«ЦIуссалакрал райондалийн бизан бувсса агьалинан тачIавгу рахIатсса оьрму къавхьуссар»

Вай гьантрай ЦIуссалакрал райондалул 80 шин шаврил юбилейрал шадлугъ дунни. ДР-лул паччахIлугърал къуллугърал лайкь хьусса зузала, ДР-лул БакIчиначIасса Хъунисриннал советрал вакил, жаваблувсса давурттай зий, чIярусса хьхьичIуннайшивуртту дурсса, миллатрал иширттавух чялишну гьуртту шайсса Аьбдуллаева Халла Оьмариевна чIявучин кIулссар. ЦIуссалакрал райондалул жяматрал оьр­мулуву агьамсса кIану бувгьусса Халла Оьмариевнал оьрмулул ва захIматрал ххуллу бигьасса къабивкIун бур. Ва ххуллухьсса «Илчи» кказитрал хъамаличугу ва бур.

Бувну бур Халла Лакрал райондалийсса ШавкIуллал шяраву. Тай шиннардийсса чIявусса инсантурайн кунма, Хъун дяъвилул щавщи бивну бур вайннал кулпатрайнгу. Бу­ттан дяъвилийн гьансса извещение дуркIсса чIумал ванин бувагу 25 гьантта бивкIун бур. Тани буттан дурагу 22 шин диркIун дур. Цувагу дяъвилийн гьаннин ШавкIуллал школалул директорну зий ивкIун ур.
Хьул къакьувкьуну, чIярусса шиннардий луглай бивкIун бур Халла Хъун дяъвилия зана къавхьусса буттах. Ахиргу, Аьрасатнал Обороналул министерствалул «Память народа. Подлинные документы о Второй мировой войне» тIисса интернет-порталданийхчIин, кIул бувну бур буттаясса информация.
«Абдуллаев Омари Исаевич – зам.командира роты по политической части 1159 сп, 351 сд. род. в 1917г. в сел. Шовкра, Лакский район, ДАССР. Погиб 12 декабря 1942 г. в бою в Северной Осетии, Алагирский район, с. Н. Тамиск» тIий чивчуну бивкIун бур.
Ца чIумал Алагирдая арх бакъасса «Тамиск» тIисса сана­ториялучIан биявайсса кIанттай хьунадаркьуну дур вайннан Хъун дяъвилий жанну дуллусса аьралитуран дирхьусса хъунна­сса гьайкал. Ва ци гьайкал дурвав тIий, аглан хьусса Халлал ва ванил ссил ябавцIуну бур цалчинсса ххуттайсса «политрук Абдуллаев Омари Исаевич» тIисса чичрулийн. Му чIумал цила дакIний хIасул хьусса асардая буслай бусан къашавай бия Халла Оьмариевна.
Халлал къуртал бувну бур Дагъусттаннал университетрал тарихрал факультет. Дуклан буххайхтува чялишну гьуртту шайсса бивкIун бур вузрал оьр­мулувух. ХьхьичIунну дуклакисса студентътуравух Халла гьан бувну бур Ттуплисуллал паччахIлугърал университетраву дуллалисса студентътурал дянивсса конференциялийн. Та ппурттуву диркIун дур Щалагу Союзрал студентътурал обществарду. Вай обществардал личIи-личIисса шагьрурдай дайсса диркIссар конференцияртту. Ва университетраву кIилчинмур кIану бувгьуну бур Халлал чирчусса диссертациялул.
Университетгу къуртал бувну, жагьилсса пишакар зун бив­кIун бур Лакрал райондалийсса Уриннал школалий учительну.
Ца ппурттуву школалий комсомолданун хас дурну ванил дурсса мероприятиялийн увкIсса райком комсомолданул инструкторнан, мероприятиягу ххуй дирзун, итталун багьну бур жагьилсса пишакар. Шичча ва тIалав бувну бур школалул райком комсомолданул отделданул заведующийну. Хъунма хIал къавхьуну ва бивтун бур Лакрал райондалул райком комсомолданул 2-мур секретарьну. Халла Оьмариевнал Москавлий бувккуну бур Комсомолданул лаваймур школа. Шикку дуклай буна бувчIуну бур райком комсомолданул 1-мур секретарьну.
