ЧIявучин, хаснува медициналул сфералуву зузиминнан, кIулссар агьалинал цIуллу-сагъшиву дуруччаврил ххуллий хъунмасса захIмат бивхьусса ортопед, лавайсса даражалул травматолог, медициналул элмурдал кандидат, Совет Союзрал изобретатель, Дагъусттаннал лайкь хьусса хIакин, 60-нния лирчусса элмийсса давурттал ва 4 изобретениялул автор Абдуев Владимир Багъданнул арс.
Ва бусравсса лаккучунащалсса ихтилат жула кказитрайгу бишлай буру, къакIулнангу кIул хьуншиврул.
– Владимир, кутIану виятува, нитти-буттая бусарча ччива. Цукун агьра ина Краснодардайн?
– Ттул ппу Абдуев Багъдан (лакрал Бугъдан чай) Жавраиллул арс увну ур Гъумук. КIиккува школагу къуртал бувну, увххун ур МахIачкъалалив Фельдшертурал училищалувун. Мунияр махъ Дагъусттаннал медициналул институтгу бувккуну, зий ивкIун ур Къабардин-Балкьарнаву. 1974-ку шинал Краснодардайн ивзун, микку зий ивкIссар.
Ттул ппу ия элмулул ва практикалул ххуллий хъунмасса захIмат бивхьусса хьхьичIунсса пишакар. Ванал сакин бувссар Къабардин- Балкьарнаву травматологиялул къуллугъ. ИвкIссар республикалул, яла Краснодар шагьрулулгу штатрал кьатIувсса хъунама травматологну.
– ХIакиншиврий гьашиву къадурну, хIакин-аьлимчуну икIан аьркинссар, тIий икIайва ппу. Титуллая, цIардая бакъарча ихтилат, хIакиннал аькьлу-пикрилул даражалуяр.
Нину Абуева (Абдуева) Роза Абуевна бия Гъумучиял цIанихсса Абуевхъал агьлу-авладраясса. Бувну бия Бухардай. Га бия оьрус мазрал ва литературалул учитель. Нальчикрал ва Краснодардал школардай зий бикIайссия.
– Ппу ххуй ивзун язи бувгьуссияв ина хIакиннал пиша?
– ЦIанагу вари куну бусан къахьунссар нава хIакиннал пиша язи бугьаврил багьана-савав. Гьай-гьай, ппугу эбрат хьухьунссия. Дагъусттаннал медициналул институтрал физиологиялул профессор Владимир Григорьевич Будылиннуясса ихтилатиртталгу кIункIу увхьунссияв. Ванал цIар буттал ттун дирзсса. Ппу институтраву дуклакисса чIумал, Владимир Григорьевич ванаха арснаха куна аякьалий икIайсса ивкIун ур.
Ялагу, ттун асар хьухьунссия Ю. Германнул «Дело, которому служишь» тIисса, инсаннал яхI-къириятраясса, захIмат ххирашивриясса, чувшивриясса лу. Бюхъай, ттул нитти-буттангу на му ххуллийх лавгун ччай бивкIун бикIан, амма ттуй пишалул ххуллу ялув бухIлахIисса цукIуй акъая. Ппу дакI дарцIуну икIайва гьарица инсаннал цала ххуллу цала язи бугьан аьркиншиврий.
