ХъункIултIутIи – му дур жулла ца яла ххуймур зунттал тIутIи. Ца мукунсса «хъункIултIутIи» ххярххун дур ГьукIурдал щарнил аьрщарай ванияр 93 шинал хьхьичI. ХIазран бакъахьунссархха инсантурал учайсса, цIанин лавхьхьуссар инсан икIайсса куну. Мукссагу, Гъазиева ХъункIултIутIигу цила чIумал бивкIун бур чурххал ва бакIрал бювхъусса, чIивинангу, хъунанангу бусравсса, щарнил чIюлушиннану хьусса душ.
Щалагу Лакрал райондалий ва бур хъанай цалчин ларайсса кIулшиву ларсъсса, колхозрал цалчинсса бригадир, шяраваллил хозяйствалул элмурдал цалчинсса кандидат.
– ХъункIултIутIий, хьунссарив бусан вила оьрмулия?
– На нава ГьукIратусса бунугу, шикку лявхъуну бакъара. Ттул нину ва ппу бивкIун бур хъудугьулт. Та чIумал арамтал хIалтIилухун лагайсса бивкIссар. Ттул бутталгу шилунай уссал усттарну зун ачин кьаст дурну дур. Ниттилгу, оьрчI бан чIун гъанну душиву чIалайгу дунура, буттащал ссапар бавхIуну бур. Зунттал ххуллурдайх тия-шия ришлашисса аьраварттий нанисса ниттил лякьа цIун диркIун дур. Ялув Жунгутайлийн бивсса чIумал, буттал ва гиккусса оьрчIбай къатлувун диян дурну дур. Мукун лявхъуссара на ва дунияллийн.
Ттул буттал усру дакьин дайсса будка бикIайссия ва цIанасса Батирайл цIанийсса кучалул мурцIний. Яла, нину ва ппу личIи хьуну, на ниттищал Гъумукун бувкIссара. Гъумукри на школагу къуртал бувсса. ТIайлассар, байбихьулул школа на къуртал бувссар Гьанжилив. ДакIний дур нара 1-мур грамота ларсъсса кьини. Га дия 13-мур школалий нава 1-мур класс ххуйсса кьиматирттай къуртал баврихлу дуллусса грамота.
— ЧIаваний бикIайссар личIи-личIисса хияллу. Вил цукунсса бикIайва? Цумур институтравун буххан ччай бикIайссияв?
– ТIайламур бусан, тани ттухь мукун аькьлу-кIулши бусансса инсан чIарав акъая. Ттул нину дукъарккусса дия, бутта дяъвилия занакъавхьуна. Ниттилгу, ттун ина МахIачкъалалия арх бувцун къачча куну, къадагъа дирхьуна. Ттун ччай бия Мединститутравун буххан. На байбихьулул экзаменнугу ххуйну дуллуссия, гивун буххангу бюхълай бия. Амма, нава оьттуя нигьа бусайсса бухьувкун, махъаллил хьуссияв. Му бакъассагу, ттун кIула дуклан захIмат хьунтIишиву, экзамендалул шанма ласурчан, стипендия кьукьайшиву. Стипендия кьукьирчан, шагьрулул кIанай на цукун ялапар хъананссияв. Ттул нину дия Гъумуксса азарханалий санитаркану зий. КIанил ласайсса харжгу чIивисса бия. Мунияту ттун ччан бивкIуна стипендия къакьукьайсса Сельхозинститутравун буххан. Га чIумал му бия Дагъусттаннай яла бусравмур институтну.
– Ци пиша лахьхьин бувна вин институтраву?