Бюхъу-бажар бусса жагьил­сса пишакарнайн вихшала бувну бур та чIумал Ухссавнил Ккавкказнаву ца яла хъунмунин хIисавсса III-мур Интернационалданул цIанийсса «Каспийская мануфактура» фабрикалул партиялул комитетрал секретарьнал къуллугъ. Ва даврий зузисса хIаллайгу, жаваблувсса давуртту ванийн тапшур дайсса диркIун дур.
«Дагъусттаннал куклу промышленность итадакьлакьи­сса фабрикалул даву духлаган риртунни жула хIукуматрал. Ираннавун, Дянивмур Азиянавун ва чIярусса цаймигу хIукуматирттайн мачI ва памма тIайла буклай бивкIссар шичча. Фабрикалул буссия ахъулссаннул мурхьру бувгьусса хъунма­сса багъ, инсантурал цIуллушиву къулай дансса шартIру дусса профилакторий ва цаймигу идарартту. Фабрикалул аьшвашханалуву дулайссия зузалтран украсса дукра ва цала багъравасса ахъулсса. 800-нния ливчусса душру-хъами буссия тикку зий. Мукунма фабрикалучIа буссия, ххуйсса оборудованиегу дусса, щащан лахьхьин байсса училище. Дагъусттаннал ЗахIматрал ЯтIул Ттугълил цалчинсса орденгу лайкь дурссар ва фабрикалул дурсса хьхьичIуннайшивурттахлу», – буслай бур Халла Оьмариевна.
Гьарица чулухунмай итххявх­сса, хьхьичIунсса пишакар хIисаврай, Халла бувчIуну бур ЦIуссалакрал райкомрал секретарьну, яла – Райисполкомрал председательну.
«ХIакьинусса кьинигу барчаллагьрай бура ЦIуссалакрал агьулдануйн, ттуйнна хъуннасса вихшала дурну, райондалул исполкомрал председательну бувчIаврихлу. Мукунма, сант дирирну дунура, барчаллагьрай дакIнин бичин ччива гьарица нара дуллалисса давриву чIарав бацIлай, маслихIатру буллай бивкIсса Оьмар-ХIажи ЦIаххаев, Аьбдулхаликь Идрисович, Аьбдулла ХIадисович ва цаймигу ххаллилсса инсантал», – увкунни ванил.
Лакрал райондалиясса ванин цIуну хIасул хъанахъисса райондалия чанну кIулну бивкIун бур. ЦIуссалакрал райондалул исполкомрал председательнал къуллугърай битайхту, жагьил­сса пишакарнал, хьхьичI ххуттай дуллай байбишинсса агьамсса цукунсса, ци давуртту дуссарив цIухху-бусу бан, маслихIат ккаккан, цичIанма оьвкуну бур райондалийсса оьрму, хIал кIулсса инсантурайн.
Та ппурттувусса ДАССР-данул Госпландалул комитетрал председатель Аьбдуллагь ХIажиевлул бувсун бур ванихь ЦIуссалакрал райондалийн газ буцаврил масъала бигьану щаллу бан бюхъайсса бушиву.