1976-ку шинал на къуртал бувссар Кубаннал медициналул институт. Мичча на тIайла уклай ияв Марийнал Республикалийн ттунма лахьхьин ччисса пишалий – аьмсса хирургну зун. Амма иш цамур куццуй багьуна. На выпускной экзаменну дуллалисса чIумал, машиналий МахIачкъалалив нанисса ттул нину-ппу, авария хьуну, нину оьрмулуцIа хьуна, ппу захIматсса тагьарданий ия. Мунияту нагу чунчIав гьан къаувну ивтунна. Зун ивкIра шагьрулул азарханалий травматологиялул отделениялий. Зий ца-кIива барз шайхту, ва ттула пиша бакъашиву чIалан бивкIуна. Та чIумал цIунцIияртту гипс бивхьуну хъин дуллай бия, мунин лахъисса чIунгу лаглай дия. Му ттун бизарсса даву дия. ХIакин-интерн хIисаврай на гьан айвав мугьлат бакъасса кумаграл къуллугърал дежурствалийн. Ца ппурттуву увцуну бувкIуна кIюла жирттарал ттаркIру гъаргъсса инсан. Отделениялул хъунаманан снимокру ккаккан дуркун (му чIумал ппугу даврийн увккун ия), ганал маслихIат бувна Илизаровлул аппарат ишла бувну операция бан. Мяйра ссят ларгуна операциялун. Ххуйну хьуна.Ттунгу му кьяйда ххуй дирзуна. Гихунмай мукун операцияртту буллан лахьхьав. ЧIярусса шиннардий, мукунсса пациент увцуну бувкIсса чIумал, хьхьу-кьини къаувкуну, дежурствалийсса хIакинтурал ттуйн оьвчайва. Ттул рязиакъашиву дикIайва операция 3-4 ссятрай лахъи лагайсса бушиврия. Му аппаратрал конструкциялуцIун ва цуппа операциялул технологиялуцIун бавхIусса иш бия. Жу байбивхьуру цуппа аппаратгу, операциялул технологиягу цIу дуккан дуллай. Баххана барду сакиншиннарал масъаларттугу. Ахиргу, 30-40 минут1рал дянив операция байсса конструкция дарду. Яла аппарат ишла буллан бивкIру цайми ттаркIру гъаргъсса чIумалгу. На мукссава ва журалул операциярдахух лавграхха, ца кьяйдалий операцияртту буллалисса ттуяту щалава рязи акъасса буттал ца чIумал увкунни: «Хъунма хIал къавхьуну ина ххункIгу аппаратрах кананссара», – куну.
1984-ку шинал ЦИТО-ву (Центральный научно-исследовательский институт травматологии и ортопедии) заочнайну къуртал бав аспирантура. 1986-ку шинал дуруччав медициналул элмурдал кандидатнал диссертация. Мунил тема дия «Лечение открытых переломов костей голени с использованием аппарата автора и аппаратов других конструкций». Ва дия жула хIукуматрай цалчинсса диссертация, аппаратру ишла бувну гъаргъсса ттаркIру лачIун даврил хIакъиравусса. Изобретение клиникалул практикалуву ишла дуллай тIий ттун дуллуна «Изобретатель СССР» тIисса хъазамрай лачIайсса лишан.
Ттунма хъинну ччай бия ттула аппаратрал хIакъираву Г. Илизаровлул ци пикри буссарив кIул хьун. Ттун кIулссия мунал цIуну буккан бувсса аппаратру цала конструкциялул гьанулийсса плагиатран ккалли буллай ушиву. Медициналул форумирттай къалмакъаллайн бивсса ишругума шайва мунил хIакъираву.
– Хьунаавкьуссарав ина цува Илизаровлущал, цукунсса кьимат бивщуна танал вил изобретениялун?
– ТтучIа Илизаровлул хIурматгу, мунал дурмунил кьиматгу хъунмасса бия. Мунащал хьунаакьинсса, ихтилат бансса сант ттухьхьун диривуна.
1987-ку шинал Курганнайн лавгсса чIумал, на муначIан приемрайн лавгра. Му ппурттуву Краснодардай Ортопедиялул центр, Илизаровлул институтрал филиал, буллай байбивхьуну бия.
Танан ттуя бавну бия. Най буна суал буллуна: «Ссалли вил аппарат ттулмурнияр ххуйсса? » – куну. На бувчIин бав цалчин аппарат буккан бувма му ушиву, приоритет мунал душиву.
– Аппарат цIу буккан буллай ина инарагу цикссагу дахханашивуртту дурну дур. Жугу, экстренный травматологиялул тIалавшиннарайн бувну, вил аппарат цIу буккан барду, техникалулмур иш тIурча, цамур куццуй щаллу барду, – учав. Мунал ккаккан дува тIий, жура дурсса дахханашивурттугу ккаккан дав. Краснодардай филиал тIивтIуну махъ хьунабакьинну гихунмай зуншиврул увкуна.