– Га чIумал шяраваллил кIанай сайки яла бусравмур пиша бия бригадирнал пиша. Ларайсса кIулшиву ларсъсса цалчинсса бригадир Лакрал райондалий ца на бияв. ЦIубутIуй, «Тридцатитысячник» тIий, хIукуматралгу арцу дуллай, колхозралгу кьинирду чичлай буну тIий, нара тIалавшинна дурссия Лакрал райондалийсса Хъурхърал шяравун. Га чIумал ца яла цIа дуркмур колхоз дия Хъурхърал Ждановлул цIанийсса колхоз. Гикку ца шинай бивкIра агрономну зий. Яла гьан бувнав Хасавюртуллал райондалийсса Мамаюрт тIисса шяравун, Сталиннул цIанийсса совхозрал агрономну. ДачIи шин дав ялагу «Кандаур аул» тIисса отделениялул хъунмурну. Гиккугу ниттин ччай бакъая на зий. Мунияту бувкIссияв МахIачкъалалив. Бувхссияв зун Сельхозинститутравун лаборанткану. Гиккугу хъунма хIал къабувну, 1960-ку шинал лавгра зун с/х НИИ-лувун лаборантну. Ца шинава научный сотрудникну кьамул бувнав гава НИИ-луву, яла аналитикну бивтунав. Яъни аьрщарал анализру дуллай бивкIра 1965-ку шинайнин. 1965-ку шинал Дагъусттаннай байбивхьуна ппиринж бугьлай. Га чIумал ттул хъунама ия «докторский» чичлай. Мунил лагру дия хъуннасса. Ххюра шин дав га темалуха зий, гания мукьахгу 5 шин дав «Почвенно-мелиоративное обследование равнинной зоны Дагестана» тIисса темалуха зий. Мукунсса ххал бигьавурттугу дурну, картардугу сакин дурссия цIу буми аьрщарал.
– КутIану учин, ина бивкIун бура шяраву бур учинсса душ-специалист.
– Ттул бакIрачIан чIявусса бувкIссар, ттула аькьлу савав хьуну. Ттула хъунаманал защита дурну, ганая доктор хьуннин, ттунмур ххуллу къатIивтIуна.
– Цукунсса тема дуссия вил диссертациялул?
– «Рассоление засоленных земель», яни цIу бусса аьрщи марцI даву.
– ЦIу аьрщаравату марцI бан шайссарив?
– Щайссар. Хьхьирил къундалийгума ххяххан дан шайссар ххяххияртту, шайссар ахъ бугьангума, агар хьхьирил щин рутIларчан. Амма цирда щин ххяххиялул ялун рутIин къабучIиссар, так мархрайн шланг тIайла дарчан дакъа. Ххяххиялул ялун рутIларча, ххяххия кьакьайссар. ТIайлассар, хьхьирил щин рутIлай, аьрщарая цIу гьан бан къашайссар, так къундалия бакъа. Цалчин му тема на гьаз дурссия. На гьаз даннин бакъая щилчIав мунияту чивчусса цавагу статья. ХIакьину кьини кунна дакIний дур ттун ттулла защита дуллалисса кьинигу. Жул актовый залдануву щяикIансса кIанугума бакъая. КъакIула гайксса инсантал ттун ча бувкIссияв. Ттухьхьун буллуна суал ттула директор Фарид ХIасановичлул. «Какое расстояние бывает между древами?» – куну.
– 180 метров, – лагьну куна ттул хъунаманал.
– 360 метров, – куну, жаваб дуллуссия нагу. Яла директорнал: «Здесь же подсказывают, что 180?». Ттун кIула нава тIайлашиву, мунияту, ттула хъунама кьюкьин къаанна куну, учав: «Наверное, он неправильно понял вопрос», – куну. Щалва зал хъян бивкIуна. Мукун, га кьинигума ганал ттухун ахчинсса, на бяйкьин бансса кьаст дуруна.
– Ина аспирантура чув къуртал бувссия?
– Краснодардайсса Сельхозинститутраву. Диссертациялул защита дурссар жула институтраву.
– ХъункIултIутIий, ина бувтун бур тIайлабацIу бусса, биялсса оьрму, ялапар хъанай бивкIун бура совет хIукуматрал чIумалгу. ХIакьину тIурчан, жува ялапар хъанай буру цамур тагьарданий. Вила пикрилий, цумур чIун хъина?
