тачIав хъамалу къабувну вичIи къадишайва.
ЧIярумур чIумал исвагьисса гьавккури бувну бикIайва. «Цал гьавккури, яла правиларду». Вая цIакьсса низам. ДакIний бур, ца кьини жу, сайки циняв, правиларду къалархьхьуну бувкIун (колхозрал тракторданул хъирив къурнил нувщи батIлай, кайпрай кьини гьан дурсса жун, лахьхьинсса мажал ча лякъинссия!), къащи шаврил учительница усттулданий бакIгу дирхьуну аьтIий бивкIсса. Жул совет къириятрал учительницая хъинну архсса калимая «ччарча лахьхьияра, ччарча малахьхьари, жул даву бувчIин бавур, зуннару лахьлахьисса». Ва яру ливчуну бикIайва жун бувчIин бан, лахьхьин бан. Махъун багьлагьисса оьрчIал, дарсирдая махъ бацIан бувну, лахьхьин буллан бикIайва уква. Репетиторшиву таний украссая, багьа булайссар тIисса затвагу бакIравун къабуххайва. Гьарца байрандалул гьантрай, жу переменалия бучIаннин, Гьидаят Аьлиевнал партардай дирхьуну дикIайва кканпIитIру. Жу цIубутIуй ламус хъанай бикIайссияв, учительницал: «Дукьара партардая, жипавун дичара», — учайва. Ххуймунийн ччяни аьдат шарухха, яла аьдат хьуну, байран кьинирдай ялугьлангума бикIайссияв учительницал кьуцуру буккан баннин. ТIалавшинна дусса, кьянкьасса бушивруцIун, ва архIала бия дакI цIимисса, ттюнгъасса хъамитайпа. Цу-унугу къашай хьурча, лякьлул оьрчIая личIи къабувну, аякьа дуллан бикIайва. МахIлалийцири бурган гьан бувайссияв. Цуппагу инжит хьуну ивкIма учIайхту дарсирдайн, личIинура дакIцIуцIаврий лахьхьин буллангу, цIухлангу бикIайва. Чара бакъа лях лирчIсса дарсругу дурчIин дайва дарсирдая махъ ацIан увну.
«Гьидаят Аьлиевнал дарс лахьхьин дурссар лахьхьин къаччинангума. Муксса пагьму-гьунар бусса учительница бияхха, лу канил бугьан къаччисса оьрчIавун гъира бувтун, ссихIир бувну, итххявхсса учениктал бувайва», – увкуна уттигъанну ца классраву дуклай бивкIсса Булбул Бакриевал. Жул классраву марцIну ххювардай дуклакиссагу чансса бакъая. Учительницал захIматрал кьадру кIулшиврул ишгу бухьунссия. Ца кьини на литературалул дарсирайн лавгссияв назму дакIних къалархьхьуну. ХьхьичI кьини ччар дуллай буссияв, лу канил бугьансса чIун ча лякъинна. Жулла бавахъал жухьра, ва даву дува, оьллу хIачIан бува, кьункран ххулув биша учирча бакъа, дарсру лахьхьин дурив куну, къацIуххайвахха тачIав, цалвагу лахьхьав ягу лахьхьи кунугу бакъара. Ягу ттарацIалу бигьалагай кьини дучIаннин къаялугьланссархха, яржа бияйхту, ччантIулия къав бичлан багьайва. Ччиннай ччамар бансса ххаришивруха дарсругу дакIнин дагьайссияв ттуннагу. Учительницал ттун кIива бивхьуна. Переменалий чIаравсса классраву Гьидаят Аьлиевнал: «Жул отличница Рамазановал хIакьину зунттуксса кIива лавсъссар», — тIий бавуна. Шаппай буххавривухва хъуннасса ххаришиву цанна хьусса кунна уссилгу: «Барча кIива!» – увкуна. «Вин ча кIулли?» – учав. «Учительскийлувун журнал биян бан лавгсса кIанай, ина кIива лавсшиву буслай бия», – кунни. Хъинну хъунмасса тахсир ттуйва хьусса кунма бивкIра, утти нава къухъналтравух хьуссара тIий. Тания махъ, ккупар барчагу, ччар дарчагу, я чIалнунин лахьлай, я ниттищал кIюрххила бизлай, дарсру лахьхьайссия. Учительницал аьй даву кьюкьала бизаврицIун, ччан къабикIайва ганил дакI зия дуван. Ттун бювххуна Гьидаят Аьлиевнан нара дарс къалахьхьаву кьутIаву. Къуману бикIайссияв нара, бюхттул цIив, бургъилугу щябивкIун, гюргу тIий дарсру лахьлахьисса балланшиврул, учительница жулва махIлалий циван ялапар хъанай бакъассар тIий.
Жул ххирасса учительница, лавмартсса азарданул ххассал хьун къабивтун, ччяни лавгуна дунияллия. Ххуйну дакIнийри, Гьидаят Аьлиевна ахиратрахьхьун лагайхту, шяравалу дачIра лирчIсса кунмасса асар бивкIшиву тасса-таниннингу. Уттигу, шяравун бивтари, ттулва хъамакъабитайсса цалчинсса учительница яхъанай бивкIсса къатрал чIарах нанийни, аьжаивсса илгьан багьай дакIнивун, хьурдай цал ттигу правиларду бусан буххан, тIисса. ЦIуницIа хьхьичI дацIай, чIивисса ттулва иттав бурганшиврул, къис дурну хьхьичI бавцIусса Гьидаят Аьлиевнал ттюнгъасса ябитаву. Ина жул дуаьрдавух буссара, совет къириятрал учительницай!
ПатIимат Рамазанова