Амма жул мурад щаллу къавхьуна. Билаятрай перестройка дайдирхьуну, Краснодардайсса Ортопедиялул центр къуртал къабувнува ливчIуна.
– ПишалуцIун бавхIуну ина цайми хIукуматирттайнгу ивссарав?
– Ттуйн оьвчайва билаятрал личIи-личIисса регионнайн лекциярду буккин, докладру буван, операцияртту ккаккан бан, опыт кIибачIин.
Краснодардал заводирттай буллан бивкIуна жул аппаратру.
1994-ку шинал оьвкуна ортопедтурал конгрессрайн Кьиблалул Индиянавун, Манголор шагьрулийн, яла кIанттул пишакартурангу кIулшивуртту дулаву мурадрай.
Ца чIумал оьвкунни Шимогу шагьрулийн ХIакинтурал ассоциациялул заседаниялийн. Му къуртал хьуну махъ цала кабинетравун оьвкунни шагьрулул ХIакинтурал ассоциациялул президент ва кIанттул медициналул журналданул редактор Судхакар Шеттил. Ккаккан дунни ХХ-мур ттуршукулул медициналул хьхьичIуннайшивурттая цала чичлачисса луттирайнсса материаллу. Миннувух бия Г.Илизаровлуясса, мунал цIанихсса спортсмен Брумель хъин увсса куц чивчусса статья бусса 1966-ку шиналсса «Известия» кказитгу.
Ванал кIицI лавгуна Илизаровлул кьяйда медициналувусса хъунисса хьхьичIуннайшивурттащал ца ххуттай душиву. Ттула Ватандалия хъунмасса пахру багьуна.
– Цукун багьуна гихунмайсса вил захIматрал ххуллу?
– 2000-ку шинал на зун ивкIра Крайрал муххал ххуллул азарханалий аьмсса хирургиялул отделениялий хIакин-травматологну. Ттуйн тапшур бувна ортопедиялул ва травматологиялул масъала. Аппаратрал кьяйдалий цIунцIияртту хъин дуллалисса ттучIава биялсса пациентъталгу бикIанссар, ттула пишалул лябуккугу бикIанссар, гихунмай азарханалий хасъсса отделениягу тIитIин хьунссар тIий ура. Юх. Къашайшалт хъинну чансса бия, мунийн бувну, ттула пишалул ххуллий хьхьичIунай хьун бюхълай бакъая. Му чIумал ттун пикри хьуна бакIччаннай операцияртту буллан, ттурчIардил базурдай протезру бихьлан. Укун 2000-ку шинал бувссар Аьрасатнаву цалчинсса бакIччаннайсса операция. 2001-ку шинал тIурча Ухссавнил Ккавкказнаву цалчинсса ларайсса технологиялул операция бувссар (эндопротезирование тазобедренного сустава). Му савав хьуссар азарханалий травматологиялул ва ортопедиялул отделение тIитIин. 2005-ку шинал бувссар никирал ттурчIай протез бихьлахьисса операция. Протезру бихьлахьисса кьяйда лябукку буну ишла дуллай тIий Аьрасатнал ЦIуллу-сагъшиву дуруччаврил министерствалул чулуха ттун дуллуссар ХIурматрал грамота ва «Дагъусттаннал лайкь хьусса хIакин» тIисса цIа.
Ганз ттурчIардий эндопротез бишаврил стажировкалий ивкIссара Германнал, Австриянал, Чехиянал, Швециянал, Швейцариянал, Голландиянал, Великобританиянал хьхьичIунсса клиникардай. Ивссара эндопротезру буллалисса заводирттайнгу. Тийх лавхьхьусса чIявуми затру жучIава ишла буллан бювхъуссар.
2018-ку шинал зун ивкIра «Здрава» тIисса клиникалий. Пластикалул хирургтурал буллалисса ссихIир чIалай, дагьунни ттувунгу зуву.