– «Кази-Магомед – Моздок» газопроводрал проект дуллалисса пишакартуравух ивкIун ур Ножай-Юртуллал райондалиясса инсан. Мунал хIарачатрайн бувну, Дагъусттаннал аьрщарай дурсса проектрай бакъа­сса «Новолак» тIисса точка ххишала бувну бивкIун бур. Мукун, ти­кку цIакь бувсса точка бушиврийн бувну, ЦIуссалакрал райондалийн газ буцаврил масъала бигьа хьуссар. Му чIумал я Хасавюртлийн, я Хасавюртуллал райондалийн газ бувцуну къабивкIссар. Цуппа му точкагу Хасавюрт шагьрулул дянив ккаккан бувну бушиврийн бувну, 3 километралул манзилданийх турбарду арх бан багьлай бия. Сим-сир тIисса шяравалу дуссар Хасавюртуллал чIарав. Га шярава ЦIуссалакрал райондалийн бияннин дуссар 29 километра ва 900 метралул манзилданийхсса атмосфералул давление дусса 50 газопровод дирхьуну. Газопроводрал дазуя 200-300 метралул архну дикIан аьркинссар къатри, амма жула инсантурал ми нормардугу дуручлай бакъар, – буруккинттарай буслай бур Халла Оьмариевна.
ЛичIинува кIицI лаглай бур ЦIуссалакрал райондалийн газ буцаврил давриву хъунмасса захIмат бивхьусса цIанихсса архитектор Нажвадин МахIаммадаьлиевлул цIа.
ЦIуссалакрал райондалийн газ буцинсса проект даврил ялувгу бацIан багьлай бивкIун бур Оьмариевнан цинма. Ванил хъунмасса хIарачатрайну, Ростов-на-Донурайн пишакартал тIайла бувккун, анавар дуккан дурну диркIун дур газ буцинсса проект.
Проект дурну махъ, дайдирхьуну дур газопроводрал строительство. Я МахIачкъалалив, я Грозныйлив къадиркIун дур газрал строительствалул отрасль. Му иширавугу чIарав авцIуну ур та ппурттуву ЦIуссалакрал райондалул 1-ма секретарьну ивкIсса Айгун Халидович. ЦIуссалакрал райондалийсса колхозирттал ва совхозирттал дуцири техника итадаркьуну диркIун дур газопроводрансса къанавртту дуккан. Хасавюртуллал колхозирттал ва совхозирттал тамансса хIаллай цала аьрщарайх газ буцинсса къанавртту дуккан ихтияр къадуллай азурда бувну бивкIун бур. Ахиргу, обком партиялул хIала буххаврийну, щаллу бувну бур масъала. Укун, ЦIуссалакрал райондалийсса цинярдагу щархъавун бувцуссар газ.
Райондалий ванил хIала-гьурттушиннарай дурсса давур­ттавасса дур Аьхъардал шяраваллил чIаравсса Ярык-су неххайх бувсса ламу.
«Интту-ссуттихуннайсса къурнил давуртту дайдирхьу­сса чIумал, хъиннува захIматну бикIайва ва нех лахъан. Да­гъусттан ва Чачан цаннайн ца бутлай, ламу баннин ялугьлай буссар тIий баллан бикIайва. Цанчирчан, Ножай-Юртуллал райондалия Грозный шагьрулийн­сса яла гъанмур ххуллу бикIайва ХасавюртлийхчIин. Ва масъалалул ялувгу ттунма занан багьлай бия. Грозный шагьрулийсса Проектру дайсса институтравун лавгун, тIалав дурссия ламу бан­сса проект. Шиву ккаккан бувну бия 12 метралул лахъишиврий­сса муххал ва бетондалул чIултти. Мигу буллай бия так Бесланнай. Мунияту, жула республикалий­сса Проектирдал институтраву дахханашиннарду дурну, 69 метралул лахъишиврийсса Аьхъардал ламуй буссар, муххал ва бетондалул чIулттан кIанттай, 130 тонна дусса марцIсса чаннаннил чIултти бивхьуну. Укунсса ламу буссар хIакьинусса кьинигу «Ярык-су» неххай», – буслай бур Халла.