– Совет хIукуматрал чIумалгу жу мудан бикIайссияв гьунттиймур кьини ххуйсса дикIанссар хIакьинумур кьинилияр тIий. Гьай-гьай, ва заманнайгу цичIар аьламатшиву къаккарккунни.
– ХIакьину циняв дин-чаклихун багьну бур, инагу барав чак?
– Дин-чаклихун багьаврия на рязиссара, амма чуваллу кунма, гьартасса, лухIисса гьухъри лаххаву ттунма ххуй къабизай. ЛухIимунил лухIимур кIункIу дайссар. Ттул ниттил ниттихъаллагу дакъая му аьдат, му ча дуркIсса ци аьдатрив дурчIин къашай? На чак къабара, амма мудан иман дирхьуну буссара Аллагьнайн. Ттул ниттил СалихIатлул совет хIукуматрал чIумалгума байссия чак.
– Вила пикрилий, талихI ссайн учайхьунссар? Ина инава талихI бусса инсанна учарав?
– Ттухьва цIуххирчан, талихI – му инсаннал кулпат бушивур. Джонни Депплул увкуну бур: «Ва дунияллий яла аьркинмур – му кулпатри. Агар ина кулпат бакъасса инсан ухьурчан, мукIруну икIу, вилла ва дунияллий цичIар дакъашиврий», – куну. Ттуща къавхьунни кулпат бан, амма на мунияту пашманну бакъара, цанчирчан на ттула оьрму хас бував элмулун.
– Вин вила хасиятраву ци къаххуй дизай?
– ХIурхIашиву. На даймур даву хIурхIа дайссар, мунияту на ттуйнна нарагума цал-цал ссибизлан дикIара.
– Дурив цIанагу вила дакIнийн, ххарисса бикIу, къумасса бикIу, асар биян бувсса чIунну?
– Гьарца инсаннал оьрмулуву шайссар дакIний личIансса ххуймургу, оьккимургу. Гьай-гьай, ттул оьрмулувугу дуссия мукунсса чIунну. Амма ттула дакIнин кьуртIусса кунна лирчIунни, нава, ттула 2 шинавусса уссугу цувалу аьтIий тахлий кьаивтун, бутталщарнил чIивисса душнищал Лаккуйн бувцусса кьини. Тани къачагътал чIявусса бикIайва, мунияту нину нигьа дуслай дия, ххуллийн бувккукун, цIаннахьхьун къабириян.
– Ниттища цукун бювхъуна цила арс цувалу кьаитан?
– Га ттул бутталщарнил арс ия, ттула буттайхчIинсса уссу. Цувагу ца ххирасса икIайвача ттуна. Гай дия дяъвилул шинну. Ттул нину дуркIуна шилуннай сангарду дуклан. Нагу тани буттачIа буссияв ялапар хъанай. Буттагу дяъвилийн увцуну, на ливчIунав бутталщарничIа. ОьрчIгу ттучIа кьаивтун, бутталщар лагайва вацIлул ахъулсса дахлан. Яхьун аьркинахха цукун-бунугу. Ца кьинигу, нагу чIивисса уссичIа кьабивтун, бутталщар ларгуна цила куццуй дахху-ласу дуллан. Жу тани бикIайссияв Гьанжилив лаякъатрай ялапар хъанай. Та кьини нину дуркIуна кIийнмай Лаккуйн нанисса инсантуращал аьраварттий на буцин шаппайн. Цуксса ттунма кьурчIинугу, ниттил тIимур къабан ттуща къавхьуна. Тани ттун духьунссия 8-9 шин. Бюхъайва та кьини ттун укун дакIний къалирчIун дикIангу, агар уссу сагъну ивкIссания. Яла махъ бавуна уссу ивкIунни тIий, оьрмулул 4 шин хьуну. ЦIана ттул я уссу акъар, я ссу. Буттагу дяъвилий ятIа-тIар бакъа ливчIунни. Гьай-гьай, щалва тахсир га чIумалсса дяъвилийрича…
– ХъункIултIутIий, Лаккуйнгу диярав? Дурив сагънура вил буттал къатри?