Гъира багьунни бавккусса базурду саргъун буллан, операция бувну инсаннал чурх лахъи буккан буллан. ХьхьичIвасса дус, профессор А.Багъировлунгу (ЦИТО) му пикри ххуй бивзунни. Мунал каялувшиннаралу сакин барду Илизаровлул аппарат гьануцIа баххана бавриха зузисса элмийсса группа. На ура миву эксперт хIисаврай.
– Медициналул практикалуву винма дакIний ливчIсса иш цукунсса хьур?
– Мукунсса ишру чIявусса хьуссар. ДакIний личIайссар яла захIматмур. 2005-ку шинал ттула клиникалий никирал ттурчIай протез бихьлахьисса операция баннин, на мунийн кIира шинай хIадур хъанай уссияв. Мукунсса операция буллалиний хирургнан ттуршваксса манипуляциярду бан багьайссар. Ми циняв дакIний битан, балики, иш цамур куццуй багьларча, чаран лякъин, операционная сестралун, ассистентътуран лахьхьин бан, ми хIадур бан аьркинссар. Операция буллалисса инсан столданий лахъи къалаган шаймур бан аьркинссар, цайми захIматшивуртту къахьун. Ялу-ялун тIий, бигьа хъанан, опыт ххи хъанан бивкIунни, амма цайминнуха къалавхьхьусса ишругу хъанан бивкIунни.
2018-ку шинал ттуйн оьвкунни МахIачкъалалив, Дагъусттаннал медициналул институтрал травматологиялул ва ортопедиялул кафедралун 50 шин шаврин хас дурсса конференциялийн. Микку на бувссия ттурчIардил саргъундакъашиву дусса къашайшалтрал никирал ттурчIай эндопротез бишавриясса доклад. Вай хъинну захIматсса операциярттур, циняв дакIний личIайссар.
ХIакиннал «мусил кару» тIутIисса чIумал дакIний битияра, операцияртту хIакиннал бакIралли байсса, кару кумагчиталли.
– Ци диял хъанай дакъар хIакьинусса кьини вила пишалул сфералуву, цукунсса захIматшивурттащал хьунабакьлай буру?
– Ттул пашманшиву дикIай эндопротезирование хьхьичIра-хьхьичI дуллан бивкIсса Аьрасатнаву хIакьину ххуйсса качествалул эндопротезру буллай бакъашиврия. Китайнаву, Индиянаву, Турциянаву миннул хъуннасса производство дур, жуварив чил билаятиртталми ишла буллай буру.
Ялагу, пашманшиву дикIай ацIрахъул шиннардил дянив юридий масъаларттал чулуха жула медицина американалмунийн дурккун душиврия. ЖучIанна дуркIун дур «пациентътурал экстремизм». Рязи бакъасса пациентътал адвокатътурал кумаграйхчин азарханардаща ацIвахъул, ттуршвахъул миллионну цIиклай бур. Законнаву цалийн къабувтсса кIанттурду бушиврийн бувну ва ихтиярду дуруччайминнал тIайладакъашиву сававну, хIакинтурал хIакъираву медициналул кумаг баврицIун цичIав дахIаву дакъасса уголов статьярду ишла буллай бур. «Медициналул кумаг» тIисса калималун кIанай «услуга» тIисса махъ бучIаврийну билаятрай азарахъул медиктал суд-диваннахун багьунни.
Къарязину ура 30-нния лирчусса шиннардий нанисса страховой медициналул экспериментрая. Мунил медициналул зузалтрал харжру цалий къабивтунни, биял къахъанан бивкIунни кадрарду, лавкьунни чIявусса цIуллу-сагъшиву дуруччаврил идарартту. ХIасил, Аьрасатнаву Германнал журалий медициналул кумаг баву нирхиравун дагьлай дакъар, мунингу чIявусса багьана-сававртту дур. Вайксса шиннардий ттизаманнул Аьрасатнал шартIирдай мунийн вардиш хьун къавхьунни.Танахха Англия бакI буклай страховой медицина дакъана.
– Вила кулпатраягу бусарча ччива.