Халкьуннал цийнна дур­сса вихшала тIайла даву мурадрай, хъунисса бигарду бакIрайн ласлай бивкIун бур Халла Оьмариевна. Ванил хIала-гьурттушиннарайну бувну бур ЦIуссалакрал райондалий­сса ЦIуссаккуллал шяравусса школа, ДучIиннал шяравусса неххайх­сса ламу, 1999 шинал къизгъинсса талатавуртту най диркIсса лахъазанттуй дурсса 32 тонна муххал дусса 713, 5 м. «Телевышка» ва тамансса цаймигу кIицI лагансса давуртту. Нажагьсса бухьунссар ва телевышкалий 32 тонна муххал душиву кIулсса инсантал.
Ци масъала тапшур барчангу, лажин кIялану щаллу баншиву кIулну, жаваблувсса давуртту ванийн вихшала дайсса диркIун дур. Мукунсса буну тIий сийлий ва хIурмат-кьиматрай бивкIссар Халла Оьмариевна ЦIуссалакрал жяматрал агьулданул дянив.
Хъуннасса хъар лахъан багьну бур ванин лак цIунилгу цIусса миналийн бизан буллалисса масъаларттал хIакъиравугу.
ХIакьинусса кьинигу ЦIу­ссалакрал райондалул агьалинал яла цIюрувкьумур бур бизан баврил масъала. ДАССР-данул Министртурал Советрал хIасул дурсса, лак цIусса миналийн бизан баврил ва Аухуллал район цIу дуккан даврил отделданул заведующийну буссия Халла Аьбдуллаева.
Министерствалул тIалав­шиннарайн бувну, сакин дурну диркIссар цIусса миналийн бизан рязину буссарив цIухху-бусурду буллалисса анкета. Ванил бусаврийн бувну, анкеталул исват бувну бур 90 %-нния ливчусса агьали цIусса миналийн бизан рязи хьушиву.
Халла Оьмариевнал, хъирив лавну, ххал бивгьуну бур 1944 шиная 1990 шинайн бияннинсса ЦIуссалакрал райондалул архив.
«ЧIявусса ккавкссар жулва халкьуннан, бизан бувну, ххуллийх бачин бувсса чIумалгу. Чурх гъили хьунсса янна дакъа, лякьа дуччинсса ччатI бакъа, мюрщими, хъуними личIи къабувну, арулва, мяйва гьантлий ххуллийх бачин бувну бивкIссар. 30% агьалинал ливтIуну бур ЦIусса миналийн бизан бувну махъгу. ХьхьичIсса шанна шинай бувну бур бувагу 30 оьрчI, миннавагу 9 сагъну ливчIун бур. Архиврал буслай бур 40-нния лирчусса шиннардий лакрал хозяйстварду дурагу 100 сияхIрал ххишала хьушиву (40 шинал лажиндарай 200 инсан – абсолютный рост). Бивзун махъ, оьттул гьухъ рутIлай, тIутIайх дичин дур­сса та аьрщигу, агьлу-авладрал гьаврдугу кьариртун, уттигу мина даххана дуллан багьунни жула инсантуран. ЦIуссалакрал райондалийн бивзсса инсантурал оьрму тачIавгу паракьатсса къабивкIссар. Жагьилтурал дянив бувчIу-къабувчIурду хъанайгума цикссагу питнарду хъанан бикIайва. Бизан бувсса лакрал оьттул гьухъ руртIунур ЦIуссалакрал район цIанасса даражалийн диян дурсса», – тIий буслай бур Халла.
Оьрмулул ва захIматрал ххуллий Халла Оьмариевнал лайкь дурсса наградартту чIярур. Миннувух дур орден «Знак Почета», «За трудовую доблесть», «В ознаменование 100-летия со дня рождения В. И. Ленина» медальлу, «ЗахIматрал ветеран» тIисса бусравсса цIа ва ДАССР-данул Верховный Советрал Президиумрал чулухасса ХIурматрал грамотартту.
Бигьасса оьрму къабивкIун бур та ппурттуву жаваблувсса къуллугърай зузисса хъамитайпалул. Учин бюхъанссар ванин цила захIматрал ххуллу оьрмулухунсса чувшиврул дарсруну бавцIуну бур куну.

Имара Саидова