– ЦIана ттуй Лаккуйн гьансса хIал чув бур? Жул дуссия ххаллилсса къатри, муруллул мицIлий дурсса, утти тIурчан, царай цинну лирчIун дур, дуссия ва кIанайгу ца заманнай къатри тIисса. Амма ххари хьунсса хаваргу баяй, яни жулла шяравалу цIу лаглай дусса дур тIий. Щарнил жяматрал, цивппа кIикку ялапар хъанай бакъанугу, гай цалла эяллайн дурксса къатри дакьин дуллай бусса бур. ХIазран бакъархха учайсса, кьянатсса бунугу муруллив, амма жулва муруллив, – куну. (Хоть и скудные скалы, но они родные).
– Зул шяраваллийн ГьукIур учай. Мунил мяъна цукун дурчIин аьркинссар?
– Танийва буслан бикIайва, Сурхай-ханнал заманнай Гъази-Гъумукун дуркIун диркIун дур кIяласса чухъраву, кIяласса дучрай жагьилсса арамтурал кьюкьа. Лаххиялийн бувну бувчIлай бивкIун бур тай гуржи бушиву. Та чIумал Гуржисттаннай бивкIун бур дяъви най. КутIану бусан, гайннавух хIала ивкIун ур Гуржиял Ибериянал князь Габелий. Та хъинну дурккусса, аькьлулул увччусса, ххуйну оьрус мазгу кIулсса, оьрмулул 27 шинавусса жагьил ивкIун ур. Ганал диркIун дур щарсса – Кахетиянал князьнал душ. Амма гайннал княжествардал дянив муданмасса дяъви бикIайсса бивкIун бур. Мунияту, ялун цайми душманталгу ххявххукун, цалла оьрчIах хьусса щарссагу, арсгу кьаивтун, га увкIун ур Гъази-Гъумукун. Шанна шин дурну дур ганал лакрал ханначIа. Сурхай-ханнал га, дукралийн увцуну, цала чIарав щяитайсса ивкIун ур. Габелийн кIулну диркIун дур ххуйну аьралий даву: кIулну бивкIун бур ттупру байсса куц (литье ядер). Гукун гьарца чулухунай итххявхсса жагьил цачIава итаншиврул Сурхай-ханнал куну бур ганахь: «Ва ттул ханлугърай дурчIа инара мина дишин ччисса аьрщи», – куну. Габелийлгу, лагма лухччайхгу увккун, цавай аьжаивсса къатIран ххявхсса бакIуй мина дишин кьаст дурну дур. Гай къатIрайнгу учайсса бивкIссар гьукIу куну. Мичча хьуссар тIий бур ГьукIур тIисса цIагу. Габелийл лаккудушгу бувцуну, гикку мина дирхьуну дур. Мунал бивкIун бур 7 арс, 1 душ. Арсурваврангу лахьхьин бувну бур мунал ттупру байсса куц. Мунияту гайннайн инсантурал чайсса бивкIун бур ттупчихъул куну. Утти му чулий цIа фамилиялийн кIура дарну дур. Ттул нину СалихIатгу Ттупчихъаятуссар.
Мукссагу, цалва гьунардайну, дуллалисса давурттайну хIакьину Ттупчихъал цIа дур Парижлив, Варшавалийн дияннин машгьур хьуну. Нагу пахрулий бура, дуну тIий ттуллагу Ттупчихъащалсса дахIаву.
– Ци учинна жула лакрахь, буккултрахь?
– Валлагь, дурурччуну личIаннав тIий бура ва дуниял дяъвилуща. Дяъвилул гьарзат лиян дайссар. Так дакьаврихьри бусса бучIантIимунил тIин ва тIааьн. Жагьилтурахьгу учин ччива, дуклакияра куну. Зул хияллал хьхьичI дацIансса дакъассар цичIар ва аьрщарай.
– Барчаллагь хъунмасса, ХъункIултIутIий, жущал хьунабакьинсса чIун ляркъусса. ЦIуллушиву чурххахьхьун вания тийннайгу.
Ихтилат бувссар
Сиянат ХIажиевал