– На Дагъусттаннай увну акъара, я мийх ялапар хъанай къаивкIссара, амма буттал бава Аьйшатлул хIарачатрайну ттун лакку маз кIулссар. Дагъусттаннайсса гъан-маччанащал ттул дахIаву дуссар. Мудангу дахIаву дуну ва шайсса кумаг буллай ивкIссара Краснодардал крайрайсса Дагъусттаннал вакилханалун. Ци тIурчагу, жула менталитет, хаснура культура, аьдатру, ляличIисса дур. Миннул кIункIу ай.
Ттул кулпат Абдуева (Амаева) Валида Фридрихлул душ ГьунчIукьатIатусса Амаевхъал ва Штанчаевхъал агьлу-авладраясса бур. Монтажрал техникумраву химиялул дарсру дихьлай буссия, цIана пенсиялий бур. Душ Роза хирург-офтальмолог бур. Зий буссар Крайрал оьрчIал азарханалий. Арс Багъдан МТС-рал регионнал дянивсса центрданул хъунама инженер, эксперт ур. Бур шанма оьрчIал оьрчI.
– Дурив вил дахIаву вила мархращал? Дагъусттаннащал, Лакку билаятращал?
– Цуксса къаччайнугу, иш мукун багьну бур, кIира-шанна никирайсса жула агьлу жула билаятрай эмигрантъталну бур. ХIакьину ккавкказуллал агьулданул чулухунмайсса бургаву личIисса дур. ДакI дарцIуну ура му куклусса политиктал сававсса чIумуйсса иш бушиврий. Гьунарданун, захIмат ххирашиврун, элмулул, культуралул, бизнесрал, спортрал, медициналул, мукунма Ватан дуруччаврил ххуллийсса хьхьичIуннайшивурттан лайкьсса кьимат бищунтIишиврий.
Дагъусттанлувтурал, лакрал лайкьсса кIану бугьантIиссар Аьрасатнал халкьуннал хъунмасса кулпатраву. МукIрура, паччахIлугъ хIисаврай Аьрасатнал цIакь ххишала хьунтIиссар часса, ци миллатрал, цукунсса агьлу-авладрал,ци диндалул бухьурчагу, билаятрай ялапар хъанахъисса цинявппагу халкьуннал ихтиярду архIалсса дусса чIумал. 30-нния лирчусса шинну хьунни политиктал Аьрасатнал национал идеялух луглай. Бюхъай на тIутIимуниву дикIан му национал идея. Щалагу дунияллийх уклай, на мукIру хьура хIукуматрал гуж-цIакь микку ялапар хъанахъисса инсантурал цашивруву бушиврий.Ттун личIи-личIисса билаятирттай травматологиялул отделениялул каялувчиталну хьунабавкьуссар личIи-личIисса миллатирттал вакилтал: Гамбурграй – словак, Лондоннай – индус, Бомбейлив – бусурманчу, Ташкентлив – турк-месхетинец, Мальмелив – китаец. Ча, компетенциялул ва закондалулли билаят цIакь байсса, хьхьичIунмай байсса.
– Даврил кьатIув ссаха зун ххирар вин? (хобби)
– Ттул муданнасса хобби – ттул давур. ЧIун дусса чIумал ххирар шахматирттай уккан. Ттизаманнул компьютердал техникалул дуллай дур шава уна гужсса муттаэтуращал хьунаакьинсса каши. ТIуркIулул хIасиллахь бакъассагу, иш бикIай инава усттарну бувсса комбинациялухьгу. Ца-ца чIумал мунил бахшиш бай вин тIааьнсса лахIза, ххуйсса къавтIаврил, макьандалул, шеърилул, ххуйну дирхьусса суратрал кунма. Ххирар ххуйсса литература, тарихрал гьанулийсса.
– Ци учин ччива ихтилат къуртал буллай?
– «Илчи» кказитран чIа учин ччива лакку маз, лакрал культура ва аьдат-эбадатру дуруччавриву тIайлабацIу.
– Барчаллагь, Владимир Багъданович. Вингу гьарица дуллалисса давриву Заннал кабакьиннав.
Ихтилат бувссар
Андриана Аьбдуллаевал
